De duurzaamheidsbalans van Brabant 2014

VA

N B

_RA

BAN

T 20

14

DE D

_UU

RZA

_AM

HEID

_BA

LAN

_S

Telo

_{s br}

abant

s c

entrum

voor duurz

ame ont

wikk

eling

DE DUURZAAMHEIDBAL ANS VA N B RA BA NT 20 14 W ar andelaan 2 5 0 3 7 AB T ilbur g P ostbus 9 0 15 3 5 000 LE T ilbur g T 0 13 - 466 87 12 F 0 13 - 466 34 9 9 telos@uv t.nl w w w .telos.nl

Telo

s

DE DUURZA

AMHEIDBAL

ANS

VA

N

B

R

A

B

A

N

T

2

0

14

DE DUURZA

AMHEIDBAL

ANS

VA

N

B

R

A

B

A

N

T

2

0

14

Inhoud

In le id in g D u u rza a m h eid b a la n s B ra b a n t 2 0 14 6 De Telo sme thode 10 EC O N O M IS C H K A P IT A A L 16 Vo o rra d e n 18 Special On tk

oppeling economie en milieu

30 SOCIA AL -CUL TUREEL K APIT A AL 32 Vo o rra d e n 34 S p e cia l S o cia le S a m e n h a n g & M e e rv o u d ig e A ch te rs ta n d 50 EC O L O G IS C H K A P IT A A L 52 Vo o rra d e n 54 Special E ner giebalans Noor d-Br aban t 2 0 11 70 Co n clu sie 72 D e u itd a g in g en v oo r B ra b a n t 77

D

uurz

aamheidbalans Br

aban

t 2

0

14

Hans Mommaas en John Dagev

os V oo r u lig t d e D u u rz a a m h eid b a la n s 2 0 14 , d e v ijf d e in e en re ek s d ie g es ta rt is in 2 00 1. He

t is inmiddels een goede ge

w oon te ge w or den om aan de voor av ond va n d e P ro vin cia le S ta te nve rk ie zin g en d e D u u rz a a m h eid b a la n s t e p re se n te re n . N ie t o m d e p oli tie k d e m a a t t e n em en m et d e v ra a g o f h et b ele id e ff ec tie f e n ef fi cië nt is g ew eest , o f h et res u lta te n in d e g ew en st e ric ht in g h eef t o p g elev er d , m a a r o m d e m a a ts ch a p p eli jk e op g a ve n te id en tifi ce re n w a a r d e B ra b a n ts e samenle

ving als geheel

voor s

taat

. Daarmee

wil de balans bouw

st enen aan -d ra g en v oo r e en m a a ts ch a p p eli jk e a g en d a w a a rt oe a lle m a a ts ch a p p eli jk e st a ke h old er s e n p oli tie ke p a rt ije n in B ra b a nt z ic h k u n n en e n w ille n v er h ou d en . D e D u u rz aa m h eid b ala n s g ee ft ee n b ee ld va n d e s ta at va n B ra b an t a ls s oc ia al-ru im te lij ke e n tit eit . D aa rb ij vo rm t h et g ed ac h te go ed va n d u u rz am e o n tw ik ke lin g – h et P eo p le , P la n et , P ro fi t p er sp ec tie f – d e b ril wa ar d oo r d e o n tw ik ke lin g va n B ra ba n t w or dt b es ch ou w d. D it le ve rt ee n in te gr aa l b ee ld o p v an d e s ta at v an B ra ba n t op e co lo gis ch , s oc ia al-cu ltu re el en e co n om is ch g eb ie d. Duurzame ontwikk

eling betreft nadrukk

elijk de langere termijn. Het g

aat er om onze h u id ig e o n tw ik ke lin g n ie t t en k os te te la te n g aa n v an d e o n tw ik ke lin gs m og eli jk h ed en va n a n de re n . O n ze b u re n , w aa r o ok te r we re ld , m aa r e ve n zo go ed o n ze k in de re n e n

kleinkinderen hebben rec

ht op dezelfde ontwikk

elingskansen die wij zelf ook hebben

(g eh ad ). D e D u u rz aa m h eid ba la n s i s, we g av en h et a l a an , d an o ok g ee n m on ito r d ie h et b ele id w il e va lu er en , m aa r h et is e en st ra te gis ch e m on ito r d ie d e v ra ag st elt o f B ra ba n t h aa r e ig en la n ge te rm ijn a m bi tie s we et te re ali se re n . D ie a m bi tie s w ar en bi j d e s ta rt va n T elo s i n 1 99 9/ 20 00 n ee rg ele gd in h et B ra ba n t M an ife st 20 50 e n z ijn ge ac tu ali se er d i n d e A ge n da v an B ra ba n t. In d e A ge n da v an B ra ba n t s p re ek t d e p ro vin cie d e a m bi tie u it om to t d e E u ro p es e to p v an k en n is - e n in n ov at ie re gio ’s te (b lij ve n ) b eh or en . O m d it te k u n n en re ali se re n is h et in h aa r o ge n v an b ela n g d at h et c on cu rr er en d ve rm og en v an d e i n B ra ba n t aa n we zig e b ed rij ve n p er m an en t v er ste rk t wo rd t. D it is n od ig o m da t d e r ea lis at ie v an h et u lti em e d oe l v an d e A ge n da v an B ra ba n t - de c re at ie v an n ie u w e we lv aa rt en h et in stand houden v an de huidige w elv aart, v an de huidige kw aliteit v an lev en v oor haar huidige en toek omstige inw oners - niet v anzelfsprek end is . De huidige economisc he cr is is d oe t o n s p ro du cti e- en c on su m p tie sy ste em o p h aa r g ro n dve ste n sch u dd en e n INLEIDING 6

ro ep t v ra ge n o p o ve r d e i n rich tin g v an o n ze e co n om ie . W e h eb be n te m ak en m et ve rg rij zin g v an d e ( be ro ep s)b evo lk in g, de g lo ba lis er in g v an o n ze sa m en le vin g g aa t ge p aa rd m et ve rs ch er p te in te rn at io n ale c on cu rr en tie , o n ze tr ad iti on ele e n er gie -br on n en ra ke n u itg ep u t, k lim aa tve ra n de rin ge n v ra ge n o m a n two or de n v an a lle be tro kk en en e tc . D e u itg an gs p os iti e v an B ra ba n t o m h aa r a m bi tie s t e r ea lis er en is n ie t s le ch t. In te ge n de el. B ra ba n t b es ch ik t o ve r e en k ra ch tig , in n ov at ie f e n st er k o p d e e xp or t ge rich t b ed rij fs le ve n . B ove n di en le ve rt de g eo gr afi sch e l ig gin g t u ss en g ro te m e-tro p ole n a ls de R an ds ta d, h et R u h rg eb ie d e n d e V la am se R u it ee n a an ta l vo or de -le n o p. E n B ra ba n t b es ch ik t o ve r e en a an tre kk eli jk , h is to rie rij k e n c om fo rta be l sta ds - e n d or p sla n ds ch ap . O ok in so cia al-cu ltu re el op zich t i s B ra ba n t r ijk eli jk bedeeld (ve re n ig in gs le ve n , c u ltu u r e n kunst, onderwijsinfrastructuur , aantrekk elijk e mengeling v an traditie en moderniteit). K

ortom een prima plek om te w

onen, te lev en en te w erk en. D e d uu rzaamheidsbalans b re n gt m et h aa r i n te gr ale , la n ge te rm ijn

benadering in kaart of Brabant nog steeds die prima plek is én w

aar de maat -sch ap p eli jk e k an se n e n u itd ag in ge n vo or d e t oe ko m st lig ge n . In ve rg eli jk in g m et d e b ala n s v an 2 01 0 i s d e vo or lig ge n de b ala n s o p e en a an ta l punten v erbeterd. De uitk omsten v an de Duurzaamheidbalans 2010 w aren aanleiding vo or T elo s e n H et P O N o m w at d ie p er te d u ik en in d e o n tw ik ke lin g v an h et so cia le ka p ita al. O ve r d e o n tw ik ke lin g e n d e k w ali te it da ar va n b es to n d e n ig e z or g. O m de ze o n tw ik ke lin ge n b et er te k u n n en b eg rij p en e n d u id en is th eo re tis ch a an slu iti n g ge zo ch t b ij h et g ed ac h te go ed v an so cia le ve er kr ac h t. E r z ijn m et o n de rs te u n in g v an de p ro vin cie e en a an ta l n ie u we m ee tin str u m en te n o n tw ik ke ld . D e e er ste , d e I n de x S oc ia le S am en h an g, ko p p elt tw ee b ela n gr ijk e k er n ele m en te n in h et so cia le d om ein – ve rtr ou we n e n p ar tic ip at ie – a an e lk aa r. D e t we ed e, de In de x vo or M ee rv ou di ge A ch te rs ta n d, ge ef t i n zich t i n d e ( ve rs ch ill en in ) ve rd eli n g v an h u lp br on n en v an we lv aa rt en we lz ijn : in ko m en , we rk , g ez on dh eid , o n de rw ijs , h u is ve sti n g, ve ili gh eid en le ef om ge vin g. E en a an ta l v an d e r es u lta te n wo rd t i n d ez e b ala n s g ep re se n te er d. Beter dan in de v

