Zo vast als een huis : een studie naar het beleggen van pensioengelden

SCR5129

be

l

s

se

mbe:r

deze

aan

arel

me-:

g

or

vroeger

wors~elend

me

de

financie

n

e '*'"Van

ei

nsioen

v~an

ee111

ornoratie

wo

en

I l

be zo

Yakb

es

en aan

iede:r~een

moe

e

deze rrrannen=

Inhoudsopgave

olz.

i OPDRACHT

i i VOORWQORI!

î iiOOFJJS~tJK EEN : INLEIDil\fG₉ PROBLEEMSTELLING & EEl~ KORT3 SCHETS VA . .:.1\J DE WE-"RlüiIJZEo

onbekende vanzelfsprekendheid/ publiciteit / eerste ge-dachten (Schaefer) / probleemstelling/ korte schets van onze werkwijze bij het voorbereidende onderzoek (opsonming van benaderde personen en instanties) / andere bewandelde

;vegen/ deze scriptie (overzicht en indeling)s

1 i EOOFDSTU"K T:fEE g OORSPRONG VAN PENSIOENFORDSE.N.

pensionering/ fondsvorming/ pariteit / corr;promis / risicoss.;; 6 HOOFD STUT DRIE : b.UIDIG STELSEL V ... j..J~ PEWSIOEl\JFO~':DSEl'J ~

vele organen / ondernemingsnensioenfondsen /

fondsen / het Algemeen Bu~gerlijk Pensioenfonds

levens-verzekeringsmaatschappijen/ buiten de tegenstelling

loon-arbeid-ka.pi taal (Hermans) 1 verhouding t·J.ssen

-;:ensioenfond-sen en de staat (Jl.'lolendijk) / nadere voorschriften@ 23 HOOF:DSTtJK VIER : HET DEBAT<;

het debat / aenleidingen (de groei van de fondsen, de crisis

schandalen~ kapitaalexport, dictaturen en kernenergie) / micro-economische afwegingen (Dams) / macro-economische afwegingen / de besteding van overschotten /

.gewenste inYesterir:.genn (Van d.e:r Ploeg) / zeggenscha-p

ouenbaarheid / morele categorieën (ve::::-zet tegen speculatie,

A;nolè.ussen1 meatschappelijke ve:antwoo:rde1ijl<..heid., HJ:J.et is ons geldn ,-.Van der Pol Van Riel) s

35 HOOF:JSTUK VIJF g EN BEST'UORLIJK ID.1J"'"JJ:2LEN" bestuursstru...~turen Philips ?ensioenfondsen,~Hu.yben o~s0$

Van der Vliet)~ Bedrijfspensioenfonds voor de

Metaalindustrie Pensioenfonds voor

Gezondheid9 de

~:;;i!!:;::~n Burgerli}\=~nsë_oenfonds

en de

Cent(~!~ ~~~!~

en het Tet-ter-ode-complex~,=Vissers

van de oude haventongen in Rotter<iam

(Philips en de i~Hert~g Hentl~ik

nisaties namens pensioenfonusen

60 HOOFDSTUK ZES ! DE :!ELJARDEN 9 Hf;RJWME>T DE

8C

~MIDDELENe

inleiding / de bestedingen / de beleggingen è..e

ve71schillen-ie

beleg-980,

de categorieën~ we~telijk: b;perkin~en -.""'-~'r'"""""'­ -tendensen in de aige.Lonen tien Jaar

het PGGM~ Philips ?e:r!sioen:fo:ndsen, Bedrijfspensioen ...

fonds voor de Metaalindustrie9 DS}i nensioenTonds en het

buitenland -Tiams-, subsidies voer nensioen:fondsen -:Jams,

Wa-de proei van Wa-de vermogens (petri)é

; 'lRIJ"HEIDSGR.AJ}El~ Viû'J :SELEGGEN"' ( ?on...1ci1art, Ter

het ongewenste dit soort voorstellen

Jon..1chart

J

Boni van Genensioneerden,

Aor;;-basi~

blz$

de Beus) / e-nkele ka:vittekeningen Van Waelen) /

de sta2,t als eerste klas debiteur ; Keynes (Vissers en

~e Beus9 Ter Veer, Van der Dussen, G_4JC9 Ter Veer, Vissers~

/ beleggen in het buitenland (Van der Stee, Wiarda9

Vissers~ Ter Veer 101 HOOF1JS~UK ACl-lT ~

(motie De Graaf9 BermseL, Nypels en Wöltgens) / tegen

beleg-gingsvoorschriften (Wöl tgens 7 Jo:nl<l1e.rt 9 Nota Van der Stee,

Ter / e:ffecti vi -:;ei t van beleggingsvoorschriften

(Ny-Dij:kma.YJ.-CD.A} / middel tot sturing ? (Nijpe1s-V-W,

J onkha.:::t 9 F:N""V Bouw en Hout~ Petri, J o:nkhart, Petri 9

Arnoldussen, Jonkûart Arn0ldussen9 Den Uyl~ Blok) /

autonome fond.sen Riel 9 Wagenvoo:rt 9 Sche,efer~ R-~ben,

Dutman9 Bodw Ter Veer) / ve~schuiving van ~acht (Arnoldussen,

Kok~ Bod) / de van de werkgevers (Van Riel,

Hermans, Vissers we:!'knemers alleen (Van Riel,

genvoor"t:w rr'er Vaer9 USA1 West Duitsland,

sver--ontruste FI\JY-ers ,De Industriebonà F}N9 Huyben9

Driessen) / beleggingsvoorscb.r·iften en het P__B? (Nota

Van

121 WONII;;GBQ:_;y G

157

: 71

inleiding het debat (Scbui.tema9 Bale.nsreeksen /

huurwoningen het huurbeleid na de tweede wereld.oorlog

beleggingen in de woningbouw vaL de vier fondsen 1971-i /

tendensen / beleggingen en woningbouw9 achtergrond.en

Dams) / volkshuisvestingsbeleid -"nm de overheid, 1

( contillgentering, d;;-namische :tcostprijsberekening)

ties van de nensioenfondsen PPF,.ABP,

3ouw-- J.J3P) reakties van de overheid. op

achtergrond.en (.A.BP 7 ?etri'.9 ·:re:!'

voo:r-uitzichten (Van Dam~ lJoJ?dTegter, /

l:Iuur- en

SLOTSCM@

bea:."ltwoo:rC.2.ng van ö.e ~robleemstelling de Graaf-CDA~

Arno:::dussen9 De 3eus:? de Graaf 'J:· zeggenschap~ ove:rheid.5 zeggenschc.p uitgesteld. loon$:' BIJLAGE EEN BIJL.L...GE TWEE 184 BIJLAGE ~RIE 203 LITERATîJij""RQ

LI"TST V_i-J:J GEI:ii'E.EVI:S~1J)E ?3RSOI\JE}J a

G~T_JL~T Viil~ BEHTOLT BRECHT$

:Sell SÀ":r'ip°tie is e e r vcrplic~_:.ting, ~v•Jil ::JJ.el".. a:"St:J.è.eren i~ one vak, de sociologie. Je liberale o~vatti~g aan o:-:-i2 ópleidingsinsti t:J..ut ~ast r:J.iIL.te voo~ de keus v;elk

0~óerwerp da~ ook. =e rrecieze aa~?ak, allerlei

~eper-of verrui3ende keuzes, de tijdsplan:.:..i~g: het

e:,.,e:.:..d i~c~ivià.~1 ::ee:t ee:.: hog·s v:rije:S.ei5. c:s_

a=-.=:__es zelf ts '.:e02le~ ... :=:ns u::--iiversi tei

vorig 2ar ruin ~a~dac~t aan de fnuikende ~ons -ties 5, daaruit -.re ort ~::::1.r:.:.en vloeien" (Folia 20-2

