Foraminiferen uit een boring bij Ruigoord

Foraminiferen uit

een

_{boring bij}

Ruigoord

K.H. van Reenen-Stein R.

_Wiggers

INLEIDING

DE GEOLOGISCHE SETTING VANAF HET OLIGOCEEN

Aansluitend _{op het Oligoceen,} datwe hier in Nederland aan de _oppervlakte aantreffen in het oosten vanhet land, volgde het _Mioceen, een _{tropische periode.}

In het

_{daaropvolgende}

Plioceen werd het al kouder, de voorbode van de naderende Ijstijden. De eerste

_Ustijd

markeert meteenhet _begin van het Kwartair, circa 2.500.000 _{jaar geleden.} Het water werd _vastgehouden aan de _polen en in de _{hooggebergtes.} De Noordzee viel

Fig. 1 Ruigoord

Op een _bijeenkomstvan de WTKG inHaarlem werdenenkele_{jaren geleden} Eemien monsters

uitgedeeld aan_{geïnteresseerde} leden. De monsterswaren afkomstigvan een _{boring (25B970)}

nabij

Ruigoord bij

Amsterdam

_(fig.

1).

Wij kregen

viermonstersmee om te_{onderzoeken op de}

grotendeels droog dooreenzeespiegelverlaging vanzo'n 120m. Hetwas deeerstevaneen reeks

Ustijden waarvan delaatste circa 10000_{jaar geleden eindigde.} Het Saalien was de laatste _Ustijd

waarin het

_landijs

Nederland bereikte. _Langs de

_{lijn Amsterdam-Nijmegen eindigde}

de

_ijsvloed.

Daarbij

ontstonden de stuwwallen in Centraal-Nederland, maarook, en dat is van

_belang

voor

de Eem _afzettingen in West-Nederland, ter _hoogtevan Amsterdam. Nu vinden we daar door

bodemdalingen

niets meer van _terug aan de

_oppervlakte

maar _indertijd heeft ook tussen Amsterdam en

_Noordwijk

eenstuwwal _gelegen.

Gedurende het Saalien

_zijn

in Nederland door het landijs

glaciale bekkens ontstaan, onder meer ter

_plaatse

van de

huidige steden _{Beverwijk, Haarlem,} Amsterdam,

Amersfoort en _voorbij de Utrechtse _heuvelrug het

Deventer Bekken _{(fig. 2).} Smeltwater deed _geulen

ontstaandie door_{landijs-transporten} werden

_uitgeslepen

tothier en daarmeer dan 100meter

_diep.

Delengte van deze bekkens kan wel zo'n 20km

_bedragen.

_{Onlangs zijn} ook bekkens

_vastgesteld

_bij Purmerend en

_Spanbroek.

Al in de _loop van het Saalien werden deze bekkens

ge-deeltelijk opgevuld door _{smeltwater-afzettingen} die uil

zand enklei bestonden. Inde

_ondergrond

vinden we deze

afzettingen nog terug. Aan het

begin

van het Eemien

waren er echter _{nog grote}diepteverschillen.

De onderkant van het Eemien reikt_opdezeplaatsen totbijna 80m-NAP. De Eemzeeoverspoelde deze bekkens die zodoende na enige tijd waren _gevuld met Eem _afzettingen, bestaande uit afbraakmateriaal vande stuwwallen.

Het Eemien behoort chronostratigrafisch tothet Laat-Pleistoceen en _{lithostratigrafisch spreken} we over de Eem Formatie, een

_{interglaciale}

_afzetting

in zee- en _{kustgebieden,} die in Noord-Holland _gelegen is tussen de Formatie van Drente en de Formatie van Twente. Het Eemien _begon zo'n 130.000_{jaar geleden}en duurde_{bij benadering} 11.000_jaar.

Op

enkele

_plaatsen

zocht het water zich _tijdens het Eemien een_weg naarhet binnenland

_(fig.

_{3). Bij Bergen} aan Zeewas datvanouds al niet

moeilijk,

inde buurtvan Amsterdam

_gebeurde

dat ook, maar de stuwwal

op de

hoogte van

Amsterdam-Noordwijk

vormde een

na-tuurlijke

hindernis voorde Eemzee. Tussen Zandvoort en

Noordwijk ligtde

_begrenzing

vandeze Eem _afzettingen

aan de_noordzijdevan deze stuwwal _(De Gans, 1991).Pas

bij Wassenaar vinden we weer

_(omgezette)

Eem

afzettingen

_terug. Tijdenshet Eemien werden eerst_kleiige

lagen afgezet die de _{glaciale bekkens grotendeels}

opvulden. Daarbovenwerd inhet

gehele invloedsgebied

van hetEemien een dik_pakket marien zand _afgezet, met

onderin een_{schelpenlaag.} Fig. 2 Glaciale bekkens_{(de Gans,} 1991)

Buiten de bekkens is alleen hel _pakket zand _aanwezig. De klei kan niet _{afkomstig zijn van} keileem. DeGans

₍₁₉₉₄₎

konslateerde al dat er _geen verspoeld

_{pollenmateriaal}

uit keileem is

aangetroffen in de Eemien klei. Wel vinden we hier foraminiferen en dat ondersteunt de

veronderstelling dat de klei uit zeeis aangevoerd.