orige edities zijn w

e er in de Duurzaamheidsbalans 2014 in geslaagd de o n tw ik ke lin g v an e n in B ra ba n t i n v er ge lij ke n d p er sp ec tie f t e p la at se n . V oo r e en gr oo t a an ta l o n de rwe rp en z ijn we d oo r d e ve rb et er de d at ab es ch ik ba ar h eid in st aa t ve rg eli jk in ge n v an o n tw ik ke lin ge n in d e t ijd te m ak en , B ra ba n t t e ve rg eli jk en m et an de re N ed er la n ds e p ro vin cie s, m aa r o ok in te z oo m en o p d e i n te rg em ee n te lij ke ve rs ch ill en b in n en B ra ba n t. D e D u u za am h eid ba la n s 2 01 4 g aa t ve rg ez eld v an e en u it-ge br eid e ve ra n two or di n g m et fa cts h ee ts , k aa rtm at er ia al, g ra fi ek je s e tc . D it m at er ia al is d ig ita al be sch ik ba ar v ia www .telos .nl. INLEIDING 7

W e hopen dat, net zoals in v oorg aande jaren, de uitk omsten v an deze balans w eer hun

rol mogen spelen in het maatsc

happelijk e en politiek e debat in Brabant. G ro ot sch ali ge transities blijv

en nodig op het terrein v

an de energiev oorziening , de maatsc happelijk e p ar tic ip at ie , d e o rg an is at ie v an d e l an db ou w , d e k lim aa tp ro ble m at ie k, h et sl u ite n v an kr in glo p en e tc . V an b ela n g d aa rb ij i s m aa ts ch ap p eli jk e d om ein en z oa ls ec on om ie e n n at u u r, n at u u r e n g ez on dh eid e n so cia le p ar tic ip at ie e n in n ov at ie sl im m et e lk aa r t e ve rb in de n . N ie t a lle en in h ou de lij k, m aa r o ok d oo r h et sl u ite n v an sl im m e c oa lit ie s om d aa rd oo r m ee r g eb ru ik te k u n n en m ak en v an d e m og eli jk h ed en v an d e e n er gie ke samenleving , v an het org aniserend v ermogen v an onderop . Hoe v anzelfsprek end het oo k moge klink en het v ormt zow el v

oor het openbaar bestuur als haar maatsc

hap-pelijk e p ar tn er s e en g ro te u itd ag in g. V oo r h et o p en ba ar b es tu u r o m da t z e o p z oe k m oe t n aa r e en n ie u we ro l i n e n ro lve rd eli n g m et d e s am en le vin g. B ala n ce re n d t u ss en

enerzijds (selectief) loslaten en anderzijds de noodzaak tot het stellen v

an kaders , wa ar bi j v

ooral het lange termijn perspectief v

oorop dien te staan. Daarbij is de grote

u itd ag in g h et o rg an is er en d ve rm og en v an d ie sa m en le vin g a de qu aa t t e f ac ili te re n . V oo r d e s am en le vin g o m da t z e e en d ee l v an d e v er an tw oo rd eli jk he id vo or d e m aa t-sch ap p eli jk e ve ra n de rin ge n n ie t m ee r o p d e o ve rh eid k an a fs ch u ive n , m aa r d aa r z elf m ed e ve ra n two or de lij k vo or wo rd

t. Als deze duurzaamheidbalans het pro

vinciale

bestuur en haar maatsc

happelijk

e partners helpt bij het aang

aan v an deze uitdagingen en het mak en v an strategisc he k

euzes zijn wij in onze opzet geslaagd.

INLEIDING

De

Telo

sme

thode

Er b est a a n v ele d efi n iti es o ve r w a t d u u rz a m e ont w ik ke lin g is . I n h et h ed en -d a a g se d en ke n o ve r d u u rz a m e on tw ik ke lin g w or d t m ee st a l g er ef er ee rd a a n h et w er k v a n d e co m m is sie -B ru n d tla n d , d e W or ld C om m is sio n o n E n vir on m en t a n d D ev elo p m en t, d ie in 19 8 7 h et ra p p or t O u r C om m on F u tu re p u b lic ee rd e. D a a rin wo rd t d u u rza m e on tw ik ke lin g a ls v olg t o m sc h re ve n : ‘D u u rz a m e on tw ik ke lin g is ee n o n tw ik ke lin g d ie v oo rz ie t i n d e b eh oe ft en v a n d e h u id ig e g en er a tie , z on d er d a a rb ij d e m og eli jk h ed en v a n to ek om st ig e g en er a tie s o m in h u n b eh oe ft en te ku n n en v oo rz ie n te b ep er ke n .’

Centraal in deze definitie staat de mens of

, beter gezegd,

de behoeften v

an de mens

.

Telos v

olgt de commissie-Brundtland in haar definitie v

an het begrip duurzame

ont-wikk

eling

. Het betreft ec

hter een zeer algemene omsc

hrijving

. Om het begrip v

erder

te kunnen operationaliseren mak

en w

e gebruik v

an een zogeheten driekapitalenmodel

w

aarin een ondersc

heid gemaakt w

ordt tussen het economisc

h, ecologisc h en sociaal-cultureel kapitaal. V olgens

Telos kan duurzame ontwikk

eling w

orden opgev

at als een ontwikk

elings-proces geric ht op het bev orderen v an een ev enwic

htige groei (in balans) v

an de

veerkrac

ht en kw

aliteit v

an de natuur (het ecologisc

h kapitaal), v an het lic hamelijk e en geestelijk e w elzijn v

an mensen (het sociaal-cultureel kapitaal) en een gezonde

economisc

he ontwikk

eling (het economisc

h kapitaal). Dit ontwikk

elingsproces vraagt

erom te zoek

en naar en uitv

oering te gev

en aan win-win mogelijkheden.

Om te kunnen sprek

en v

an duurzame ontwikk

eling moet in het v

erlengde v an de gedac hteg ang v an de commissie-Brundtland w orden v

oldaan aan drie eisen:

• Er moet sprak e zijn v an het gelijktijdig v erbeteren v an het economisc he , ecologisc he

en het sociaal-cultureel kapitaal.

V

erbetering v

an het ene kapitaal mag niet ten k

oste

gaan v

an één of beide andere kapitalen.

•

De ontwikk

eling moet houdbaar zijn o

ver generaties heen: er mag geen afw

enteling in de tijd plaatsvinden. • D e o n tw ik ke lin g m oe t o ok h ou db aa r z ijn o p m on dia al n iv ea u o f, a n de rs g efo rm ule er d:

er mag geen afw

enteling in de ruimte plaatsvinden. Onze ontwikk

eling mag niet ten

koste g

aan v

an die in andere gebieden en andere landen.

DE

TEL

OSMETHODE

M et d ez e i n te gr ale b en ad er in g k ie st T elo s n ad ru kk eli jk vo or e en b re ed p er sp ec tie f op duurzame ontwikk eling