:=;eze skriptie is zeker geen li~de~sweg vco~ haar

echrij-SC•C

~a ons zamenli afgelegd theoretiec~

ta~e~ te~ we, dat ~1e er sa~en al~ijd

v~ie~dsc~a~ ver~lic~-~~e

~ede~-zijds s~s ee~gevoel e~ o~s ;e~eten@

;;ral:ti va~ het ~elegge~

pen-sioen~c~dsen~ =~e~ ~ede ogen za we aankonen, 5at het

v~i~we~ on~ogel~jk ~as 02 ee= scho~wi~g te s~~~ijven

o-ve:· ~::-:; ~i::!ce:: ~2a:r₁ i::. or:.s 5ev22- 2:".:.e't :~c.:::te~::-e:: 1.rsr:.. een

~~~aa~ a:s toetss~ee~ voo~ ~et ~eoo~~ele~ va~ ~eleggi~g­

e~bele~d, zonder zelf

s~~gszins o~a2~ge~2a~

5at ~e zel~ oo:: zeer

door ~-et

-::et t::_eef

ccze 6oe2.stel~i~g d2n 2aar juis~ te be;er~e~

~ie~~e pTcd~k~ie all~én. Eet =crele lte

uit

~e~egge~ tlá~f o~s i~teresseren, hoe ~eiLig t ook

~eite~ e~ c~~fers s9reekt e~ hoe o~kontrclee~b2ar

co~ iL i~te~v~e~s we~5 ~es~rcken.

-~ oe~ig i~~e~vie~, ~a~ ~~~ ~~t vele DlJ persioe~foL~­

se:-: bet.:'o~d:e!''" 2-ieêe:c. ~ielC.2::--.:., ~,,!e!'d. ons 11_{ee;:--.:. les~e} 2.ee::d" ir~ as:::e::ter::. --:,12:--::. ::et z2ken.dcen op dit nivo,,,

1-een a=_ j2a::aa21 à.enkeJ:: ·we r:::..2: -;,reel }:)lezier te:..,-c_g.;>

=e

v.:::rhoJ..è.ing, die Se loo:;_J ve.;i he~ gesprek -i.:velser:.s

kreeg tot o~ze e j~e i~teresse, leek soms zoek.

ko=~unic2tie botsten dan de

zake-:.ogiÀ:s en be sccis.le oordeel~ dat

vs:c. ds a_,_;_ivel11 _{~,o:;.eerö.er.:." ~·~s.ar- -v1i~ VOJ..~}

~at ~i~ teve~s ee~ u~tdru~ki~g is va~ he: ~egsve~, 6at

ie logika van ~e~ ;eld niet zomaar zon~er ~eer vaL

toe-ss~~g is i~ o~ze naa~sc~ap;ij~ ~eze

s:s ce~tra~e interesse de wisse va~

2ar~t-~:2 ::..delen en overbeiès'"::a;:dele::::, e:c 8-e :r'l2::J.iei.., -",~-22ro:.::--: z.s--1:.::elijke er. ::.orele arg"i...r:s.enta.ries in legi ti0erende zin

~t.-orde:: ge-cr-).ikt o

e:'c. zal :xen i2".:. :)n.ze s:k:riptie niet './

~el se~ a2~t2l tende~zen aaL ie

of tela~ge~vereniginge~e Vanaf onze eerste

pro~lee~stel-i pro~lee~stel-i

l -1 Y''"'"""' '-'""'Y'8" "t.Tc i · r dat laatste o:.:..d :::eest

ge-~,;_,:,~~e-~,·e-~;~~--~~··~.-,?.;_:

-~-~ _ ~~~~·~= -~~ ~a aan bet gevBa~ te zijn

dat we geloof gingen hechte~ aa~ a::e~:e~ =~n of ~eer

tegens~rijdige !beweringe~ tegelijk, hebben

:x.atiek -probere:J. 2.an. te ho:)_de:-1 èe J.i

den =et de rosities va~ ~aaruit ze ;e

~e~ resultaat van ons o~d:rzoe~e~ en sc~rijve~ is niet, det ï\'e teve:is zo:;_èer. zijn ge.a~ twi,:fel2r. 22~~ :-.:.et testáári

van nor2a~ e~ vero~twaard over ~eleggingszaken.

:e den~e~ nu ~os steeds, i~ een interessa~t

onder-~erp vaL oncerzoe~ zo~ Z~J~s Dankzij wat

be~, vallen daarcver wel relativerer.de

vsr:

locs tosz~e~ dat er ~e

geepeku~ee~d, wede~o~ cp z

va~ het ~apitaal

te

om prc,test id van eer_

-::e zetten"'

id e~ lokale overheden

~e ~u~~=~ie va~ o~ze eige~ sorsal e~ was

ten~in2~e, dat we deze skrip~ie zo~6e~

3et ~eeft de begeleiders veel 2oeite t, CT e~voor

~e dat ze 2:2 verwarrend e~ vers:~iereLf

ele-w de te~:st zc~~den ve~dwi~nen~ ~a~ ~ec onze da~k,

ie ~oeiTe ~e~be~ genomen. E~kele i~~i~i 2o;en

t:::-c-__.~·deTi.2 i~-:. O.:..e dan.l:: dele::-:c

tie :-::e~c2r: zeer le infor~atieverschafferso ~e

alles ~at we w~~den, ~a

of ~lee~ ~iet te

en ni3t iederee~ lie~ ~n~~~~R+c va~ ~~ ~n ~G~~ zien .Alles

-ei~ e~~:aar verzarr~e2-de~:n---~~~vi:;;; ee~ ;~;;_taï'"'~~L:.er.­

~a~gende de~kbeelde~ va2 voor interrretatie vattare

• ~;én direc~ie-lid va~ ee~ ~eLsioenfonds zei, nor2ale ~aa~ behoort ~~ net

~ o~ze erke~~eli 7oor wat ian

meer is, werd~ ~itgeerukt door ee~

ve~ric~te~ ~e~id~e e 2~bei~ voor o~s:

~s~ v2rleg2~ cv2r, ~st ~e ze v22~ ~~ ~e

ge =-sg8. ~

HOOFDSTUK EEN

INLEIDING, PROBLEEMSTELLING

& een

korte schets van de werkwijze

onbekende vanzelfsprekendheid

Toen wü aan deze skrintie begonnen, was onze feiten-kennis vi;m pensioenfondsen zeer gering. We bntdekten'

zel:fe het bestaan van het beroep van ac·tuaria o:f ver.,.,.

zekeringswiskudige. Die onkunde bleek, bij navraag niet de onze

a.llé~na Dat het van acti_,18_~-1 _21 z0 'iVRi:t:-i f!, beke:n.d -Is valt de besloten s~eer waa~in het ~li

t-geoefe21ci, he-s die::-iende Xa:::akte:' e_cvan en de afgeleid.e

:-ol Q:_e pensioe:::.:fondsel'l s0ele:-: ~e~ onzich-':;e van ds

ar-Dei a :Dat :ie meeste -.ve:rk:;:ie:ne2s in I\federlr::.nQ na

hun 65-ste kt1nne~ ~ekea.en op een :pensioen, is een

gege-ven feit0 Dat men d.aa:c· tijdens de arbeid.zane

levensperi-J-cie AOY.1-- en pe:.::isic:ienprel:2:.e voo;:: ':i:tdraagt ~ een :teit

dat vs.:n het loons0.:'ookje af te lezen orvie iag

vlo~d.t niet zoal3 v::c·oe2e :- een in

pri=i-cipe totaal '7Vegv8.llend +:. Ç;.:'

d-~,

s·_,"',,]C!Q-;, .--:

p'T~·-·~i~

__

z·.',~+vh?,,,.,Oe·~._.~

te van het inkomel1- ste..at nog ~'""'·' __ ''"-'-"-'--''"--'-~ ·0'..: _,__'A - - ....

-oubliciteit

De

~ensioe~~ond-s en bevin_den. zich in de >,v2-1--:d~ensioe~~ond-stilte van allê gekrakeel

en Xon:::::-likte.n_ tusse::-i we:::kns::ne2.'"'s ex~ Vle::'kgevers,.,

ze lrc_i:.. werk 6- C.oe;i te1:.::i:'._nstec De :pensioen.f'onisen

rr:.e:1 op

sts.an name el

a:icie~a ma~ier i::: C.e belar.i.gstelli_ng te

'.ioc:r h:;_n ::-:::'ol als 1 _{instit'..J"-'.::ionsls}

oe=..eg-In die rol t~e~en ze cui en de tusse~

t~ee sociale partners,

el andere soorte~ van v72:'8Yl _,100::::'2.1

en ko~en ze met

maa~ lijks g:roeperingen"

~a~ier - of

- d~t handelen tot komt~

iii tte:c-atuur C-\ïer dat ondel'""'werD vzas moeilijk te vinden0

publikaties i~ de over het doen en

so~-nigeü voe zi2h-te van be de op- t:;_it-ve::::koop we~a v2n versche_idene k~~..,:c:.~e;.1

ioenf'ondseD" over de ong :iie al dal}

ge~f'uch-::;:r"a-projekten i~ het b~ite~:~nd ontwik~elden. In deze over en ~Neey- vervvij-;:;ende s:fee:: k7v""aI bj_tter vreinig

zskel:ij-ke informa~is tot st2.lldo

Eén nublikatie die we vanwege haar informatieve en samenhangende karakter gelukkig goed konden gebruiken om ksru~is te maken met de wereld van uensioenen en levensverzekeringen, was 'Het Mil:iardenspel nm de Pensioenen' de bijlage van het weekblad NederJand van 30 980, van de hand van V en F Salverda. We hebben daar ook bij het uiteindelijke schrijven van de

scriptie nog steeds gebru~k van weten te makene Ead hun

werk vooral een nadruk op het poneren van stellingen9

het onze is er meer een van het van nuance-ringen en van het houden van meer

beschou-maar over l hetzelfde onder~erp.

zuiLen we ingaan op het karakter-van het waar de bovengenoemde publikatie stelling i~

nam, net als het een iaar later verschenen boekwerkje

1_{Ple..n voor de stedeni van de ... 4.msterda.m.se wethouder}

Schaefer en anderen~ Dit was als het ware een 1_pracht=

exerrrolaari van een noJiti_eke Yerha.:ridel-1 bevatte een rechtstreekse aanval op de beleggers~

omkleed met meer en minder wetenschappeltjke beschouwingéno

eerste gedachten

Onze a:::...~ereerste ged2clrter.:.vor2:iil2.g e~:--_eJ.,.sde ~et vclgende:

~erkae~ers drage~ ver~licbte pre2ies af aan

peLsioen-fo~dsen pe~sioen=onisen

"kapi en doen ias~ bui ie

\V8I'?:-nemers allerlei zaken mee t:.e miss2~ien tegeL '~e' ~e­ lange:n va:l 5-iezelfde -,rte!"'~k~eners i:-:-idr-0_isena,

ook

een_ :cr~orele

er-.:. een

gekritisesrd werd9

tegenstellingen~

die fan.tastische spa.Erpct vs:a 200 miljard

De

Maar het is Ons geld. En wat doen Z1J ermee? Besteden ze het nuttig? De Nederlandse indu-strie ligt op apegapen en heeft dringend geld nodig, juist de bedrijven die nog een toekomst hebben. Maar sinds een jaar of drie weigeren beheerders

Vfu~ onze pensioengelden ook nog maar een oent te steken in Ons bedrijfsleven& Ze investeren het nauwelijks lileer in de woningbou-w. Ja, ze lenen het

geld op hun beurt weer doorsluizen na.ar eigen-huisbezitters, naar onroerend goed-speculanten, en naa.:r mensen u1e

zó verslaafd zijn aan luxe dat zij voor de

winter-leningen afsluiten0 WiBar in de sociale woningbouw steken de heren V?ijwsl geen cent van èns gelde~

Plan voor de Steden, Schaefer, Driehuis eeas9

(p@

6)

kru~ zelfs op het nivo van het

individu geformu.leerd worden~ De redenering kracht en wordt dan ook als ui

Want, wees ncu beter af'?

z'n een

be-maar die in een verkro~te stadswijk op driehoog winkel binnen loopafstand, aHeen een supermarkt

en een telefooncel op de hoek die ai weken onklaar is gemaakt?

de gepensioneerde die bovenop z·n AOW iets minder ont-vangt, maar die in een goede ".voning, tegen een lagere huur, in een buurt leeft, waar de kruidenier de uuuusc1rn;1µ1:i1

aanreiken !n geval

bingo-avond kan spoeden zonder gevaar te lopen te wo;den beroofd?

Mogen de mensen zeif beter is?

Plan voor de steden, blz 18 3

Zo'n individuele belangenteg~nstelling kan on allerlei terrein ,~orden ontwaard af beweerd: bejaarden in

duur van het Akzo-pensioenfonds

een met Van der Stee

een

d:Le de