Van_{groot Jbelang} voor de_stratigrafieis het feitdat het Nederlands _kustgebied tennoordenvan

Noordwijk gedurende hetKwartair een veel grotere _dalingheeft_{gekend (tot} 500_meter) dan het

gebied ten zuiden daarvan, waar bovendien _{geen glaciale} invloeden _{zijn geweest.} In

Noord-Holland

_zijn

daardoor de

_afzettingen

beter bewaard _gebleven omdat zeal snel werden bedolven onder nieuw sediment endus niet

_{weg-erodeerden.}

Aan het eind van dit _{interglaciaal} werd het klimaat weer arctisch en de laatste _IJstijd, het

Weichselien, brak aan. _Op de Eem _afzettingen vinden we vandie _periode

_enige

_gelaagdheid die

te maken heeftmetde_regressie vande Eemzee en van de_IJstijd zelf.De _{zeewaterspiegel} kwam

weer _lagerte staan. De heersende NW-winden bliezen dekzandenover Nederland. Dit _pakket

zand van enkele meters dik vinden we over _{uitgestrekte gebieden} in Nederland _{terug. Bij} de

daarop volgende klimaatsverbetering aan het _begin van het Holoceen _steeg de zee en het

grondwatemiveau

navenant.Een dik_pakket veen _(Basisveen) wasdaarvan het_gevolg. Gemiddeld

groeide hettoteen diktevan2meter. We_{vinden het nog terug in deondergrond,} door_compactie

toleen bandje gereduceerd van _hoogstens 20 cm dik. De

_stijging

vande

_zeespiegel

zette_door,

overstroomde hetveen,enzette_daarbij klei af.Laterzwakte de_stijging watafenontstondener intweefasen strandwallen met_richting ZW-NO en_op

_tamelijk

korte afetand van elkaar. Steden

als Den Haag, Haarlem en Alkmaar in Noord- en Zuid-Holland zijn _op die strandwallen

gebouwd.

Tevens _{vond op grote schaal}

_{veengroei plaats,}

het Hollandveen.

HET BEKKEN VAN AMSTERDAM

We

_beperken

ons nu tol de

geologische

periode die van direkt _belang is voor onze mon-sters uit_Ruigoord. In

_fig.

4is het Bekken van Amsterdam weer-gegeven door de gegevens van een reeks

_boringen

te inter-preteren.

Ruigoord

kan worden

gesitueerd in de buurt van de

grote pijl. We zien vanaf on-geveer 60m -NAP eerst de _laag van

_Harting,

dantol 30m -NAP

een _pakket klei waaruit de hier

besproken monsters _afkomstig

zijn. Daarboven een _zandige

Eemien _afzettingmetonderin een

schelpenlaag.1

DE EEMIEN FAUNA: SCHELPEN

Het strandleven in Noord-Holland

_speelde

zich dus aftennoorden van de

_bij

Amsterdam _gelegen stuwwal. Alleendaar treffenwe nu indeondergrond een schelpenfauna uit het Eemienaan. Dit

wordt treffend_{geïllustreerd} door de_opspuitingen in de_jaren'50 die terreinenten westenvan Amsterdam

_geschikt

maakten voor

_bebouwing.

Zand werd _opgespotenvanuit de

_Sloterplas

en

uit het Nieuwe Meer _{(fig. 5).}

De

_stippellijn

in _fig. 5 _geeft de

_{zuidelijke begrenzing}

vande Eemzee bij Amsterdam aan. Uit

de _Sloterplas kwam methet zand _bijzonder veel

_{schelpmateriaal}

mee(fig. 6).De

_schelpdieren

moeten in de directe _omgeving van dehuidige Sloterplas hebbengeleefd. Daar was in een

lagune-achtige omgeving,

bij een _{gemiddelde temperatuur} die

_mogelijk

enkele _{graden hoger}

is _geweest dan de

_huidige,

een

_rijke

fauna van

_schelpdieren

ontstaan. De

_schelpen

die doorde

liefhebbers werden verzameld waren niet

_afgesleten

en _{dat duidt op}

_rustig

water en daardoor

weinig transport. Het determineren en

_beschrijven

hield leden van de Nederlandse

Malacologische Verenigingnogjaren bezig. Deschelpenfauna vanhet Eemien _{lijktsterk op die} van de Holocene afzettingen (de Gans _{1994, p. 58),} ook watbetreft het aantal soorten. Het percentage zuidelijkesoortenis

hoger.