. Het begrip heeft zow

el een strategisc

he dimensie (de

langere termijn),

als een normatiev

e dimensie (v erantw oordelijkheid v oor andere sc haalniv eaus en toek

omstige generaties). Duurzame ontwikk

eling is in deze zin niet

een statisc

he toestand maar een d

ynamisc h proces w aarbij aandac htpunten en doelen v eranderen. Om duurzame ontwikk

eling te kunnen meten heeft

Telos de duurzaamheidbalans

ontwikk

eld. In een duurzaamheidbalans brengen w

e de belangrijkste indicatoren v

oor

de ontwikk

eling v

an een gebied samen. Dat doen w

e door de kapitalen te ontleden in

voorraden,

eisen en indicatoren en hun normen. In het onderstaande sc

hema w orden deze begrippen k ort toegelic ht. FIGUUR 1. DE RELEV ANTE BE

GRIPPEN UIT DE DUURZAAMHEIDB

AL ANS Begrip Omschrijving Ka p ita a l De drie essen tiële delen, subsyst emen van he t t o tale maatschappelijk e sys -teem: ecologie, sociaal-cultur eel en economie. Vo o rra a d De essen tiële elemen

ten die samen de kw

alit eit en kw an tit eit van een k apit aal bepalen. Eisen De lange

termijndoelen die gef

ormuleer d w or den voor de on twikk eling van een voorr aad. Indic at or en Gr aadme ter s w aarmee de eisen k unnen w or den geoper ationaliseer d. Normen Normatief vast gest elde maatst av en me t behulp w aar van w e de scor e van indicat or en beoor delen. Het invullen v

an de onderdelen uit de duurzaamheidbalans gebeurt in dialoog met

maatsc happelijk e stak eholders . De eisen en de daarv an afgeleide indicatoren en nor meringen spelen i n d ez e d isc us sie e en b ela n gr ijk e r ol. D oo r h et be tre kk en v an d e m aa tsc ha pp eli jk e s ta ke

holders ontstaat niet alleen een gemeensc

happelijk begrip v an duurzame ontwikk eling , maar w orden de maatsc happelijk e stak

eholders ook

mede-verantw

oordelijk v

oor het proces v

an duurzame ontwikk eling . DE TEL OSMETHODE 10

FIGUUR 3 . KL A S SENINDELING FIGUUR 2 . DE SAMENHANG TUS SEN K APIT ALEN, V OORR ADEN EN INDIC A T OREN kapit aal theorieën voorr aad voorr aad voorr aad eisen indicat or indicat or indicat or indicat or V

oor iedere indicator w

ordt een meetsc

haal opgesteld. Deze meetsc

haal

bestaat uit

normatief v

astgestelde maatsta

ven die een nul- en een streefw

aarde k

ennen met daar

-tussen gelegen grensw

aarden. In de balans w

ordt deze klassenindeling op de v

olgende manier zic htbaar gemaakt. DE TEL OSMETHODE RO O D maatschappelijk onaccep tabel (dir ect e ingr eep gew enst) GOUD maatschappelijk op timaal (doel lange t ermijn ) GR OEN maatschappelijk accep tabel (doel k or te t ermijn ) OR ANJE maatschappelijk e gr ens (behoeft e aan dir ect e aandach t) str eef w aar de gr ensw aar de gr ensw aar de gr ensw aar de nulw aar de 11

Het bepalen v

an de grensw

aarden is een onderdeel in de methode die v

eel discussie

oplev

ert.

V

oor het bepalen v

an deze grensw aarden is gebruik gemaakt v an w etensc hap-pelijk e inzic hten, beleids documenten, v ergelijkingen in de tijd, v ergelijkingen met an de re re gio ’s e n d e r es ult ate n v an ma atsc hap pelijk e discus sies . De w eging v an de indicatoren v

alt af te lezen uit de hoekpunt die ze innemen in

de taartdiagrammen. De straal v

an de taartpunt geeft de gemeten situatie aan. Hoe

groter de straal,

hoe beter de score

. De score v

an de indicator ten tijde v

an de v

orige

duurzaamheidbalans w

ordt w

eergegev

en met een stippellijn. Met een pijltje w

ordt de

verandering ten opzic

hte v

an de v

orige k

eer w

eergegev

en: een pijltje naar buiten duidt

op een v

erbetering en een pijltje naar binnen betek

ent een v erslec htering . DE TEL OSMETHODE FIGUUR 4 . V OORBEELD CIRKELDIA GR AM indicat or 1 indicat or 5 indicat or 3 indicat or 2 indicat or 4 12

FIGUUR 5 . SAMENHANG TUS SEN K APIT ALEN, V OORR ADEN EN INDIC A T OREN Een o verzic ht v

an alle gehanteerde bronnen en data en een

verantw oording bij de gemaakte k euzes v oor (w egingen v an) v oorraden,

indicatoren en normeringen is terug

te v in de n in d e f ac tsh ee ts va n d e D uu rz aa m he id ba la n s B ra ba n t 2 01 4. O p d e w eb sit e va n T elo s ( w w w .te lo s.n l) i s e en d oc um en t t e v in de n m et da ar in e en g ed eta ille er de re verantw oording en omsc hrijving v an de v oorraden en indicatoren. sociaal-cultur eel kapit aal economisch kapit aal ecologisch k apit aal DE TEL OSMETHODE 13

In d e o n d er sta an d e t ab el is e en o ve rz ic h t b es ch ik b aa r va n d e g ek oz en v oo rr ad en per kapitaal. Ten opzic hte v an de v

orige duurzaamheidbalans hebben w

e e

xtra tijdsv

ergelijkingen

(v

oor de langere termijn) en geografisc

he v

ergelijkingen (met andere pro

vincies en

tussen gemeenten in Brabant) toegev

oegd aan de indicatoren. De v

ergelijkingen zijn

per v

oorraad opgenomen in een tabel w

aarin w ordt aangegev en of de indicator: • verbeterd of v erslec hterd o

ver een langere termijn dan sinds de v

orige meting

1

;

•

beter of slec

hter scoort dan het gemiddelde in Nederland;

•

de steden met meer dan 50.000 inw

oners in Brabant beter of slec

hter scoren dan de

kleinere gemeenten. Als er geen duidelijk e lange termijn trend of geen versc hil met Nederland of in Brabant kan w or de n a an ge ge ve n d an w or dt d it w ee rg eg ev en m et ee n “ = t ek en ”. I nd ie n e r n ie ts w or dt we er ge ge ve n z ijn er g ee n g eg eve ns b es ch ik ba ar o m d e ve rg eli jk in ge n m og eli jk te m ak en . V

an een aantal belangrijk

e v ergelijkingen hebben w e in deze duurzaamheidbalans de onderliggende data w eergegev en in grafiekjes en kaartjes . De grafiek en bieden inzic ht in de ontwikk elingen v

an de indicator in de tijd. De kaartjes bieden inzic

ht in de

geo-grafisc

he v

ergelijkingen. Bij de kaartjes geldt steeds: Hoe donk

erder de kleur hoe beter

de regio scoort. 1 GRA AG E E N V O E T N O O T T O E V O E G E N : 1 He t k a n v o o rk o m e n d a t d e h is to ris ch e tr e n d e e n a n d e re o n tw ik ke lin g la a t z ie n d a n d e v e ra n d e rin g te n op zich te van de vorige me ting ( de pijltjes in de t aar tdiagr ammen ). Dit k om t omdat er bij de ver gelijking t en o p zic h te v a n d e v o rig e m et in g s le ch ts tw e e m e et p u n te n (d e h u id ig e e n v o rig e m et in g ) z ijn b e sc h o u w d e n b ij de hist orische tr

end meer mee

tpun

ten o

ver een langer

e periode.

FIGUUR 6

. DE RELEV

ANTE BE

GRIPPEN UIT DE DUURZAAMHEIDB

AL ANS Ec o n o m is ch k a p ita a l Sociaal-cultur eel k apit aal E cologisch k apit aal Arbeid Sociale par ticipatie Natuur K apit aal E conomische par ticipatie Bodem K ennis P olitiek e par ticipatie L uch t en hinder R uim telijk e vestigingsv oor w aar den Ge zondheid Opper vlakt ew at er E conomische structuur K unst en cultuur Gr ondw at er Infr astructuur /ber eikbaarheid V eiligheid L andschap W oonomgeving Gr ondst o ff en en af val Onder wijs E ner gie DE TEL OSMETHODE 14

In v

erband met de leesbaarheid hebben w

e in de kaart v

an Brabant geen

gemeente-namen op kunnen nemen.

V

oor een betere oriëntatie is in onderstaand figuur een

ov

erzic

ht v

an de gemeentenamen terug te vinden.