te kunnen hebben van door pensioenfondsen brengen in het buttenla.nd vakantie·- en

probleemstelling

nivo is het dus wel erg tussen de deelnemers van

om e@n

tegen-als re

verzekerden

-;:e nsioenfcrnds

Voor het belang van onze van het hy~othetische

geloofden niet dat we

economische en

elkaar in

ws

i

nosities in het besluitvormings-proces spelen of kurll~en snelen e~ wat hun was over dezê vraagstukkene Bovendien wilden ook

wel izlhoude ou de Uigaan e:r& ~k~ daar oek ~ on iioudi&n k:!":j~n"

:De prohlee:m.stelling van deze scrintie v.zordt dan ook%

en:

en

~ls e~ ee~ tege~stelling bestaa7 tassen e~erz~is Q2

fon.C:sen als :cas.ts gekenschetst?

er: var:.. \\relk gev1=..cht?

hande=-.en va~c_ dege:::J.en

bestaan e:r.:. hos z0ü ze

:;_-ci11-ever

een rel eft het

het be~ee~ van pensioengelden?

tenslotte;

hoeveel zi~ z~u ~et hebbeTI bele

pensioendeelnsners 02 het bele diskussie ~e

le~1 en er iY.L\'loed. e:r:. cCJ:-::~trole op u::. ~ te Je-::'ene21,

Bij ons 'onderzoek' dat aan het schrijven van deze voorafging, hebben een nadere toespitsing de problematiek, in richtin.o- van de

volkshuisvesting. In de voorga~nde eitaten wordt daarvan al een voorproefje gegeven. We hebben dit gedaan om

onsz~lf eµ~gs~ins,ts_beperken wel on dat gebied waar

we a~ een oeeo ohuis waren. hebben beiden de vakgroep Soe en Gebouwde een

studie-ondàrdelen gelopen). Het dat ook in de scriptie b~na alleen maar voorbee de sfeer van

de volkshuis~esting en onroerend goed gebruikt werden. Er is on het nivo van het maken van keuzes tussen gingsalternatieven echter geen wezenlijk onderscheid andere sectoren waarin geïnvesteerd kan worden.

korte schets van onze werkwiize

bij het voorbereidende onderzoek .We start-ten met oue bezigheden toen de over wen1iiH:îllijk.,è&en en onwer.il!!elijk.i.'1.edan van genbeleid van pensioénfondsen en

maatschappijen iedereen als Dit gebeuren, dat

wezig was, noemen w'.J _'.::::.:::.:::...;~=~-·

grote reikwi ook grote :pens heeft. die worre onze s zijn ons on kernpunten

neigden sterk naar die van de waren van ~

We wilû.en. ~~:r-;~o=;;::;•=>.;:~~=.:::.::::;~,;;;.;;;_;:~;

naar haar

'.nenkte het pe::7s:çektie:t'~ om Ea~--cker en Salvsl::'da \TOO-:::

onszelf neg eens rustig ove~ te

niaken met

die

~:~+P.:~ .':-7:.Pil.~ad.d.eno

VIe ons

-~ ~ -~~ ;::;, - _ --~ va2': de me.:::iier

cessen zich precies a~speelien - We dus gekozen voer het ~î.ÜuCLen van vele oper_

inter-views =:iet ',reel vers8hillende persone:rJ."

'In J::et veld' hebben we mensen ongezocht - zowel in kringen van werknemers, werkgevers als directies - van

verschillende grote pensioenfondsena Dit is niet van het begin af aan de bedoeling : we wisten niet hoe we ooit een keus uit die 1 fondsen zouden moeten maken en we verwachtten ook niet meteen dat we zomaar

te woord gestaan zouden wordeno De 4 fondsen konden ons

door de grootte van hun fondsen hun beleid vertellen, de marges zijn

die soms bij

zijn, he-oben

niet met tgedwon-gen spaargelden'

keus gemaakt uit ondernemingen in

hebben een een verzameling van op winst

levensverzekeringen~

De gekozen fondsen z~n:

het Algemeen Burgerl~k P]lllsioenf'onds te Reerlenc :Dit fonds beheert de pensioenpremies van alle

I'Jederlandse ambtenarene

fonds van Nederland en lands@ Het timmert met

... ... pen_s~oen­

a..LJ..een

bllli""lens-aan

be--en het oogst vaak

he verschilt het va.t

door het bestaan van de Centrale Beleggingsraad en de specifieke saménatelling aaa::t"\/fuL~

Hst fnnds

voor de Met aa1indust:rie $

Gravenhage~ de adm.ini~ ;;;:;;;:,_:::_::~::.: , !let Ve voorzitter i~ 1 in de pers v6ór leningen De è.i:rec-Zaken,,,

he~ .~!?ensio~nf onds woor de .. ?e z:n~heid? de

Gees-te~~Ke en ae Maatschappel~ke Beian.gen te Zeiste

verzorgt de pensioenen Yan~ve:pl:gend ~ersonesl₁

, van pastoors en Qominees en van aa:n-oefenareno Eet ontstond uit een fusie

,be naald.e be le ·"'"'-'-L."~"'·u

het sterk ir: het nieuws~ Het ont1:;looide

het fondseni

een Oeleggingenbêleid inieuwe

bestuur over

vcorgenomer.:. onroerend-Philips Pensioenf'ondss_~te Eindhoven.,,

het twee onderscheiden :2er.<-sioer.LEonds Eigenlïjk en Philips termlnologie vertegenwÓordigers B voor de ~beambtent aa

972 was~ De directie1 de werkgevers~

in het bestu.1.2r er.. cle adm.inist:ratie

zijn bij beide fondsen gelijk. De directeur stelde in een Belgisch tijdschrift dat de pensioenfotjdsen hun beleid meer openbaar moesten maken. Het PPF was vroeger bekend om zijn~ onroerend-goed-beleggingen. Er besta.at-een actieve Federatie van Verenigingen van Philips Gepensioneerden@ Naast het ABP bedrijfspensioeillonàsen zoals BPM en PGGM en ondernemingspensioenfondsen bestaan er ook

fondsen van beroepsgroepen. Deze hebben we onderzoek betrokken$

V66r we ons

vier fondsen in

in de scriptie zo en toe van

andere fondsen voorkomen~

in de tabel opgenomen.

Tabel I:eeln.err.e:::::'s2.antal2-e21 en 1:c.:ç;:_ -::aalsgroc.tte zes :fonè_sen, i~ ci~:=ers ver.. "980

fonds Os act:isven )L4~ 2î 0 ..,+ 72;;850 ?GGM 213a000 LJ.s 008 f 8

.

960 2

.

26 _f 8. h _{_,} rr. 4-91 -" _{L 3 97} oc:: J , 0 Ivietaal:2-nQ-<.B trie 360 rr-,, C<...iJ f 4

.

65

/

.

C-'64- _J -f 1 ... 436

*

\vasr-van staatsler.:.:i.nge::i~ f 3 9 $ 521 z..L~

9$ afgeronde cijfe:::::'s var:. aaL.talle:c. deelneEsrs

Bron: 5e ~aarverslage~ ave:::::' 1980

rr~:n r::ln ~ "1 _-" IO_j_r'._ ~ln ::l::l v;aren ze sa:x_en ste insti~utionele var.. en

Verschillende andere instanties werden door ons benaderd~

Namene' de ondernemingspensioeillondsen heef't de

directeu:r-va.n de~ Pensioenverzekeringsmaatsehapp:ij in

de Rae.a voor O:nroerende Zaken.

7

De Amsterdam en Rotterdam, en personen uit de

were der woningcorporaties - in ons onderzoek

de koepelorganisatie voor christelijke en

- en projectontwikkelaars of waren in on-rhandeling met pensioeillondsen (ma name met het ABP

om financiering van pro te verkrijgen.

De

Nederlandse behartigt

zorgen van de gemeentebesturen~

levert vertegenwoordigers

op het gebied van de sociale

van werknemers die b~ het

betref--betrokken z~~$ (In PPF DSM, Akzo Hoogovens

-hielden.

He't Minis1.;eris van en

Van de de de van Llemoeide en bemoeit de woningbouwö Het

vOor het financiële beleid ::.,.:::,;;-.:;:::;;;,.::-..;==

+ ~~us o?k :oor. de fin2ncier~~g

en heu =in~ncieringsGekorte Bovenuien

secTetariaat van de CERs de Centrale

Be-deelnemers van nensioenfondsen voerden beleid van hu.,.; fonds@

tenslotte gaven ons een 9_{onafh~nkel~ke~}

9 visie"

alle die vt~ zelf interviewden is in

waarin we ook kort

citeren uit

die we enkel aanduiden met de naam

de geïnterviewde persoon~ en ~int!$

andere bewandelde wegen

vermelden we naam en congres~

Andere persoonlDke we door de regel vermelden a.""ldere telefoontjes hebben geen instanties we 8 cong-.:r:essen $ Bjj de ei taten aantal gegevens die

De verzameling van schriftelUke bronnen is niet sys-tematisch gebeurd. De bibliotheek is door ons alleen maar bezocht on zoek naar gerichte literatuur over het verzekeringswezen en het bouwsparen, en naar lite-ratuur over de geschiedenis van pensioenfondsen. Verdere verzameling vond plaats b:ijvoorbeeld on grond

van tips en verwijzingen, of we kregen spullen mee

Van de vier fondsen hebben we jaarverslagen en statuten

opgevraagd~ BU de bedytfspensioenfondsen was dat (groot) probleem. Van het PPF kregen we echter inzage in de 'staten , zoals het fonà:s die

aan de Verzekeringskamer op moet sturen en die een vol-ledige ongave van de beleggingen ultimo het boekjaar moeten bevatten. Op ons verzoek comnoneerde de directie wel enkele tabelletjes en naar sectoren 'u:i:tgesplitste gegeve'ns over de bemoeienissen met de woningbouw. Het ABP is een buitenbeentje wat de gegevens betreft. De directiesecretaris schreef ons: "De staten betr. de

jaren 1970 en 1980 waarnaar u gevraagd hebt, zijn ons niet bekend. De jaarverslagen van het ABP

vol interessante gegevens, waren voor onze doe

toch iets te globaal. Als men het ABP zon willen zien als een groot bedrijfspensioenfonds, valt in verge met PGGM en BPM dus op dat zowel de registratie

de onenbaarheid ervan verre b~ die andere twee

achter-blijven. Onderzoek dat in de tijd teruggaat, wordt daar-door bemoeilijkt.

Verder maakten we - daar het om een actueel debat ging gebruik van vele kranten en weekbladen.

deze scriptie

Met deze scriptia honen we een kleine doen aan de literatuur over het fondsen en de rol van hun

Het is niet

vinden op door ons probleemstellinga Het was nodig om daarvoor een groot aantal

droge gegevens te verzamelen en weer te

doen we in de hoofdstukken 3~ 5~ 6 en 9~ hebben wel gepoogd om die gegevens van verhelderend commen-taar te voorzien©

Visies op de aard van pensioenfondsen en hun beleggin-genbeleid en uitwerkingen van

