Enige resten van (waarschijnlijk) lipvissen uit het Plioceen van Kallo (België)

AFZETTINGEN WTKG26 _(3), 2005 42

Enige

resten

van

(waarschijnlijk) lipvissen

uit het Plioceen

van

Kallo

_(België)

W.vander

Brugghen

*

Een enkele keer kwam ikresten_tegenvan eengroep

been-vissen die vanwege hun

vlezige

verdikte mondrand

lipvis-sen

(een

onderdeelvanLabridaefamilie)worden

_genoemd.

Het iseengrotegroep vissen dienunog bestaat. Meteen

lengte

van minder dan 20 cm,

zijn

de meeste

_lipvissen

tamelijk

klein. De_grootste

_lipvis

Cheilinus undulatus kan

echtereen

lengte

van2.30mbereikenen een

gewicht

van

meerdan 150 kilo. De

_{morfologische}

verschillenvande

meerdan 500 soorten hebbente makenmet de

verschei-denheidaan voedsel datze consumeren, zoals: vissen,

wormen, mollusken,

schaaldieren, parasieten (bij

andere

vissen), zee-egels,

koraal en

plankton.

Veelvormen

be-schikkenover een

gebit

dat bestaat uit

_{kegelvormige,}

ovale

enronde tanden. De

_kegelvormige

tanden bevindenzich

vooraande kakenen

bij bepaalde

soortensteken de

krach-tige

hoektanden zelfs uit de bek. Dit

_{gebit geeft}

aandat

deze vissen zich met harde kost

_{voeden, bijvoorbeeld}

schaaldieren_en

_schelpen.

Bovendien hebben deze dieren nog twee

_tandplaten

in de keelholte

_{(afb. 1). Mijn}

eerste

vondst betrofeengroot deelvan zo’n

_{keelplaat (atb. 2).}

Aan de

_onderzijde

_van deze

_tandplaat

bevinden zich

onregelmatige

holten. Hier werden

stellig

de

vervangende

tanden

_aangemaakt.

Afbeelding

3toont een zo

goed

als

intacte fossiele

_keelplaat

met eenbreedtevan ietsmeer

dan 50 mm! Ter

vergelijking

is daarnaasteen

tandplaat

afgebeeld

van een recente

_{lipvis (afb 4).}

Gedurende de

_jaren

’80

_ging

ik

_regelmatig

_{op de}

_storthopen

en,zo

mogelijk,

in de

_bouwput

vande havendokwerken

bij

het

_dorp

Kallo_naarfossielenzoeken.

Veruit favorietwaren de

_{(haaien)tanden}

van de

Hexan-chidae familie. De onderkaaktandenvanHexanchus

gri-seuskunneneenbreedte bereikenvan50mmof ietsmeer.

Ik heberzo’n

_tachtig

_opgeraapt.

_{Weinig exemplaren zijn}

perfect,

maarmethunsomswel 12blauw

_{gekleurde spitsen}

endunne

rechthoekige

wortel

zijn

het dan wel

juwelen.

Tandenvanandere haaien zoals Carcharodon carcharias

(de

witte

_haai),

resten van

zeezoogdieren

en zeldzame

schelpen gingen natuurlijk

ook

_mijn

tasin. Om deze

fos-sielen in het

_omringende

zand

_goed

tezien washet vaak

‘op

de knieën en maarloeren’.

1 Schedelvan eenlipvis metdaarop

aangegevendepositievandekeelplaten.

k=keelplaat, pm=praemaxillare,

d= dentale(voorste deelonderkaak).

Uit Greenwood 1963.

2 Grootdeelvan eenkeelplaat,

26x25mm.

3 Intacte fossielekeelplaat,

breedte iets meerdan 50mm.

AFZETTINGEN WTKG26 _(3), 2005 43

De fossiele

objecten

van

afbeelding

5en6 maakten

onder-deel uitvanhetvoorste deelvande

bovenkaak,

de prae-maxillare.