Os s Bre d a Mo er dij k T ilb u rg D eu rn e Z un d ert Eersel Boxm eer Ud e n Be rg e ijk As te n O irs ch ot Bladel St e en be rg e n Ve g h el Cu ijk D rim m ele n Bo xte l W e rk en da m Be rnhe_ze He usd_en Ro o se nd a al Som ere n G e m ert -Ba ke l Lan derd Ei n dh ov e n H aa re n Best Wa a lw ijk Si n t A nth o nis H ilv a re n be e k Ru cp_he n He_eze -L een_de Go irle Wo ens dre cht Aa lb urg Oiste_rwijk Ooste rho ut Al ph en -C ha am He lm o nd H ald e rb e rg e La arb ee k Vu gh t Crane_ndonc k Berg en op Zoo m Ette n-L eur Ba a rle -N a ss a_u 's_-H ert og en bo sc_h Bo e ke l Gilze e_{n Rijen} Gr av e Sc hij nd el W o ud ri ch em Reu sel -De Mie rden Valke

nswa_ard W k don Maas

aa lre Si n t-O e de nr o de Do n ge n_Lo on o p Z an d Si n t-M ic h ie ls ge ste l Ve ld h o ve n M ill en S in t H u be rt Nu e ne n, c .a . G e ld ro p-M ie rl o G e e rt ru id en be rg So n e n B re u g el DE TEL OSMETHODE 15

ARBEID K A P IT A A L KENNIS R U IM T E L IJ K E VE S TIGINGS VO O R W A A R D E N EC O N O M IS C H E S T R U C T U U R IN F R A S T R U C T U U R E N BEREIKBA ARHEID

EC

O

N

O

M

IS

C

H

K

A

P

IT

A

A

L

Binnen he t economisch k apit aal s taat he t func tioner en van de r egionale economie cen tr aal. De focus is gerich t op behoud en ver st erking van he t vermogen van een r egio om voldoende ink omen t e gener er en. O f een r

egio daar ook daadw

erk elijk in slaagt , is afhank elijk van de vr aag o f de r

egio als gebied én de bedrijv

en in de r egio er in slagen zich in de in ternationale concurr en tie

strijd een goede uit

gangspo sitie t e ver w er ven. He t concurr er end vermogen van een r egio w or dt in belangrijk e mat e bepaald door he t samenspel van de economische struc tuur en he t r egionale ve stigingsklimaat . B ij d e ec on om is ch e st ru ct u u r g a a t d e aandach t uit naar z ak en als de sect o r ale samens telling (bedrijf st akk en, expor t-gerich theid, inno vativit eit), gr oo tt eklas se st ru ct u u r, a a n d ee l b u ite n la n d se b ed rijv en , on d er lin g e v er w ev en h eid (c lu st er in g ) e tc . In h et re g io n a le v es tig in g sk lim a a t z ijn za ke n v a n b ela n g a ls b es ch ik b a a rh eid va n gekw a lifi ce er d p er so n ee l, o n ts lu itin g via w eg, luch t, w at er , spoor , ICT , k ennis -inf ras tructuur ( univ er sit eit en en hoge -sc h ole n , p u b lie ke R & D , m a a r o ok p riv a te ke n n is in ve st er in g en ), ru im te v oo r b ed rijv ig -h eid (b ed rijf st er re in en , k a n to or g eb ou w en ), p oli tie ke s ta b ilit eit e tc . De r elatie tus sen de ec onomische st ru ct u u r en he t r egionale ve stigings klimaat is een dynamische, die s terk beïn vlo ed w or d t door de wijz e w aar op bedrijv en re a g er en op v er a nd er in g en in h un o m g ev in g e n hun bedrijf s s tra te g ie h ie ra a n a a np a ss en . V er a nd er in g en in c on su m en te n vo or ke u re n , te ch n olo g is ch e on tw ik ke lin g en u itm on -dend in pr oduct - en pr oc es in n ov a tie s, in ter nationalisering va n d e co n cu rre n tie -ve rh ou d in g en , v er a n d er in g en in d e g eo p oli tie ke v er h ou d in g en e tc . h eb b en a lle m a a l in vlo ed o p d e w a a rd er in g v a n he t b ed rijf v a n he t r eg io na le v es tig in g s-kli m a a t. W e z ie n d a n oo k d a t b ep a a ld e elemen ten uit he t r egionale ve stigings -klimaat in de loop

van de tijd aan be

tek enis w in ne n te rw ijl a nd er e j uis t a a n b et ek en is ve rlie ze n. In h et k a d er v a n he t b ev or d er en va n d e inno va tie kr a ch t v a n re g io ’s w or d t b ijv oo rb ee ld g ro te w a a rd e t oe g ek en d a a n de aanw ez ig he id v a n ke nn is in ste llin g en e n aan de verbindingen tus sen de ze k ennis -in ste llin g en e n he t b ed rijf sle ve n. C re a tiv ite it w or d t in d e h uid ig e e co no m ie s te ed s m ee r een cruciale fact or . Z ow el de pr oductie van d ie ns te n a ls d ie v a n ke nn is b es ta a n b ij d e gr atie van cr eativit eit . Nie t alleen de behoeft en en de w aar de -ring van he t bedrijf sle ven van he t re g io na le pr oductie -m ilie u z ijn a a n v er a n d er in g en onderhe

vig, dat geldt ook

voor he t re g io n a le p ro d u ct ie m ilie u z elf . D a t i s geen s tatisch geheel. Aa n le g v a n w eg en -in fra st ru ct u u r o n ts lu it n ie u w e g eb ie d en , in ve st eringen in de ke n n is in fra st ru ct u u r bijv oorbeeld door de k oms t van een kennis - in st itu u t v er h oo g t d e a a n tre kk eli jk h eid v a n de r egio voor k ennis in tensie ve b ed rijv en , ve rb ete rin g en in h et w oon- en leef

-klimaat maakt een r

egio a a n tre kk eli jk er als wo on p la a ts vo or w er kn em er s, h et te r be schikking st ell en d oo r r eg io n a le ove r heden van in ve st er in g sp re m ie s a a n b ed rijv en h ee ft in vlo ed o p d e lo ca tie ke u ze v a n b ed rijv en e n o p d e w a a rd er in g v a n re ed s g ev es tig d e bedrijv en

van hun huidige loc

INDIC A T OR L ange t ermijn tr end V er gelijking me t Nederland L V er gelijking st eden/ landelijk gebied o n tg ro en in g e n v er g rij zin g

=

=

we rk lo o sh eid we rk g ele g en h eid sf u n ct ie

=

benutting arbeidspo ten tieel

=

=

=

arbeidsonge schiktheid

=

=

E C O N O M IS C H K A P IT A A L

ARBEID

Arbeid binnen he t ec onomis ch k apit aal ver wijs t naar he t vermogen van de mens om een bijdr age t e le ver en aan he t pr oc es van he t pr oduc er en van goeder en en he t le ver en van diens ten. He t gaat hier nie t om de z elf ver w erk elijking die een individu k an putt en uit he t verricht en va n w er k o f o m d e d ra ng n a a r e rk en nin g . De k w alit eit van he t be schikbar e aanbod (k ennis, er varing, cr eativit eit) en de (k w antit atie ve ) be schikbaarheid van he t w erk vormen s

amen een cruciale

ec on om is ch e f a cto r. H et fu n ct io n er en v a n de arbeidsmarkt is van gr oo t belang om vr

aag en aanbod bij elk

aar t e br engen. EISEN • De vr aag naar en he t aanbod van arbeid zijn in e venwicht : kw antit atief en k w alit atief • He t arbeidspo tentieel van de to tale po tentiële ber oepsbe volking w or dt benut • Arbeid is ge zond arbeidsongeschiktheid benutting arbeidspo te ntieel w erk gelegenheidsfunctie w erkloosheid on tg roening en ve rgrijzing 1818

EC O N O M IS C H K A P IT A A L

CO

N

C

L

U

S

IES

D e w er klo os he id is in d e v oo rb ije p er io d e fo rs g es te g en o nd er in vlo ed va n d e ec on om isc he re ce ss ie n a a r e en z or g eli jk niv ea u. H ie rb ij d ie nt w el a a ng ete ke nd te w or d en d a t B ra b a nt h et g em id d eld b ete r d oe t d a n l a nd eli jk . O ok d e o nt g ro en in g s- en ve rg rijz in g sp ro b le m a tie k z et z ic h d oo r. In c ombinatie me t de s tijgende w erk -lo os he id le g t d a t e en g ro te re d ru k o p he t f un cti on ere n v a n d e a rb eid sm a rk t. D ez e w or d t g ec on fro nt ee rd , z ek er o p ie ts la ng ere te rm ijn , m et e en a fn em en d a a nb od a a n j on g ere n d ie o p d it m om en t geen o

f moeilijk een baan k

unnen vinden (g et uig e e en g es te g en je ug d w er klo os he id ) en te g eli jke rtij d m et e en g ro eie nd a a nt a l ou d ere w er kn em er s d ie e en m a a l w er klo os , moeilijk w eer aan he t w erk k omen. Tegen -ov er h et g eg ro eid e a a nt a l w er klo ze n s ta a t ee n d a le nd a a nt a l a rb eid so ng es ch ik te n. Vo or e en d ee l h et g ev olg va n h et fe it d a t ee n a a nz ie nli jk d ee l v a n d e p op ula tie a rb eid so ng es ch ik te n g ev or m d w or d t d oo r ou d ere n. M et h et o ud er w or d en va n d ez e gr oep en he t ber eik en van de pensioen -g ere ch tig d e l ee ftij d ve rd w ijn t e en d ee l o p natuurlijk e wijz e uit de arbeids onge schikt -heid. Daarnaas t leidt he t s tr enger e t oe-la tin g sb ele id to t m in d er in str oo m . B ra b a nt is en b lijf t, g et uig e h a a r p os itie ve s co re o p d e i nd ic a to r w er kg ele g en he id sfu nc tie , e en b ela ng rijk e w er kg ele g en he id sp ro vin cie . D a t g eld t z ek er o ok in n a tio na a l p er sp ec tie f. B in ne n B ra b a nt is e r d uid eli jk e en ve rs ch il tus sen s tad en he

t landelijk gebied als he

t g a a t o m d e w er kg ele g en he id sfu nc tie . D e (g ro te ) s te d en z ijn d e p le kk en w a a r o ok re la tie f d e m ee ste b a ne n z ijn . Gemeente n Braban t we rk g e le g e n h e id s fu n c tie 58 - 80 81 - 100 101 - 12 0 121 - 20 0