aan ~net debat~ geven we vooral in de

2, 4, 7 8 en 1 O.

In hoofdstuk 2 geven we een e:rposée over de totstan4-koming van de pensioenfondsen en hu..."1 op

kapitalistische leest geschoeide De fondsvorming komt aan de orde en van de pariteit van bes tuur.

In hoofdstuk 3 behan,dlelen we in het kort de voor ons onderwerp ter zake doende aspecten aan het wnsioen-stelsel zoals het heden ten dage functioneert$

In hoofdstuk 4 geven we een samenvatting van thet debat~

op een zodanige manier dat de door verschillende partijen

met elkaar in verba.~d worden

ge-e We steden in dat hoofdstuk apart aandacht aan

van morele aard.

5 behandelen we formele etrukturen van de fondsen en het formele kader waarbinnen zt moeten ope-reren. In het tweede deel van dat hoofdstuk geven we enkel! 'cases' voor het inzicht in de manier waarop die forme ..Le strukturen praktisch ui twerken0

In hoo~ds~u.k 6 we o::ize verwerking van gegevens betrefrenue concrete beleggingenbeleid zoals dat door de fondsen wordt gevoerd, met een opsommin~ van de verschillende mogelUkheden van beleggingscat~gorie­ en die zich aan de fondsen voordoen.

In hoofdstuk 7 gaan we nader in op de

waarbinnen beleggingskeuzes gedaan kunnen Daarb~

gaa;_het ~~e! alleen.o~ formele vr~heden₉ maar juist

om ~~na~~le~~-;~o~o~iscne,marges en visies~ We

ren in ul~ nooius~UK: een ~egeLstelling tussen

ne~e.en mo~~rne opvattingen over hoe een beleggingen-beieid eruit zou Boeten zien0

Hoofdstuk 8 bevat een beschouwing over de voorstellen om de institutionele beleggers van te dwingen of voor te s

beleggingenbele te handelen

Hoof dstu.k 9 gaat van de

fondsen met de Nede

lende sectoren over laatste

hierin zowel de gegevens als de visies

~ie op_de won~ngbouw worden toegepast? We gaan tevens

in op de kana~en~ die de beleggers hebben om hun visies

en naar buite~ te brengen~~~ te behartigen$ van posi~ies en arg,.::.nenten~

HOOFDST1JK TWEE

OORSPRONG VAN PENSIOE~IFONDSEN

Het woord ~ pensioel:l ~ slaat 9 overeer.L.1.romstig

betekenis van het Franse ~pension~

in de oudere liteyatuur welke

ondersteuning ook@ Als het iL deze

pensioenfondsen hebben5 doelen we fondsen z

zorg hebben voor de verzekering van ouderdomspensioenen - dat is hu.n taak -- en voor weduwen-- en wezen~

pensioenen in geval de deeL.~emer zelf naEens wie de pensioenrechten zijn opgebouwd komt te overl1jden*

pensionering

Het insti tuk.t

steunings ~eeÎt twee de 'onderlinge

voor elkaar organiseerden~

verlenen van onder~

G De ene is die van o'f anderen

georgfu"1.i-seerde solidariteit wordt zelfs wel

der vakvereniginge:nH genoemd;!l

ouderdomsnensioen is wellicht in

vorm rrinder belangrijk geweest dan hulp b~ ziekte

wan.neer men een beroep doet op de doet men dit pas als men ~cht

ve is dat er geên alternatief - dóó:rwerken - meer ever ise Degenen di€ dat op hoge lee

toch geen 1 _{oude dag~ meer î}

Ouderen werden we enigszins door de

geef :xe om handenn" :De arbeidsplaatsen voor 65+

werklooSheid alweer verdwenen

1_{Flex--uit ~, de flexibele ui}

middels afgelegd tegen de VUT Er rust een

levensjaar op arbeid na het 60ste

he ge re geleden voerde een adve:rten-o-poe ctet p creëerde de de huidige t~d van Het idee wan de

heeft het in~

v=~~~o~~d~r~!Î~r:~

matë een taboe De andere vorm bestond in

z~dee Wanneer men de Arbe

initiatieven van ondernemers-van 887 erop na~

leest - het gaat om een parlementaire sie die de uitwerking va~ de kinderwet van Van Houten moet toetsen; de commissieleden stellen in de loop van de en-qu@te steeds systematischer ook vragen naar voorzieningen voor de oude dag van fabrieksarbeiders -, blijkt dat de werkgevers ouderdomsondersteuning wel als een morele

µlicht~ maar toch niet zonder meer als een recht voor hlJ.l

Werkneffiers en hun weduwen beschouwenzy In veel bedrijven wordt in afgewacht of de werk.c~emer

door presteren© Tie ene

werk-gever van loon~ toch weer gaan oYer resultaat door het dan voor soms wordt

pensionering met behoud ~

die ondersteuning door willekeur steeds vele andere werkgevers

loon9 met als uiteindel~k

niet meer kan bolwerken en worden opgevangen of eenvou= dig snel aan zijn einde komt~

Deze twee vormen van zodanig verdwenen. In de de twee zichîverzoend~ in de

pensioenvûorzieningenstelse

als

meer en meer een recht en er elementen van

entoeze een

t~ssen het

gunst aan verbonden waren, een werkgever aan

van een ex.Jzra

Harbrech-G

Hetzel:fde was trcnx\!.:ens het geleverde huisvestings~oge

met de door de

voor wet

fondsvorming

beval dan ook aan om

blz 89 " nat gevraagde

ee~ kwart eeuw later met de

In-van 913"

îinvaliditeit~ is in deze wet een ander woord

ouderdomoti!ei;~aÎ~~!t~~

₈

v~~d~~d~~s

Deze wet trad pas in 19 9 effectief ~c werkingo Ze schreef

voori

~back-servicei

uit een ~Nerkgevers- en een vrerk:iemers-trentecommissiën de Raden van

bestuurd;

gaat onm~ddell~k in voor

en op yan 156 aaw~e~

noemden is in ver...,, steeds

weer opduikende kwestie va.~ de financiering van de zo-genaamde 'baek-service'. Hiermee wordt bedoeld de dek-king van erkende pensioenrechten~ waar in het verleden géén tegenover heeft gestaan. Dit was in 1 3 dus het geval voor ~ser velen$ Het opbouwen van volledige pensioenrechten kost in een normaal stelsel

zotn veertig jaar0 Het heeft dan ook inderdaad tot ná de Tweede Wereldoorlog geduurd, voordat de sta.at van zjjn

verplichtingen aan het Risico-fonds krachtens deze wet van 913 verl~st was~

: de back-service-problematiek komt in deze scrip-niet meer als zodaÛig aan de orde~ Wel moet be~ dacht worden, dat verbeteringen van pensioenstelsels meestal een maatregel in deze zin vereisen: dat is

reden waarom nsioenfondsbesturen zo snel weer laten

pariteit

voor de

l is van

sa-Kok van het hedendaagse FMV wil die de van

deze gedachte na de &

Salverdaw blz 5 hoeft trouwens alleen maar een

nog wel als derde nen zoals De invaliditeitswet In d.eza teit ver in 'zelf doen' mans blz 416 geschiedskunde te overheid Orglll.-pensioenfondsen© aan hcraden? nari= Wet ge-dat de overheiä moest doen was

nemers gelijkbl~vende elijke regels waardoor de omstandigheden konden

be concurreren;

allen het deden9 zou het tot iets k1u1nen leiden~

dan zou het geen k\1'aa.d doen afuv:t de concurrentie

één li:an het niet doen" aldus directeur

van de Koninklijke van Waskaarsene ids-2260-2306

com.p.r om.is

De gekozen vorm van is een

com-promis tussen de twee . . id~eën vr+jwillige

verzekering en de staatspensioneringo B~ het eerste

voorstel neman zakelijke ondernemingen de ~taak~

hun~achtergronden.:ö gen

gaat aan om com.mercie~e

beschr"~ft partikuliere

regelrechte oplichters

waarvan

spelen de partik--u.liere·

le-vensverzekerings-sen belangr~ke ?Ol in de rechtstreekse

:::net name voor

pen~ Daarnaast treden

uolitiek van de

Het belangrijkste van de is echter ~ in het

verband van deze scriJtie ~ het ontbreken van fondsvor~ ming~ Tie ~ie ~v~nd~ag~als n~e~e :n

van de werkende Tueaer~ancers voorKom~

ware morgen weer uitgekeerd aan de

en ouder~ Dit heet het zogenaa:nde

nrinciue heeft elke bej~arde rec~t

echter tot het

?echten die hieruit met de hoogte van hst verdiende"

hangen

inko~en dat men t~Qens

::oisicojs fondsvo:rming financiële barul }Jogrn.aals directeur y.

het

door in loop Val?l de

vertrouwen van

te stellen fonds: l:f de arbeid tijd regels risi= arbeiders

"als morgen de fabriek te niet gaat, zijn onze duiten weg" (Arbeidsenquête 1 2260 •

Dit zou inderdaad nog lang nadien es~. werkelijk optredend effect zijn. In 1939 verscheen van de hand van de voorma-lige chef der afdeeling Controle van die onderneming het "Memorandum inzake de verdwenen Personee bij de

NV Koninklijke Hollandsche Lloyd Amsterdam" Leeuwen), een titel die voor zich spreekt. Nog steeds is het zo dat bij ondernemingen die een eigen pensioenfonds kennen, een faiiliet eerder vervelende gevolgen voor de pensioen-rechten van de ontslagen werknemers kan hebben, dan bij ondernemingen die lid zijn van bedrijfsverenigingen en be-drijfspensioenfondsen. Toch verbetert die situatie. Zo o:distonden er bij het failliet van Van Gelder papier al-leen_ ~og moei~ijkh~den over de dekking va.~ in~egane

VUT-rege~ingen (zie hiervoor over 'back-service' i•

Met de Pensioen- en Spaarfondsenwet van 1953 heeft de Nederlandse wetgever deze problematiek afdoende proberen te regelen. De wet schrijft voor dat ondernemingspensioen-fondsen alleen mogen (voort)~estaan als

a. de pensioenregeling béter is dan die van het

bedrijfs-pen~ioenfonds dat in de bedrijfstak werkzaam is, en

b. de ka pi talen zo goed als geheel onafhanke liik van de onderneming worden belegd

(10%,

werd later

5%).