Op afbeelding

7a

zijn

de kaakonderdelen_van de

_lipvis

_{Tautogolabrus}

_adspersus

_aangegevenen

af-beelding

7b is_een

_tekening

_vande hele vis. De maxillare

schaniertmetde

_{praemaxillare,}

waardoor de uittwee

de-len bestaande bovenkaak

_{bij bepaalde}

soorten

enigszins

naarvoren

gestuwd

kan worden. Dit mechanisme wordt in de schematische

_tekening

vande

lipvis Epibulus

insi-diator

_{uitgelegd (afb. 8).}

Het _gaathier echter om eenextreem

voorbeeld,

dat

_bij

andere

_lipvissen

niet voorkomt. Met

zijn

forse

kegelvor-mige

voortanden

_brengt

de visaanhet

prooidier

eenflinke

knauw toe. Met de daarachter

_liggende

bolle tanden

worden,

bijvoorbeeld,

schelp

of schaal verder bewerkt.

Door middelvande

uitgestoken mondopening

kan het dier

gerichter

de zachte weefselsvanhet

prooidier

naarbinnen

werken. Gezien de_groottevande fossiele

_{kaakfragmenten}

moetende

_{oorspronkelijke}

vissen

_behoorlijk

_{groot geweest}

zijn.

Naar

schatting

60 - 80 cm.Tenslotte de vraag:

Zijn

de

_besproken

fossiele

_tandplaten

enbovenkaken wel

af-komstig

van een

vertegenwoordiger

vande Labridae? Een

grotecollectie schedelsvanrecentevissenzou

hierbij hulp

kunnen

_bieden,

_maardie heb ik niet. In

_mijn

bescheiden

bibliotheek is echter wel het boek ‘Fish Skulls’vanW.K.

Gregory

aanwezig.

In dit boek staan honderden

afbeeldingen

van recente

viskoppen

en hun

gebitten.

Samenmet gegevens uit het boek ‘A

History

of Fishes'

vanRH. Greenwood

lijken mij

de fossielenaan een

Labri-daetehebben toebehoord. Andere

_{mogelijkheden zijn}

vertegenwoordigers

van de

Sparidae (zeebrasems)

ende

zeewolf

_{(Anarchichas lupus). Afgaande}

_{op de}

_tekeningen

in ‘Fish Skulls’

_zijn

erechter verschillentussenhet fossiele

materiaalende

gebitten

vanzeebrasems ende zeewolf.

Twee

deskundigen

heb ik

ingeschakeld

omhun

mening

te

vernemen.

Het

zijn

de heren P.M. Gaemers

(Leiden

1987)

enD. Nolf

(Brussel

1988).

Beide dachten eerder_aande

_{overblijfselen}

van een

lipvis

danvan een zeebrasem of zeewolf. De in

tacte

_keelplaat

op

afbeelding

3 iseenvondstvan een

Belg

uit Wallonië. Ik heb

_{natuurlijk geprobeerd}

dat stuk van

hemtelossen, maardat is helaas niet

_gelukt.

Ik zal het

dus

_(voorlopig)

moeten doenmetdetwee

_{praemaxillaren}

en de

_keelplaat

_op

_afbeelding

2.

5 Voorste deel bovenkaak. Denaarboven

gerichtebeenkam is_nogenigszins

bewaardgebleven.23x41mm.

6 Voorste deel bovenkaak. Tussen de twee

zichtbare tanden bevinden zich twee

holten. Inééndaarvanziteentand in

aanmaak. 40x38mm.

7a Schedelvandelipvis Tautogolabrus adspersus,lateraal aanzicht, pm=_{praemaxillare,}m=maxillare,

d=dentale(voorstedeelonderkaak).

UitGregory1959.

7b Tekeningvandelipvis Tautogolabrus

adspersus. UitGregory1959.

8 Schematischetekening waarbijwordt

getoondhoebijdelipvis Epibu/um

insidiatorüe kakennaar vorengestoken

kunnen worden.

pm=praemaxillare,m=maxillare,

AFZETTINGEN WTKG26 _(3), 2005

44

Geraadpleegdeliteratuur

Gregory,

W.K.,Fish Skulls. Eric

_Lundberg,

Florida 1959.

Greenwood,

P.H., A

_History

of Fishes. Ernest Benn,

London 1963.

*