Mensen dat ber

oep doe t op een w ett elijk e r egeling voor arbeidsonge schiktheid (%) Noor d-Br abant Nederland 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 20 12 20 11 20 10 2009 2008 200 7 2006 200 5 200 4 200 3 200 2 200 1 Provinc ie s we rk lo o sh e id 9. 1 - 1 1. 0 8. 1 - 9. 0 6. 6 - 8. 0 5. 8 - 6. 5 P ro vincie s W erkloo sheid 2 0 13 - % Gemeent en Br abant W erk gelegenheidsf unctie 2 0 12 - index 19

INDIC A T OR L ange t ermijn tr end V er gelijking me t Nederland L V er gelijking st eden/ landelijk gebied in ve st eringsniv eau

=

ve rtr o u we n e co n o m ie

=

bedrijv en me t voldoende r endemen t

=

=

arbeidspr oductivit eit

=

fa illi ss em en te n

=

=

E C O N O M IS C H K A P IT A A L

K

A

P

IT

A

A

L

To t k apit aal( goeder en ) w or dt alle s ger ek end w at voor de pr oductie van goeder en o f diens ten w or dt gebruikt . Te denk en

valt hierbij aan machine

s, appar at en, tr anspor tmiddelen, gr ond en gebou w en, k or tom ‘ pr oductief k apit aal’ . He t is ec onomis ch van gr oo t belang nie t a lle en d a t e r v old oe n d e k a p ita a lg oe d er en aanw

ezig zijn, dat de

ze

van goede

kw

alit

eit zijn maar ook dat de

voorr

aad

via inv

es

teringen minimaal op peil

w or dt gehouden dan w el uit gebr eid w or dt . EISEN • Bedrijv en mak en voldoende wins t om te k unnen inv es ter en • Bedrijv en inv es ter en voldoende voor he t in s tand houden en ver sterk en van he t pr oductie ve vermogen van de ec onomie faillissemen te n arbeidspr oductivit eit bedrijv en met voldoende r endemen t ve rtr ouw en economie in vest eringsniv eau 2020

EC O N O M IS C H K A P IT A A L

CO

N

C

L

U

S

IES

De voorr aad k apit aal ver toont nog steeds spor en van de ec onomis che crisis al zijn er duidelijk e t ek enen van her stel. Z ow el he t in ve ste rin g sn ive a u, h et a a n d ee l bedrijv en me t voldoende r endement als he t ver tr ou w en in de ec

onomie zijn nog

steeds (t e) laag. W el k an vas tge steld w or

den dat de indic

at or sc or es verbe ter d zijn. Voor w at be tr eft he t inv es terings -niv eau en he t ver tr ou w en in de ec onomie d oe t B ra b a nt h et b et er d a n h et la nd eli jk e b ee ld . V er d er is d e a rb eid sp ro d u ct ivit eit ve rb et er d . D a t is v o o r d e B ra b a n ts e co n cu rre n tie p os itie e en g u n st ig e o n t-w ik ke lin g z o w el vo o r d e ko rte a ls d e lange t ermijn. Noor d-Br abant Nederland Arbeidspr oductivit eit op basis van t oege voegde w aar de ( x 1000 eur o) 50 60 70 80 2009 2008 200 7 2006 200 5 200 4 200 3 200 2 200 1 Provinc ie s in v e st e rin g s n iv ea u 12. 7 - 14. 0 14. 1 - 16. 0 16. 1 - 19. 0 19. 1 - 22. 5 P ro vincie s Inv es teringsniv eau 2 0 14 - % 21

INDIC A T OR L ange t ermijn tr end V er gelijking me t Nederland L V er gelijking st eden/ landelijk gebied aandeel hoogopgeleiden

=

=

R&D-in tensit eit

=

cr eatie ve indus trie

=

=

ca p a cit eit W O e n H B O high- en medium tech we rk g ele g en h eid

=

=

E C O N O M IS C H K A P IT A A L

KENNIS

K e n n is d ra a it h ie r e e rs t e n v o o ra l o m k e n n is d ie g e b ru ik t w o rd t i n h et p ro d u ct ie p ro ce s. Ee n s te ed s b ela n g rijk er e ‘input ’ in onz e k ennis samenle ving. E en onder scheid k an gemaakt w or den tus sen mens elijk e k ennis en k ennis opge slagen in de k apit aalgoeder en. Voor he t op peil h o u d en e n v er n ie u we n v a n d e ke n n is va n b ed rijv en e n b er o ep sb ev o lk in g is een goede k ennis - en cr eatie ve inf ra -st ru ct u u r o n o n tb ee rlij k. EISEN • De k ennisinf ras tructuur is van hoog niv eau en ver sterkt he t bedrijf sle ven • Inv es teringen van bedrijv en zijn gericht op voor tdur ende vernie u wing van pr oduct en, pr oductiepr oc es sen en diens tv erleningspr oc es sen • He t cr eatie ve, inno vatie ve en aan-pas singsv ermogen van he t bedrijf s-le ven w or dt voor tdur end ver sterkt high- en mediumt ech w erk gelegenheid capacit eit WO en HBO cr eatie ve industrie R&D-int ensit ei t aandeel hoogopgeleiden 2222

EC O N O M IS C H K A P IT A A L

CO

N

C

L

U

S

IES

Br abant heeft , z oals ver w oor d in de A genda van Br abant , de ambitie t ot de Eur ope se t op van k ennis - en inno vatie-regio ’s t e behor en. Uit er aar d speelt de aanw ezigheid van k ennis in zijn ver

schil-lende hoedanigheden daarbij een

belangrijk e r ol. Kijk end naar de re sult at en van de voorr aad k ennis ont staat een w at ambiv alent beeld. He t o ver all beeld is po sitief me t een toenemend opleidingsniv eau van de ber oepsbe volking, een s tijgende capacit eit van he t W O en HBO (v oor al gec onc entr eer d in de ( gr ot e) s teden ) en me t een gr oeiende omv ang van de cr eatie ve indus trie. Tegelijk er tijd k an ook gec ons tat eer d w or den dat r elatief ge zien he t belang van de w erk gelegenheid in de high en medium t ech indus trie en kennisint ensie ve diens ten in de voorbije periode is af

genomen en dat de R&D

int

ensit

eit (

uit

gedrukt als aandeel

van de uit ga ven voor R&D in he t BRP ) for s is

gedaald. Dit laat

ste klemt de

s t

e meer

daar dit een lange t

ermijn tr

end lijkt t

e

zijn.

Voor Br

abant geldt dat al sinds jaar

en dag de r

elatief hoge R&D int

ensit

eit

he

t ge

volg is

van R&D inspanningen

van par ticulier e bedrijv en en nie t van ov erheidsinv es teringen in R&D . De ge signaleer de daling is he t ge volg van de af name van de priv at e R&D inspanningen. Bedrijv en O verheid Hoger onder wijs R&D uit gav en (% BBP ) - 2 0 11 Limbur g Noor d-Br abant Zeeland Zuid-Holland Noor d-Holland Utr echt Fle voland Gelderland Ov_erijs sel Dr enthe Frie sland Gr oningen 0 ,0% 0,5% 1,0% 1,5% 2,0% 2,5% 3,0% Provinc ie s ca p a ci te it W O /H B O 1. 8 - 2. 0 2. 1 - 3. 6 3. 7 - 4. 8 4. 9 - 7. 3 P ro vincie s Capacit eit W O /HBO 2 0 12 - % 23

INDIC A T OR L ange t ermijn tr end V er gelijking me t Nederland L V er gelijking st eden/ landelijk gebied vo o rra a d k a n to o rru im te leegs tand k an tor en