In de Verenigde Staten duurde het tot voordat de wetgever met de Employees Retirement Act het-zelfde standpunt in had genomen. Daar was een lang debat aan voorafgegaan over de twee alternatieven: die van

het winkelketenbe Sears-Roebuck ~nde een winstdelend

pensioenfonds dat 1 belegd was in het vermogen van het bedrijf (een idee dat we uit de diskussie over de Vermogensaanwasdeling VAD waarbU gestoeld werd op

de gedachte dat een dergelUke langencombinatie tevens positieve gevolgen zou hebben voor de motivatie van de werknemers voor hun werk. Al eerder dat

wetgever, van General Motors overnam en. voorschreef van de pensioenregeling tuiten het

neming zelf moest vallen~ (Drucker

tevens belangen van concurrentie

pitaalmarkt een rol speslden,

5 het model dat de dekking de onder-Of hierb:îj de ka-HOOFDSTUK DRIE

HUIDIG STELSEL VAN PENSIOEN.FeNDSEN

Zeer_ in het kort zullen we in dit hoofdstuk proberen ai;tn -ce geyen __ we~e, organisatillrische een..h.eden er op

di-c momen• z~n in ae pensioenverzekering. In andere hoofdstukken wordt min of meer bekend verondenteld wat we hier op een r~tje zetten$

vele organen In Nederland organer.., die }!ensioer:.stelse I·on:isen, de 83 dit Tioment

'

van één pensioenstelsel, en

en de vv~jzen vvaarop verschillen ook

ondernemingspensioenfondsen

î

0:;:t'~~1~:r;~~~~~d~~:e~~~B~~~~

n o;s

e~~"n

dalend

- in 1970 wa~en bet enkele re:1zer:.~

:?.:'6S6TV8S -,.ran

werden üitgevoerdo

erekeningen over

De :::;ngel"L-;_kk~ge ter·s ~ ced:riji.spensioen::t·o::1ds '1 duidt eer..

ye:r..Ef-.ICSn::ronds 2a:i~ dat Oe

zaam is& Over ~et

de Wet op de (1949), die erop

:c.ee::::'kor.:it dat d.e mees-te \YeT:ó:ne::::rle::'s vari alle 0""'~,...,,.,,"',.._....,..:~"'1,gc-"

die onder de

bedr~I

col:e2tieve

ar~~~~~~~~~~v~~

eeLkomst

vallen, t cpge:r:cmen

zijn

in

d_e

:pen-sioe 8

verÎ~;~ij;:~e~~;o~~;~~Îs~.d_;~~~~~;~=

derd van baas veranderen

ak werkz&am tJ_:jven,

de vve:::-'kne:ne:::-'s lc'c_nnen

onge:ii1'.l-zolang z~ i~ dezelrde oedr~fs­

hun ~::;ensioe=:irechtsn te

ver-liezen"

Over deze sec--:or kui:_nen v;;e ::::r~ii:der

de vorige, betrsi-c de omveng" Y2.3melijk

niet over spli tsinger1 vs.n derde~"'

1!vel =:.::eke1-::_c3- "'"Y\ '?iT,_.,.,...;;;,..,n ~----,.,....,-vi r<'Q"h-i • _;_ ,...,.,,.., ""'e

i_nsti

~utio~~Îe ·u·;~l~~g~;~ c.:;~;\_,i1;~~r~~~Q ~

20

ondse21 voor de Metaalindustrie"}

id, de Metaalntjverheid eTI de Gr~fische

<l o Andere, zoals dat van de Notarisklerken~

de Schoenmakerij of de 1 Pallet- en ~ industrie zullen zullen \Nel in het niet OnderneTiingspensioeniondsen kv_nnen ook gezien -Narden als voorlopers én pe~anente uitzo~deringen op Qe

ce-drij:t~p~~sio~n:ton~senQ De Wet Verplicnte :Deelneming

verbiea-s het bestaan var:. ondsenJ

behalve die :to:n.c1sen ä.ie ee_:>der al one.en én die

blUvend betere voorzie~ingen oiedeLa Zodoende worien in de loop van de sommige

ondernemingspe~sioen-::tonc.sen in de be enfo:ndsen opgenomen\')

het Algemeen Burgerlijk Pensioeni'onds

]):; overneict ~eeft haar het

be

eigeL cedrij:.t"snensioenicr.::.ds: Psnsioenronds~ dat vanaf 1922

voor zowat alle overneiás-tgezondera militair en

s ooven al bleek~ d.e ::ne:c.sen het 1·cnds

verántwooTde-' is het ~aa~

er.. oeeirij.:r

e=_-va:;:: de volkswijsheid dat de

anb-: een illus~ra~~e

tenaren van ee~ oeter

ui Td~je:r:.J.e overheidsse

in het ABP, .j_at daarmee

genoemd Het ABP

voorzien zij~o Deo~ de

z~t er ook een :.torse g::"oei

dus t de :reus onder de re-'J~ze :n. ~

levensverzekeringsmaatschappijen

De Nederlandse.levensverzekeringsmaatschappijen zijn in

p~i~cipe alle private

mingen organis

die geen waarva1: co::J.trole op de

in een enkel geval

nemers ::to:-idsen

·nerk::.'1.eI'.le-r·s b}j diverse

t.edrijfspensioen:tond.sen zijn

aan-7

ges~ote~ - en uitersard 00k eige~ fonds bezitten

en worden door vele fondsen na2e de ~elft van de onderneillingspensioer.:..:::::·o:c.cisen) de

leve~s-aandacht aanQ

.

&

Salverda doen dat Nederland

Yali 3:; m..aarl 1980.w Meer nog da..71 enfondsen zijn z'îi r gebeten~ on de

~de gegevens ;ver da 20 grootste beleggers ont-lenen wi~ aan Bakker

&

Salverda)e

hun uitkeringen te terwijl levensve

uitgaan~ Pensioenfondsen

overgaa:.~ tot afkoop van da

levensverzekeringsmaat

Over and.e::"e SV8J:188Y.'.S eer:.

geer r:acie~e

2--:aau =..n te ger.::. -,,;c.r è..e

als cases zoude~ ze :c_issc}:_:_e:r:. :_:;:_ts:::ess2r:t ge7,:eest zijr.:.; 0-D Ó:.8 :':_:.OOp s::..~ ~le :i.r_ è"e el -,Ta:c.

dê

XeQerlanise re~s

buiten de tegenstelling loonarbeid~kapiteal

overz~s~Qe c~ zce~e~d

organe:L, C'.:'..e

registr2.tie ,,Ta.1-: hs"t

arD eid.s-v""O or~u2.2.rO_er_i.be leis_

t vas~geste~d~ C7arige~s

!:et

d.22::-::-'ir.:. ~;iel-"- Y'_iJ_ ::'._:;:: se::: -ceti"'ekkel:jZe =._v..-.vte; of dat 2.;0 zs:'_ t~:i:ve~ is Y-:.og ~-:ac.2:' ë_e ,,-::-s..2.go Ee..ic :=:~:_re cts

lcor:_Qele:i_C. s---caa~ v z.ovss=... ::::.se::::..~ ts_

ö.=..skJ_s-gehee :::._

int " sie o_al. c:or..:c..;...:.c-:en 8ll2.2:",:.er.. . . ....

....

' " - r:·ens:;__oe:r~:::o:J.G.S . "' .

verhouding tussen pensioen:f ondsen en de staat

Vooralsnog bezit de centrale

belangr'~ke middelen om {eventueel

tel'll11inste twee

te gri..jpen in de huishouding van de pensioenfondsen.

Misschien wel de belangrijkste, in materiëel is haar hantering van de AOW. W~zigingen in van de AOW-uitkeringen om we.lke reden dan ook het falen van het omslagstelsel door demografische ontwikkelingen) hebben repercussies op de

verzekerings-wisku.ndige reserves van de fondsen.,,

In het verlengde daarvan heeft de overheid heid, als de wetgevende macht haar de

om de fondsen te dwingen bepaalde stelsels

van deelnemingsrechten en --plichten toe te passen.@

geleden diende de regering bij de Sociaal-Raad een aanvrage in om advies over een i:n.

te voeren algemene pensioenregeling; een regeling dus

die uniform. door alle fondsen zou moeten worden overge-zodat ld het l van de

'pen-- e kunnen niet

mee naar het werkgever worden mee-genomen

één

van werkkring~

pensioenrechten, en betaalt nu

basis van dertig dienst Bakker & Salverda

dit

:per maand

hat meebetaald door dat

definitief de zou kllr.:.nen wordeno

Da SER schoof' deze kwestie naar de Stichting van

de Arbeid dat fs het overl~g van werkgevers en

werk-nemers de overheid die er een commissie voor

insteldee Deze co:mn:issie 3 jaar lang aan

besluiteloosheid de Tweede Kamer

taal heeft ge laten weten snel net een eindadvies te komen, waarin voor het dienstjaren=

stelsel wo~dt gekozen en niet voor het levensjare~~

stelsele Wel v:IBL eerder al, door inmenging van de toen~

ma regering-Den Uyl ds beslissing om geen

funda-'N:·~zigingen aan brengen in de doolhof va.n

organisaties, en in de rol ven de levensverzekerings~

maatschapp~en= {Bakker en SG1Yerda9 blz )

Ten tweede is er het toezieht dat de overheid via de

Ve~zekeringskamer uitoefent op de beleggingen van de

pensioenfondsen (en levensverzekeraars)0 Dit is b~ d~

?ensioen- en Spaarfond~3enwet van 1953 geregeld<I>

9

vallen onder de

Pe~sioen-van ~952 die per j&"'luari 1954

gezonderd het ABP

sor..en met volî.edige rechtsbevoegd}1e è,_at de stat-xte~ en reglemente:.c. door Sociale Za~er ~oete~ warde~ goe

lt voor überhaupt dat het recn~sper­

rr.:oeten zijn, erl.

deze ook van de personele o:p èie :toe gte

0-c al de 2·e

toezicht ui

_fcndsen z:ijn sar een no:rrrlaal

jaarverslag Verzeke:c-ingsL2::r~er

e sturenJ en t:en~-~r:s--'.=e elke 5 jaar een v·erzekeri::'l.gs~

versl2g, be~ie cpgesteld vclgsns bepaalde

1 r~2-ar ' ) 0 leden 1_{Terzekerir_:.gskE:::4er} 1 ö..ie san

-c_i t-orer::.gt - uit deze

js.a::::-'ver-geveLs over de versc~il­

naken - on&er het

Kamer 1-'~et v,'e:rk,

for~eel saffien rre: de ~oegevcegde

fonds va:-c. het

s rz12 a.e

staaL, ~egeltkert~d ook zi:ting org2.sn vs..r.:. oezici:t" ~-1et is l".,.-:..ü.:

1 zé2-f il2 zo~ 2'l best-._:rc;_l,., zi is van deze ling vr~geste

ei ge~

en--,/akve:rbo2.'ld" De Pensioen- e~ Spaarfordser~et ze

ever het 822-e rr~ogen voere:::" var_ de 6-aar-c oe fonds 20 LioeteY'._ er:

l~~~i~:; :!~ ~;~;~;~;=g

o:ç -solide ·,xijz8

gescb.ie-te le]'F~a in discussies ave~

blij~:t VG

l-WE:S

eeY; nad.s:re 0r:,scI'Ti~v:ir~g var: Le-: begri:r; solide ( wellicht in eer aa.r.;tal €,'ev-aller eer. orbeè_oel:'.e '.-ç,~::..·E.} ~,-·J t. fl rh:r.2rDe-c~s een onnodige be-:-:'erki--~ van de beleggi2'1.e;·svr·I.jbeid J";eêLebre:r_ge~1" or:.'.-- 1:1·'.)ge -wo:...,C·s-TJ :-;s1·:-ezen 0p hs+. toezicht V&,n de

VerzbkeriEgE-kame::::', da,t 2..&.Y: C_e zelf :reële irü1oud

geeftn(Pensioen-en S:paarfondse:-:_we-:, blz LL 1

nadere voorschriften

Toch stelt de overheid \vel degelijk nadere voorschri:ften aan de pensioe:n:fondsen.

zo benaalt Art 15 van de Pensioen- en Spaarfondsenwet,