=

n et to -b ru to v er h o u d in g

=

=

=

ve ro u d er in g b ed rij ve n te rre in en

=

vo o rra a d b ed rij ve n te rre in en leegs tand wink els

=

=

E C O N O M IS C H K A P IT A A L Ec onomis che activit eit en vinden altijd er gens plaat s: op een bedrijv ent err ein, in bedrijf sruimt en, k ant or en, wink els en in t oenemende mat e onder invloed van de digit ale r ev olutie thuis en in (s emi) openbar e ruimt en. Be schikbaarheid, segment atie en (s teeds belangrijk er) de k w alit eit van bedrijv ent err einen, bedrijf sr u im te n e n ka n to re n z ijn b ela n g -rijk e ra n d vo o rw a a rd e n v o o r h et g o e d fu nc tio ne re n v a n d e r eg io na le e co no m ie . EISEN • E r is voldoende ruimt e (t err einen, bedrijf spanden ) be schikbaar voor he t bedrijf sle ven • De be sc h ik b a re ru im te v o o r bedrijvig h eid wo rd t z o rg vu ld ig b eh ee rd : z u in ig ru im te g eb ru ik en aangepas t aan de tijd

RUIMTELIJKE

VE

S

TIGINGS

VO

O

R

W

A

A

R

D

E

N

leegst and wink els vo orr aad bedrijv ent err einen ve roudering bedrijv ent err einen nett o-brut o verhouding bedrijv ent err einen leegst and ka ntor en vo orr aad ka ntoorruimte 2424

EC O N O M IS C H K A P IT A A L

CO

N

C

L

U

S

IES

H et b ee ld vo or d e v oo rra a d R uim te lijk e Ve st ig in g sv o o rw a a rd en wo rd t s te rk gekle ur d door de ec onomis che crisis en d e d a a rm ee v er kn oo p te v a stg oe d cr is is . D e g ro ei va n d e k a nt or en vo or ra a d is , n a ee n p er io d e v a n ta m eli jk o ns tu im ig e g ro ei in h et e er ste d ec en niu m v a n d ez e e eu w , va n a f 2 0 10 to t s tils ta nd g ek om en . E en g ro ot d ee l ( 15 % ) v a n d ez e v oo rra a d s ta a t

inmiddels leeg. Dat is nie

t alleen k w anti -ta tie f e en p ro b le em m a a r d e v ra a g is o ok w elk d ee l v a n d ez e l ee g sta a n d e k a nt or en in d e t oe ko m st no g a ls k a nt oo r b ru ik b a a r

is. Hier doemt een aanzienlijk

e herbe -st em m in g s-, s lo op - c .q . t ra ns fo rm a tie -op g a ve o p . O ok h et a a nt a l le eg sta a nd e w in ke ls is s te rk to eg en om en . V oo r e en d ee l s a m en ha ng en d m et h et fe it d a t he t be steedbar e ink omen van c ons u-m en te n n ie t is g eg ro eid , m a a r o ok h et g ev olg v a n a nd er e k oo p g ew oo nt en v a n d e c on su m en t ( op ko m st in te rn et w in ke ls et c.) . V oo r lo ka le o ve rh ed en is d e v ra a g a a n d e o rd e w a t d it a lle s b et ek en t v oo r d e r u im te lijk e i nr ic ht in g v a n b in ne ns te d en en d e k w a lite it v a n he t w in ke la a n b od . D e vo or ra a d b ed rijv en te rre in s co or t o p h et ee rs te g ez ic ht h ee l g oe d . D a t w il z eg g en d a t a fg ez et te g en h et u itg ift et em p o v a n b ed rijv en te rre in en in d e a fg elo p en ja re n er

vandaag de dag meer dan genoeg uit

-g ee fb a re b ed rijv en te rre in en b es ch ik b a a r zijn . D it i s e en o nt w ik ke lin g d ie a l e en aant al jar

en aan de gang is. De her

struc -tur ering van de ver ouder de bedrijv en-te rre in en lij kt su cc es vo l. H et p er ce n ta g e ve ro ud er d b ed rijv en te rre in is a a n zie nli jk gedaald sinds de vorige me ting. Noor d-Br abant Nederland L eegs taande k an tor en op he t t ot ale k an tor enaanbod (%) 5% 10% 15% 20% 20 14 20 13 20 12 20 11 20 10 2009 Noor d-Br abant Nederland L eegs taande verk ooppun ten (%) 4% 5% 6% 7% 8% 20 14 20 12 2009 2008 Noor d-Br abant 5 10 15 20 25 20 14 20 13 20 12 20 11 20 10 2009 2008 200 7 2006 200 5 Aanbod bedrijf st err einen t .o .v. he t uit gift egemiddelde in he t verleden 25

INDIC A T OR L ange t ermijn tr end V er gelijking me t Nederland L V er gelijking st eden/ landelijk gebied BRP per hoo fd van de be volking

=

=

st a rte rs expor taandeel

=

gr oei w erk gelegenheid

=

=

=

to p se cto re n snelgr oeiende bedrijv en

=

E C O N O M IS C H K A P IT A A L

EC

O

N

O

M

IS

C

H

E

S

T

R

U

C

T

U

U

R

De kr acht van een r egionale ec onomie w or dt in belangrijk e mat e bepaald door de in de r egio aanw ezige bedrijvigheid. Daarbij gaat he t z ow el om he t geheel

van al die bedrijv

en maar ook om de gr oo tt eklas se- en s ect or ale s tructuur (de r egionale pr oductie structuur). De ze structuur moe t z

odanig zijn dat de

ze ec onomis che gr oei k an gener er en, maar ook (z ek er nie t onbelangrijk ) c onjunctur ele schokk en k an op vangen. EISEN • De Br abant se ec onomie is con curr er end, z ow el nationaal als int ernationaal • De ec onomis che s tructuur w or dt permanent vernie u w d en ver sterkt door de k oms t van s tar tende en zich nie u w in Br abant ve stigende ondernemingen snelgr oeiende bedrijv en topsect or en gr oei w erk gelegenheid export aandeel starters BRP per hoo fd v an de bev olking 2626

EC O N O M IS C H K A P IT A A L

CO

N

C

L

U

S

IES

De voorr aad ec onomis che s tructuur laat een for se t oename zien van he t aant al star tende bedrijv

en. Hierbij dient

w el aange tek end t e w or

den dat dit cijf

er enigszins geflatt eer d w or dt door he t sterk s tijgend aant al ZZP -er s. He t BRP per hoo fd van de be volking is ge stegen. Daar tegeno ver s

taat dat onder invloed

van de crisis de

w

erk

gelegenheid is

gedaald en dat een t

oegenomen aant al b ed rijv en a a ng ee ft d a t h a a r c on cu rre nt ie - en expor tpo sitie op de E ur ope se markt is ver slecht er d. Ver der is he t aandeel we rk g ele g en h eid in d e n a tio n a a l bepaalde t ops ect or en licht gedaald maar k ent Br abant in ver gelijking me t de r es t van Nederland w el een hoger aandeel in de ze s ect or en. Om vang t opsect or en t .o .v. he t nationale gemiddelde Noor d-Br abant 1, 00 1,0₅ 1,10 _1,15 1,20 20 12 2008 200 4 2000 Gr oei van de w erk gelegenheid (%) Noor d-Br abant -1, 5% -1,2% -0 ,9% -0,6% -0,3% 0,0% ,3%0 0,6% 0,9% 1,2% 1,5% 20 12 20 11 20 10 2009 27

INDIC A T OR L ange t ermijn tr end V er gelijking me t Nederland L V er gelijking st eden/ landelijk gebied aan tal verlie sur en op de w eg modal split

=

klan tw aar dering O V goeder en ver voer o ver spoor on tsluiting O V

=

=

goeder en ver voer o ver w at er E C O N O M IS C H K A P IT A A L

IN

F

R

A

S

T

R

U

C

T

U

U

R

E

N

B

E

R

E

IK

B

A

A

R

H

E

ID

In o n ze ‘h o o g m o b ie le ’ s a m e n le vin g sp e e lt b e re ik b a a rh e id e n d e d a a rb ij behor ende inf ras tructuur in al zijn ve rs ch ijn in g svo rm e n e e n s te e d s crucialer e r

ol. Dat geldt nie

t alleen voor he t ec onomis ch functioner en van onz e s amenle ving, maar e venz ogoed voor he t s ociale functioner en. EISEN • Bedrijv en, voorzieningen, ins tellingen en ec onomis che c entr a zijn goed ber eikbaar en ont slo ten via alle modalit eit en goeder en ve rv oer ov er w at er ontsluiting OV goeder en ve rv oer ov er spoor klan tw aar dering OV modal split aant al verliesur en op de we g 2828