~~~s~~~nÎ~n1~t~;e t~~!!r!f~~~t:a~

ün schuldvcrd?ringer.;, cp d.er-in de gro-3 2r_,_-t ei.ter ~pens ioene~ Waar we ko::id.en

de onder~eili~ngsfo~dsen ~itvo

st:il

het eigen niet voor Ge 'oe

de zelfde lo.)_nr_:_er;.

het 1 _{inve eren in}

cla~sGles ecnter

van

:t"O::-'S gaan?"'Als er

bij de sociale

zo~el wat oe~~e~t

le arbe sen als ook wat 8etrert ~et

toekomstige pensioen 1_{de pineut}1 _z~n~

Het A:BP

sector~eggen. r:inge~ e.an

is

betrouwbare s

~uim

f4,5

mil ard aan

oninbaar aÏ"' 981

de premieardracht

980

op de staat als overheid eenztdig

Wie dat als een

hel-in de eigen

2-end vla."Lc \Vil zien, ko::it -sot d.e

naren i;-iderdaaü.. 1 _{a.-c.obel gepakt}

t

nanciële -oosi -tie v&::::i ~"2_.;_:::-'-'­

i:::rend var_:_- de salarissen vvo:rG.t

ko~~lusie dat de

ambte-v.-o:-::de2:1 va!l\''lege de

:t'i-de ve

:c-nogings-éY'_:_ de :pe::::s

ge

T-srzijde past C'.:_ier v:ïat ::Urucker (diverse s) over

het c2nkroet va:;:i York City ve:-::telt" va:i zijn verhaal is dat riiet zozee::" 2lleYlei gro0e-sG3.ds

kenr:.erke~ van York de rt:'i:Qanciële de.s oLL<ied.er:_ - de

kos~careverzorgings- en in?rastructuur die ten dienste

staat va:"- rr~ee:::" d.a.r'-'. 8.-=_leen d.e inv1or.:_ers, de

opee21-hoping va~ sociale nog to-t daara&'l -~oe

-Li~ciSi3.JI

dat 1,v2s al::;_err.::al

ae New Yorkse a~o~enare~

s~a~ kon de

oack-service-ver-:H:~~~~:~~~~~i:~~~~~~i'~~~;~~e!i~:E ~!!~:

:_;~i t ge geven

v2=-.ue -~vhi::;h

York City vv2arde

no o:'.'le e lse 'vvas :De 'Iakconden hco:p~en.~ dat .1:::.iermee

~roeidsplsatsen ~as gered, ~etgeen

Formeel valt het ABP 1928.

opgeEemeE,

grenzen mag beleggen.

een

buiten

: voor de 3eleggingsraadw zie hoofdstuk 5

22

HOOFDSTUK VIER HET DEBAT

He1, van de institutionele be

staat jaren in toenemende mate ter

Pensioenfondsen en levensverzekeringsmaatschappijen

wordt verweten dat ze zich onttrekken aan verantwoordelUk= heid voor de nationale eh:ono:mie en voor de volkshuisves-ting en dat ze profiteren van de hoge rentestand, dat ze speculeren in onroerend goed en dat ze meedoen aan de kapitaalvlucht naar het buitenland. Al dan niet

zwaar~ wordt daarb~ ë~geleund op het argument dat deze institutionele beleggers werken met s~aargeld van de meeste Nederlandse burgers. B~ de pensioenfondsen gaat

het zelfs om gedwongen spaargeld a.e meeste 1:îeo..erlancte11s9

of:,.he"t-nu· werkneme:rs in loonaiensi a.an wel beoefe~

naren van vrije beroepen, à.ragen :premies a:t" aan nun :pensioen::tonasen.,,,

De beleggers met het argument dat het niet c~ lleen hun maar zelfs hun ulicht is om de

waar z~ over schikken optimaäl te beleggen is zo veilig aogelijk en tegen een zo hoog li

rendement~ Alles wat op die manier

ten gos de, zo zeggen de verzekerden

van lagere premies en uitkeringen nu of in de

toe-komst"

De elementen die in deze naar voren komen slepen wear verdere diskussies zich mee over zaken, die in niet direct met de institutionele be

gers te maken De natio:c..ale economie bevindt i_n een crisis, maar die crisis is

en kan onmogel~k aan onze pensioenfondsen en

zekeraars alleen verweten in andere landen be-staan zulke fondsen soms nauwe

De woningbouw bevindt zich in een neergang! zel~s ~~nder

dat er saldo minder be naa:ruoe YJ..oeiu; è.e

huuruol is een gevecht tussen belangens waar de fondsen er ~aar van z~n~

De hoge rer:testand is een kwestie van monetaire politiek, die ook al niet door de institutionele be zelf wordt bedreven~ De m~rkt_i? onr9er~nd goe~ een-en niet il~egaai, cus moe~ je die hoge

goede zekerstelling ook on

term.ijn laten lonen9 aJs belegger? En zelfde

voor belegg~ng~n in het bui~enJand die meestal

nLaa~svonden en vinden,

(het eeuwige voorbeeld~~Q

Toch zullen we in dit hoofdstuk een in:houdelijke schets nrobere:n te geven van de kernnunten van het debat rond de institutionele beleggers $ AchtereenvoJgens komen aan

23

Totaal

de orde: de aanleidingen tot het debat: micro-economi-sche afwegingen;, macro-economimicro-economi-sche afwegingen; econo-mische verantwoordelijkheid en markt-conform stl:'tiven naar optimaal rendement: het boeken van overschotten:

investeringenw en eventueel rendementen: zeggenschap over het openbaarheid van het

beleggingen-5 tot partijen en be-'-"'""'<"'i.1. 0 zullen we aa.~geven welke redeneringen aanhangen. aanleidingen

de groei van de fondsen Pensioenfondsen en

~a de oorlog sterk gegroeid in hun totale en ne~ van de aanwas versnelue v0nral de

i~vloed van aen gestage

rentestand en van de uitbratiing van de

~n-het da~rbij verbete~en v~n ~ ".,..,.,,.,,.,,,ry" il..Lustratie '?oor anso1u-ce groei ka..~

1965 1966 1867 1968 1969 1970 1971 14,2 15,8 16,4 18,9 14.7 17,2 19,8 18,8 20,î 14,6 16,2 3,2 3,i 3.1 42,7 47,2 52,6 58,7 64,8 70,1 78,1 1974 1975 191'~ i977 i~TfJ 1579 1980 115,4 136,31 _158,41 _{177,7 203,7' 228,3 251,2}1 1972 22,7 23,4 22,7 18,4 3,4 90,5 1973 26,6 27,2 3,2 103,û ' Bea~n H""èks.

z Va-;.,af îS7-6 ind. spaarkassen.

'

Brem: DNB.

Die groei moet men echter afzetten tegenover de gelijk-tijdige afname van andere besparingen (van ''gezinnen en 'oedrijven" ). Als illustratie daarvan nemen we tabel 4.2 on.

BRE:AKDOWN OF -PRI7ATE- SAVINGS over collective and individual sa.vings

PRIVATE SAVINGS 10.S 11. l 10.1 10. 9 11. l 11.9 12 .o 10 .9 10 .9 s .s 9 .1 8. 5 _7.' Q?_llective savinas 3. 7 _{'.s S.<} 5. s 6 .o 6. l 6 .6 s .1 7 .3 7 .o 7 · ' 7 .9 ?.8 Penslnnfunds 2.1 3. 0 4. l _4.' 4.6 4. 7 5 .1 5 .6 5 .6 5 -5 5 .8 6. l 6. ~ Li fe !.nsurance LOS 1.6 l.6 l. 3 l.4 l. 4 _l.' ' ' 2 .5

'

.7 1-5 l .6 1.8 : • 7 Individual sûvings 6 •• 6. 5 4~ 7 s. 1 5.1 S,8 5 ·' 2 .s 3 .6 2

..

l .7 0 .6

l) Cór:lpiled by the Amro-Bank from àa.ta of the National Statistics Office.

Bron: Akzo-Pensioenfonds

De slotsom die men uit deze de institutionele beleggers van zeer grote hoeveelheden

ongeveer de enige natior.i.ale

de crisis

kan trekken is dat beheerders geworden kanitaal, die zo

besn~ringen vormen~

(!)

In Nederland doen zich inmiddels alweer een aantal jaren een groot aantal economische crisisverschijnselen voor. We denken daarbij bijvoorbeeld aan het lage

njvo, dat zowel in het ui nieuwe

tot en

gen~ internretaties~

leggen naar overproduktie en slecht

verband met de hoge rentestand voor fü:i hand. hebben te kamnen met hoge financieringslasten,

taal- en de geldmarkt schjjnan in een overs-oann.en toestand te verkeren, De overheid kamnt

nancieringstekort en zou daardoor zijn aa.il die overspannenheid.

Daarte ge nova r <; en ren·te OD onderhandse:

maken de en

leveinsverzekerings.-gouden tijden door, De pensioenfondsen ver~

beteren daarmee de pensioenregelingen, de levensverzeke-raars verhogen hun winstenG

schandalen

hotels langs de Amstel. 9-74 blz 22).

Kritiek in deze zin kan nog worden ~ezien als het signaleren van de spaanders die het hakken vallen.

om kapitaal an sich, ergens belegd móet dilemm.a9dat deze beleggingen in strijd konden

andere belangen van de re nsioendeel-al scherp door de auteurs gezien:

tegenover de factor arbeid. Het rendement en de

waa:-devast-over de ruggen van hun eigen nrE;c11ic\\11_{tt!lcrs of hun soortgenoten}

elders.