EC O N O M IS C H K A P IT A A L

CO

N

C

L

U

S

IES

E r valt een for se af name van he t aant al verlie sur en op de w eg w aar t e nemen, w at z ow el ec onomis ch, s ociaal als milie ut echnis ch wins t ople ver t. A an de ze af name is he t ger eedk omen in de voorbije periode van een gr oo t aant al inf ras tructur ele w erk en in Br abant z ek er nie t vr eemd. Ver der valt een t oename van he t goeder env er voer o ver he t w at er en he t spoor t e c ons tat er en he tgeen een guns tige ont wikk

eling is. Dit be

tek ent nie t alleen een (r elatief ) minder gr ot e druk op de w eginf ras

tructuur maar ook

een k

euz

e

voor minder milie

ubelas tende vo rm en v a n tr a n sp o rt. V er d er is d e o n ts lu itin g v a n h et o p en b a a r v er vo er lic h t v er b et er d e n is d e te vre d en h eid va n d e re iz ig e r m et d a t OV ru im vo ld o e n d e . D e m o d a l s p lit is lic h t ve rs le ch te rd w a t e r o p d u id t d a t d e re iz ig e r w a t v a ke r v o o r h et v e rv o e r me t de aut o kie st. V erlie sur en op de w eg (km/jaar) Noor d-Br abant 0 5 00 1000 1500 2000 ₂₅ 00 20 12 20 11 20 10 2009 2008 200 7 Provinc ie s mo d a l s p lit 9. 1 - 10. 7 10. 8 - 12. 2 12. 3 - 17. 9 18. 0 - 23. 1 Gemeente n Braban t on ts lu itin g O V 13. 0 - 23. 4 8. 8 - 12. 9 3. 8 - 8. 7 1. 6 - 3. 7 P ro vincie s modal split 2 0 13 - % Gemeent en Br abant ont sluiting O V 2 0 13 - km 29

E C O N O M IS C H K A P IT A A L

On

tk

oppeling economie en milieu

Pr

oduc

tie

De Brabantse economie is in de periode 1995 tot en met 2005/2006 sterk gegroeid,

gev

olgd door een periode v

an stagnatie tussen 2006/2007 en 2010. Daarna is er zelfs

sprak

e v

an economisc

he krimp als gev

olg v an de internationale economisc he crisis . Te n o pz ich te v an 1 99 5 l ate n d e m ilie ue ffe cte n h um an e t ox ici te it, ve rm es tin g e n e m iss ie va n fi jn st of e en d uid eli jk e d ali n g z ie n . D e d ali n g v an h um an e t ox ici te it i s h et ste rk ste m aa r v la kt n a 2 00 6/2 00 7 w el af. V oo r d ez e d rie m ilie ue ffe cte n g eld t d at er sp ra ke is v an absolute ontk oppeling v an milieubelasting en economisc

he groei: de economie is gegroeid

te rw ijl te ge lijk er tijd d e m ilie ub ela sti ng is a fg en om en . O ok in d e p er io de v an ec on om isc he kr im p g eld t v oo r v er m es tin g e n d e e m iss ie v an fi jn st of d at er sp ra ke is v an a bs olu te on tk op pe lin g ( de d ali n g v an d e m ilie ub ela sti n g v an d ez e s to ffe n n ee m t s n ell er a f d an d e ec on om ie k rim pt ). B ij h um an e t ox ici te it i s e r i n 2 01 1 t en o pz ich te v an 2 01 0 s pr ak e v an relatiev e ontk oppeling . D e b ijd ra ge v an d e B ra ba nt se ec on om ie aa n h et br oe ik as eff ec t is si nd s 1 99 5 l ich t a fg en om en

Dit in tegenstelling tot de emissie v

an k oolstofdio xide (CO 2 _, he t b ela n gr ijk ste b ro eik as ga s). D ez e i s p er sa ld o v rij w el ge lijk g eb le ve n . V oo r d e b ijd ra ge a an h et br oe ik as eff ec t g eld t, d e gehele periode 1995-2011 o verziend, dat er sprak e is v an absolute ontk oppeling (lic hte daling broeikaseffect, sterk e stijging toegev oegde w aarde). V oor de emissie v an k oolstof -dio

xide geldt dat w

anneer de periode 1995-2011 w ordt besc houwd de emissie v an CO 2 _p er saldo vrijw el gelijk is geblev

en. Hier is dus per saldo sprak

e v an relatiev e ontk oppeling .

SPE

CIAL

Index on twikk eling van Br aban tse brut o t oege voegde w aar de (B T W ) en milieueff ect en 0 25 50 75 100 125 150 175 20 15 20 10 200 5 2000 19 9 5 B T W basisprijz en K ools to fdio xide ( C O 2 ) Br oeikas eff ect Fijn s to f (PM2 ,5 ) Verme sting Humane t oxicit eit brut o t oegev oegde w aar de (B TW ) en m Z oals r eeds aangege ven gaat he t bij duurz ame ont wikk eling o .a. om de vr aag of de ont wikk eling van he t ene k apit aal nie t t en k os te gaat van he t ander e. W e spr ek en dan van af w ent eling. E en van de k w es tie s die bij voor tduring speelt is o f w e ec onomis ch k unnen gr oeien me t minder milie ubelas ting. Ander s gef ormuleer d: vindt er ontk oppeling plaat s tus sen ec onomis che gr oei en milie ubelas ting? Indien er spr ak e is van t oegenomen ec onomis che gr oei ter wijl t egelijk er tijd he t abs olut e niv eau van milie ubelas ting in de vorm van emis sie s af neemt dan spr ek en w e van abs olut e ontk oppeling. Is er spr ak e van ec onomis che gr oei en neemt de milie u belas ting w el t oe, zij he t in een lager t empo dan he t t empo w aarin de ec onomie gr oeit , dan spr ek en w e van relatie ve ontk oppeling. In d e g ra fie k h ie rn a a st wo rd t g eli jk tijd ig de geïndex eer de ont wikk eling van de B ra b a n ts e b ru to to eg ev o eg d e wa a rd e (B T W ) ( gec orrigeer d voor inflatie ) en een aant a l m ilie u e ffe ct e n in b e e ld gebr acht . A a n d e h a n d v a n d ez e g ra fie k ka n e e n a n tw o o rd g e g e ve n w o rd e n o p de ontk oppelingsvr aag. 3030

EC O N O M IS C H K A P IT A A L

C

onsump

tie

Duidelijk w

ordt dat in de tijd het reëel besteedbaar huishoudink

omen geleidelijk is

gestegen,

een stijging die met het inzetten v

an de economisc

he crisis eerst afvlakt en

uiteindelijk zelfs lic

ht daalt. Met de stijging v

an het ink

omen neemt ook de bijdrage

aan het broeikaseffect en de emissie v

an k

oolstofdio

xide toe

. Deze v

ertonen nagenoeg

hetzelfde groeipatroon. Er is dus met betrekking tot de bijdrage aan het broeikaseffect

en de emissie v an CO 2 _{geen sprak} e v an ontk oppeling . Dat geldt w

el met betrekking tot

vermesting en de emissie v

an fijn stof

. Hierv

an v

alt in de tijd een f

orse en constante

afname te constateren. Deze afname is v

ergelijkbaar met die aan de productiekant v

an

de economie

. Hier is dus sprak

e v

an absolute ontk

oppeling

. Anders is het gesteld met

humane to

xiciteit (met name het gev

olg v

an de emissie v

an benzeen). Daarv

an kan

geconstateerd w

orden dat deze in eerste instantie is afgenomen maar v

erv

olgens w

eer

is toegenomen en uitk

omt bo

ven het niv

eau v an 1995. Index on twikk eling Be st eedbaar ink omen / Milieueff ect en 0 25 50 75 100 125 150 175 20 15 20 10 200 5 2000 19 9 5 Be steedbaar ink omen K ools to fdio xide Br oeikas eff ect Fijn s to f (PM2 ,5 ) Verme sting Humane t oxicit eit Een s oor tgelijk e analys e die gemaakt is voor de r elatie tus sen de t oege voegde w aar deont wikk eling in de ec onomie en m ilie u d ru k ka n o o k g em a a kt wo rd en vo o r d e re la tie tus se n d e o n tw ik ke lin g van he t r eële ( dat wil z eggen voor inflatie g ec o rri g ee rd e) b es te ed b a re in ko m en va n h u is h o u d en s e n d e ve rs ch ille n d e m ilie u ef fe ct en . 31