9-74 blz 22

te zijn dat zelfs arbeiders niets kunne::I dan het nastreven van ma::dmale winst en rendement daarvan voor anderen en miebei:alers r-det eens te

~~~;:.~~

i;::ste

z.ich er dientengevo1g~

Er was ook kritiek op de handel die de instt tutionele beleggers ineens met hun

i.n ex:ploitati®, van flats en an-- d.® or.croerend~

In hoofdstuk v;oningen soms on jarenlange min of meer trouwe De en

v~~~~~~~e~~~!~~::~~~!~~~~::~~~~ev~~~k=!~:ten,

eringenr Voorzover niet

rechtstreeks aan de be\voners kon "florden ve::-kocht ~ sloeg

de tusseril1andel haar s ~

V~el huurde~s kochterr wél~ uit angst om hU!l

t€ verliezen en omdat ze het: on dat ::::r~o:men.t konden

Echt positieve luiden over deze weTden echter di?ecties

benadru.k~en dat zi,l

cc1..ucu"'-'"laren verkochten;

hech-'.;te:;::;. onze interviews

26

aan tona-fide on~oerend­

R:jk

aan derden~

Een ander in het oog lopend schandaal betrof de inves-tering van het PGGM in een vakantiedorp in het Franse Grospierrese Daarbij k~am een familieband aan het licht tussen de voorzitter van het fonds en de toekomstige exploitant van dit dorp. zo'n belangenverstrengeling is het immers de vraag, risico en rendement wel in voldoende mate zijn veiliggesteld.

Later kwam een ge~ameulijk projekt van een aantal beleg-gers in de publiciteit: het Franse ski-dorp Valmoreley Ook daar allerlei beweerde belangen~erstrengelingen.

kapitaalexport

Meer in het algemeen kan er al jaren een kapitaalex~

po~t uit Nederland worden vastgesteld@ Er waren

aan-wi~zingen dat de deelname van de Nederlandse institu-tionele beleggers ·aan die kapitaalexport groter dan de bovengenoemde investeringen in Frankri van werd beweerd dat ze bedoeld voor

gebruik - dus in het eigen • Er werden meer gevallen bekend van bezit of ling van onroerend goed in het buitenland0

Zoals uit tabel 4.3 blijkt, gaat het weliswaar ten niet om zulke hoge bedragen, in absoluten zUn het forse investeringen geweest:

wan !~mg-e be~~ngen wan instÎ11l..l1:ione!e be!~ers (;psr gk:is~}

1985 1966 1967 1968 1969 1970 t97î 14,3 15.4 16,8 i972 1973 18,7 Lagere overheid _{12,7 12,8 î3,5 15,4} Private sector _23,2 32,8 ~ypotheken _{9,1 10,6} Onroerende goederen 5,3 6,0 7,7

Diverse activa _{1,7 'i,9 2,1 2,3}

Buitenland î,8 î,9 2,5 3,0 3,3 "totaal 42,7 47,2 52,6 58,7 64,8 70,1 78,1 90,5 103,0 î974 19751 _{1976' 1977 1978} 1979 19801 Rijk _{36,1 46,2 52,7} 26,5 32,2 63,8 81,6 25,0 33,6 16,0 Diverse activa 5,7 6,1 Buiteniand 4,5 4,6 5,7 Totaal 115,4 136,2 155,4 177,7 203,7 228,3 25'i,2 ' Begin nieuwe reeks; de stand ultimo

1980 be•-· -:.ntge cijfers pe1 sept. 1 ~80.

Bron: DNB.

~~qew_"'~ t,..,'."~ d.D N~-V·oL S+iee

"

₂₇

Een bekend gegeven is tevens al een aantal jaren, dat Nederlanél in absolute zin de grootste investeerder is in de Verenigde Staten van Noord-Amerika.

dictaturen~ kernenergie Binnen de vakbeweging werd een diskussie dat met d.e eigen bleken voor deel actief waren ) als Chili en

het NVV, later het het beleggingenbeleid werd gevoerd. Deze gelden ts zijn in bedr~ven, die

geregeerde landen investeerden in de ent-sen heeft altijd het van een staking snel kunnen worden~ Dit kan men als

bedrijven juist niet één het fiasco

van de ander met zich meebrengene

mi:cro-economisehe afwegingen

dekking van pensioenaanspraken

zich richten on

nodig hebben om de nen-waar te makens Niat verzekerde Pensioen tegen geldontwaarding, en bereiken van svaste pensioenen z~n door iedereen gewenste doe lste llingeno

ewJa, er is natuurlijk een groot verschil tussen gelden die gereserveerd wo~den voor latere

wel gelden die iemand vrijwillig bij een bank dan wel in Robeco aandelen belegt waarbij hij

alleen, de beslissing neemt of hij dat risico van die aan-delenontwikkeling wil volgen of niet$

Hier is het levensonderhoud van de deelnemers essentiëel en heeft ten alle tijden prioriteit ten o~zichte va..~ de keuze va:.~ je beleggingen® Eet is ook dat een pensioen-fonds normaal een paritair bestuur

bestuu:" da.t geacht wordt de leden te

Het van een pensioenfonds moet dus in meerdere mate

op zekerheid berusteno

Wij mogen en klli."'1.nen niet het :risico lopen, dat er straks

niet voldoende middelen aanwezig zouden zijn om onze verplichtingen tegenover onze leden na te komen~ Dat geeft al beperkingen aan de mogelijkheden van je beleggingenen

Ook verbeteringen van het ~ensioenstelsel kunnen worden bereikt onder andere door het bi:nne:n.IJ.alen van hoge dementen: financiering van het levensjarenstelsel in dit stelsel is de :premie een a:fgel1~ide van de

jaar• die elkeen geacht wordt te werk1sn en mie te betalen.

In

gevallen waarin dat over een niet het geval is geweest, wordt hierin door

bijgepast)w en van vervroegde uittreding kunnen hiermee geschieden.

Bij een zogenaamde overspannen kapitaalmarkt kunnen

~oge rendementen in allerlei sectoren worden behaald.

Elk fonds kan naar believen een (risioo-)spreiding van die verschillende sectoren in zijn bel1sggingsportefeuille aanbrengen.

macro-economische afwegingen gezamenlijk effect

Het beleggen van al deze fondsen tezam®n ~

:feit dat zij bijna de enige be anders gezien worden dan

de economie~ Als er

beslissingen die er oinnen pensioen:fon®n worden ge:m:nnen macro-economische tendenzen.

het factor in de

indi~

Zulke tendenzen waren b~voorbeeld het afstoten van

hui-zen en aandelenbezit door de Nederlandse institutionele

beleggers. Volgens sommigen waren hie:::-van een ontwrich-ting van het volkshuisvesontwrich-tingsbeleid en ~et in

ele geraken van veel be echter voor de beleggers

afwegingQ

afw~zen van verantwoordelijkheid

Beleggers w~zen ook zulk soort economische verantwoorde-lijkheid van füi b,and. Zij gaan ervan ui'~

taalmarkt waar elke

naar verhouding z~n komts

~ en daardoor ook de b~behorende pensioengaan krimpen door minder verzekerden -of dat bepaalde groepen onder woningncod

in die gedachten.gang geheel tot de

woordelijkheid van de staat~ Ook in tijden van crisis

blijft het juist hun verantwoordelijkheid om gepensioneer-den van een goed pensioen te blijven voorzien.

de van overschotten~

beheer van dê'J fondsen

ener-29

vereisen. Deze overschotten betekenen

beleidsruimte in het financiëel beheere boven reeds gesteld, zijn er een aantal verbeteringen in het pensioenstelsel mee mogelijk. Een andere zaak is de

ge-dachte~ om niet aan de of dl!

nsioénpremies te gaan s beleggingen-aetief' in te stellen met

even-tueel lagere rendementen of e, zodat di®

overschotten weer kleiner

bestaande Pensioenverplichtingen

nmaatschappeljjk gewenst~ investeringenn

In het debat leeft de suggestie, dat er überhaupt en marge is in de bepaling van risico en rendement van investeringen die kennel~k op de kapitaalmark"G niet voldoende tot hun recht komen. Het dan niet alleen om ten behoeve van het van bestaan~

de of van de continuïteit in de woning-bouw, maar ook in het creëren van nieuwe werkgelegen-heid, zoals en energiebesparinge

Ee-. ~ ?e~wo:r:igen v:.rorden om de hieraan

risicio·s ~e accepteren ook al

van onbekende grootte, en zou.den o:m. deze investeringen een kans te geven

zelfs een lager rende~ent ter

stellen" ze zo~J. dan moeten worden

door de overheid5

11_{beleggingsvoorschrifteni}1_~

verpaupering zouden bl~ven bestaan en aldus

toekomst onvoorstelbare maatschappelijke kosten met zich

mee zouden Drengen~ Die kosten worden niet strikt no!!iisch

zou uiten in

m:tnaliteit~

wethoude:::- J Van stelt:

Var.. de stedelijke bevolking

de

waar hij

pa:u.:psrde,; woningen"" Er is gebrek eau speelgelegen-~

heid, scholenjl

gelegenheid@

oonflicten.*

lie minst mobielen~ bijv* bi!~tan.dtrekkers~ won&~ de stede7ie,..

•De vervallen woonomgeving zorgt voor escapisme

in dra.rik, drugs en prostitutie, criminaliteit en

vandalisme.

Dit alles kost de gemeenschap handenvol geld, naast vele niet-kwantificeerbare kostene

Je zou de kosten moeten vergelijken van een plan dat de stadsvernieuwing grootscheeps aanpakt, tegenover de kosten als we dat niet doen.

op Co:i:igres Financiering Stadsvernieuwi:ng, Den I!aag9 12-11-'81.

zeggenschap

In het debat staat tevens ter diskussie, alhoewel niet in het brandpunt ervan, wie dat er eigenlUk gerechtigd is of zou moeten zijn om controle over het beleggingen-beleid van de pensioenfondsen uit oefenen. In de huidige situatie worden de fondsen uitzondering van het ABP) paritair, dus door getalsmatig geltjke vertegenwoordigingen van werkgevers en werknemers, bestuurd. Dit was een reeds bestaande praktijk, die in 1953 door de wetgever werd vastgelegd. Achteraf is niet iedereen het daar meer mee eens, zoals mag blUken uit het volgende citaat:

FNV-voorzitter Kok zei drie jaar geleden nog dat dit par~tai~

beheer neen historische vergissingn ~s, g~1' ... e:st$ Kok ~oen:t n;~

vind het een historische vergissing uat in ae h~rmoniege~~cnve

van 1945 omtrent è.e samenwerking tussen ka-oi taaJ.. en arbe:u1,

de vakbeweging het heeft toegestaan dat de onde:ne~ers ~amen

met de vakbeweging de pensioenfonàsen behereno Wan~ ~r is geen

cent van de werkgever bijc Pensioengeld is uitgestel~ ,lo:n(Z

Dus de enigen die er recht van snreken ever hebben Z1J~ de

werkneme~s$n

(Vri~ Nederland9 8 maart 1 pagina 5 van de bijlage.

In hetzelfde Vr~ Nederland liet Kok overigens weten, zeer huiverig te zijn voor alleenheerschappij van de vakbonden in de fondsen. De reden daarvoor is niet dat de noodzaak tot het voeren van een ander dan het huidige beleggingenbeleid ~eu ontbreken, maar wel dat voor een dergelijke moeilijke ombuiging de vakbe'seging niet ia toegerust en ook niet in haar eentje

verant-woorde ljjk :mag worden gemaakt(>

openbaarheid

Institutionele beleggers beslissen deuren tot hun beleggingen~ Gegevens beleid worden vaak niet actief in de

3

zoals de uers en actieco:m.ité's co:m.ité•s die

over

beuaalde landen of streken informatie verepreiden)~dienen 'ex post vast te stellen wat er zoal gebeurd is. Sommige beslissingen

treden Yr:ij snel aan het daglicht, soms ook met o:pzet0

Andere investeringsbeslissingen worden niet bekend maakt men moet tot de jaarverslagen wachten om

ten op ons onderzoek kregen we

alleen drijfs::ensioenfondsen vollédigl!J in-formatie', van de ondernemingspensioenfondsen slechts zeer globale en van het ABP iets meer gespecificeerde,

geen informatie. Overigens brengt dit e,o.., blz.'lri'.) tot de aanbeveling relations moet verbeteren door

op te richten) ,j)

Het debat wordt dus beraoe

gegevens die voldoende

handelen van de slechts

kamer,

;! aa:r've re: lag scheidt,

door het ontbreken van

geven in het feitel~k

leggen over het algemeen over aan de

houdt en die in het

globale kategorie~n

onder-MORELE CATEGORIEEN

Aanvankel:tJk viel op dat er in hst debat werd gemaakt van

:m.eer sprake was morele

willekeur en kw"alUke juist tot het behands willen we er nog even

Er was

'

Omdat dit aspect or.t..S van dit onderwerp bracht, nader aandacht aan schenken,

verzet tegen s~eculatie

kan wo:rden9

timeerde meer stabiele braken volgens Kuttner zowel in 1532,133 ~ met de Wederdouers .,... al~ in het

jaar 1565/66 - de Beeldenstê:rm

·w-an ver-zet

ken orllstaan

was en handelaren aldus met de konden speculeren - wat ze dus bezweek zel:fs onder de

lijk op straat rolde@ l&lz

32

bestaan uit een

··:~staten~ waarin genoemd en die in principe