INLEIDING

B in n en h et s oc ia a l-cu ltu re el ka p ita a l dr aait he t primair om de sociale in ter actie s

binnen een samenle

ving. Mensen on twik -ke le n z ic h d oo r t e p a rti cip ere n in s oc ia le ne tw erk en. Die t oegang t ot ne tw erk en wo rd t n ie t vo or n ie ts in to en em en d e m a te u itg ed ru kt m et b eg rip p en a ls ‘s oc ia a l ka p ita a l’. H et w ord t v a n belang geach t vo or h et we lz ijn va n m en se n é n v oo r d e ec on om is ch e p ro d u ct iv ite it en g ro ei. Via sociale ne tw erk en hebben mensen to eg a n g to t h u lp b ro n n en d ie ze in d iv i-dueel nie t k un¬nen ber eik en. Dat ku n n en ne tw erk

en zijn binnen kleine en

g es lo te n gemeenschappen z oals die van de fa m ilie , d e v oe tb a lc lu b o f d e kla s, m a a r o ok n et w er ke n b in n en g ro te re e n m ee r o p en sociale een heden z oa ls d e b uu rt, d e w ijk e n d e s ta d , d e w er ko m g ev in g , m a a ts ch a p p eli jk e or ganisatie s, vakv er enigingen of d e ke rk . Er k a n e en onder sc h eid g em a a kt w or d en tus

sen ‘bonding’ in de zin

van de

verbon

-denheid in eigen kring en ‘bridging’ in de

zin van de verbondenheid tus sen gemeen -schappen. Idealit er is er een z ek er e ven -wich t tus

sen beide: immer

s veel ‘bonding’ zo n d er ‘b rid g in g ’ le id t o p te rm ijn to t isolatie en sociale ‘in te elt ’; ve el ‘bridging’ zo n d er ‘b on d in g ’ le id t t ot e en a fn a m e va n s oli d a rite it en g em ee n sc h a p p eli jk -heid. B on d in g e n b rid g in g b es ta a n b eid e b ij de gr atie van en dr

agen bij aan

onderling ve rtr ou w en . E n er zij d s w er kt v er tro u w en a ls vo or wa a rd e om d a t m en se n d ie ander en ve rtr ou w en s n ell er o n d er lin g e re la tie s a a n g a a n d a n w a n tro u w en d e m en se n . A n d er zij d s i s h et e en g ev olg o f e en p ro d u ct va n p a rti cip a tie in s oc ia le n et w er ke n . D oo r t e p a rti cip er en o n tm oe t m en e lk a a r en le er t m en e lk a a r k en n en : ‘o n b ek en d maakt onbemind’ . In wijk en en buur -te n w a a r m en e lk a a r n ie t k en t e n w ein ig va n e lk a a r w ee t ( er is w ein ig p u b lie ke fa m ilia rit eit ), b es ta a t w ein ig o n d er lin g ve rtr ou w en tu ss en m en se n . H ie rd oo r k rijg t m en s n ell er h et g ev oe l in e en o n le ef b a re en on veilige omge ving t e w onen. Naas t ver tr ouw en in de medemens (s oc ia a l v er tro u w en ) i s e r o ok p oli tie k e n ins ti tutioneel ve rtr ou w en . D a a rb ij g a a t h et om h et v er tro u w en in in st itu tie s z oa ls le g er, ov er h eid , p er s, b ed rijv en o m v er tro u w en in d e p oli tie k.

S

O

C

IA

A

L

-C

U

LT

U

R

E

E

L

K

A

P

IT

A

A

L

SOCIALE P AR TICIP A TIE POLITIEKE P AR TICIP A TIE EC O N O M IS C H E P A R T IC IP A T IE KU N S T E N C U LT U U R WO O N O M G E V IN G VEILIGHEID GEZ ONDHEID ONDER WIJS K ernbegrippen binnen he t sociaal-cultur eel k apit

aal zijn sociale r

ech tv aar digheid en maat schappelijk e be tr okk enheid. Sociale r ech tv aar digheid ver wijs t naar gelijk e k ansen, vrijheid, br ede t oegank elijkheid van voorzieningen en veiligheid. Maat schappelijk e be tr ok -ke nheid ver wijs t naar sociale, politiek e en economische par ticipatie van bur ger s, die z ow el rech

ten maar ook plich

ten hebben.

INDIC A T OR L ange t ermijn tr end V er gelijking me t Nederland L V er gelijking st eden/ landelijk gebied so cia a l v er tro u w en

=

eenz aamheid lid m a a ts ch a p v er en ig in g en vrijwilliger s

=

sociale c on tact en inf

ormele hulp en man

telz or g

=

S O C IA A L C U LT U R E E L K A P IT A A L

SOCIALE P

AR

TICIP

A

TIE

Mens en ont wikk

elen zich door t

e par tici-per en in ne tw erk en. Daar door krijgen ze t oegang t ot hulpbr onnen die z e individueel nie t z ouden k unnen ber eik en. Dat k unnen ne tw erk

en zijn binnen kleine,

m in o f m ee r g es lo te n ee nh ed en (f a m ilie , klas, voe tbalclub ), maar ook gr ot er e en meer open ne tw erk en. P ar ticipatie in sociale ne tw erk en is van belang voor he t w elzijn van mens

en, maar ook

voor ec onomis che pr oductivit eit en gr oei. EISEN • De s ociale par ticipatie in de s amen-le ving is gew aarbor gd. Niemand w or dt uit ge slo ten • Ieder een heeft he t r

echt zijn eigen

identit eit en div er sit eit t e k oe ster en en uit t e dr agen, in w oor d en gedr ag,

zolang dit ander

en nie t beperkt om he tz elf de t e doen inf ormele hulp en mant elzor g sociale cont act en vrijwilligers lidmaatschap ve renigingen eenz aamheid sociaal ve rtr ouw en 34

S O C IA A L C U LT U R E E L K A P IT A A L

CO

N

C

L

U

S

IES

De voorr aad s ociale par

ticipatie laat een

wis

selend beeld zien.

W e zien, en dat is po sitief , een t oenemend aant al mens en d a t a a ng ee ft vri jw illig er sw er k t e v er ric h te n en/ of inf

ormele hulp en mant

elz or g t e verlenen. Dat z ou k

unnen duiden op een

a ct ie ve re b et ro kk en h eid v a n m en se n b ij d e sa m en le vin g e n e en v o o rb o d e kunnen zijn van w at vandaag de dag de par ticipatie samenle ving w or dt g en oe m d . H et z ou o ok e en g ev olg k un ne n zijn va n de be zuinigingen in de z or g w aar door pr of es sionele zor g ver vangen w or dt

door meer inf

ormeler e vormen van z or g. Z o rg w e kk e n d is , z o b lijk t o p b a sis v a n g e g ev e n s u it d e m o n ito r S o cia le P ar ticipatie van He

t PON, dat een s

terk gr oeiend aant al mens en (in 2 0 14 bijna 30%) aangeeft zich w el eens eenz aam te

voelen, ruim 6% geeft aan dat dit

vaak o f r egelmatig he t ge val is. W at be tr eft sociaal ver tr ou w en wijkt Br abant nie t af van he t landelijk e beeld.

Mensen dat aangeeft sociale c

on tact en t e onderhouden (%) Noor d-Br abant 0% 10% 20% 30_% 40% 50% 60% 20 14 2009 200 4 Provinc ie s so c iaa l v e rtr o u w e n 50 - 54 55 - 59 60 - 61 62 - 64 P ro vincie s Sociaal ver tr ou w en 2 0 12 - % 35

INDIC A T OR L ange t ermijn tr end V er gelijking me t Nederland L V er gelijking st eden/ landelijk gebied o p ko m st p er ce n ta g e v er kie zin g en

=

ve rtr o u we n in d e p o lit ie k be tr okk enheid be sluit vorming actief lidmaat schap maat schappe -lijk midden veld ve rtr o u we n in in st itu tie s

=

S O C IA A L C U LT U R E E L K A P IT A A L

P

O

L

IT

IE

K

E

P

A

R

T

IC

IP

A

T

IE

B ur ger s par ticiper en op ver schillende manier en in de s amenle ving: s ociaal, ec onomis

ch maar ook politiek. P

olitiek e par ticipatie dr aait om de mat e w aarin bur ger s be tr okk en zijn bij de be sluit

-vorming die henz

elf als individu en de

samenle

ving als geheel r

aakt . Daarin speelt he t ver tr ou w en dat de bur ger

heeft in de politiek en haar ins

titutie s een belangrijk e r ol. E IS E N • De bur ger heeft ver tr ou w en in de

politiek en haar ins

titutie s • Elk e bur ger heeft z eggens chap in politiek e be sluit

vorming die hem o

f haar en de s amenle ving en haar toek oms

t aangaat en maakt daar

ook gebruik van. ve rtr ouw en in institutie s actief lidmaatschap maatschappelijk middenv eld betr okk enheid besluit vorming ve rtr ouw en in de politiek opk omstper centage verkiezingen 36