Het _{Nieuwe Meer is pas later} ontstaan.De stuwwal die daar ooit_gelegen heeft is _onderhevig geweest aanerosie;ook de_dalingvan hetkustgebied heefteen rol_gespeeld. Aan de_oppervlakte vinden weniets meer_terugvan deze stuwwal. In het_opgespoten zandvan het Nieuwe Meerwerd dan ook

geen enkele

Eemien-schelp aangetroffen.

DE EEMIEN FAUNA: FORAMINIFEREN

Aan het

_begin

en het eind van het Eemien was hel koel, omdat we tenslotte met een

interglaciaal

te maken hebben. Klimaat en

_waterdiepte

_bepalen

in

_hoge

mate de foraminiferen-associaties. Het _verschijnen van nieuwe soorten door evolutie of_immigratie en

Hinia_pygmaea

Hinia_sp.

Epiloniumclathratulus

Cerithiopsisminima

Epitoniumturtonis Rissoa

sp. Diodora_apertura

Epitoniumclatherus

het _verdwijnenvan soortendoor uitstervenof_{emigratie zijn} van _{ondergeschikt belang.}

Vanaf het Saalien

_lijken

de foraminiferen-associaties _{sterk op de huidige} in de Noordzee en

omgeving.

Lokaal kunnen wel

_vrij

_{grote verschillen}

_optreden

door

_{getijdenwerking}

of door

omstandigheden

als

_diep

water_{of temperatuur. Zo komen b.v. in}

_dieper

watermeer_exemplaren

van _Elphidium clavatum en Bulimina _spp voor. Deforaminiferen-fauna van het Eemien is

vergelijkbaar metdie van de Holocenekleien en zandenvan derecente Wadden.

Moodley (1992) verrichtte een aantal

_boringen

in de Noordzee. Daaruit

_zijn

de 5 meest

voorkomende families te

_bepalen:

Nonionidae

₍

Elphidium

_excavatum),

Fursenkoinidae

(Fursenkoina fusiformis), Buliminidae _{(Buliminella elegant),}, Rotaliidae (Ammoniabeccarii₎en

Miliolidae_{(Quinqueloculina seminulum).}Hoeveel_exemplaren vaneensoortworden _aangetroffen hangt soms sterk afvan het feit ofwemeteen levende ofmeteendode_assemblage temaken hebben.

_{Moodley (1992,}

p.

123)

vond Ammonia beccarii in een dode

assemblage

veel sterker

vertegenwoordigd

dan in een levende.

_{Bovengenoemde}

families

_zijn

meestal ook

_goed

vertegenwoordigd in het Eemien; een _uitzondering is desoortFursenkoina_fusiformisdie daar

ontbreekt.

Doppert (1975)

maakteeen

_{foraminiferen-zonering}

tot aan het

_{Vroeg-Pleistoceen.}

In Subzone FA1 _zijndesoortenAmmoniabatava_{(Hofker), Elphidium} ustulatum Todden _{Quinqueloculina}

seminulum Linnaeuskarakteristiek. Het Eemien valt_juistbuiten deze_zonering maar de_genoemde soorten_{(of verwanten)}komen ookvoor in hetmonsteruit_Ruigoord.

King (1983)

maaktevoorhet

_{Vroeg-Pleistoceen}

onderscheid tussen tweezones. Eenervanbetreft

gebieden vlak

_bij

de kust. De kenmerkende soorten _zijn:Ammonia, Elphidiella, Elphidium en

Haynesina. Ookvoor het Eemienmoeteen onderscheid wordengemaakt tussen _gebieden dicht bij de kust enverder daar vanaf.

Van_Voorthuysen

_{(1954) geeft}

in een

_verslag

vaneen

_boring

te Amersfoort ookeen

_ecologische

beschrijving. De _{belangrijkste konstatering} in dit verband is dat in Amersfoort alleen in het _traject 26.50lot26.98m -NAP_{quinqueloculine} soortenvoorkomen. In de_boringAmsterdam_Ruigoord vonden

_wij

dezesoorten tussen43,00 en 43.50 monder het maaiveld. Deze

_{lagen zijn}

hierdoor wellicht metelkaar in verband te _{brengen. Voorzichtigheid is echter}

_geboden.

De mollusken-fauna van de 'baai van Amersfoort' _{schijnt namelijk nogal} te verschillen van die uit andere

Ecmien-bekkens. Met de foraminiferen kan hetzelfde aan de hand _{zijn. Op grond} van de foraminiferen-fauna van

_Ruigoord

mogen we dan ook

geen

pertinente

uitspraken doenover het hele Ecmien-bekken. Daar komt

_bij

dat we niet het hele

_{Eemien-trajekt}

hebben kunnen onderzoeken

op foraminiferen.

Uit een tabelvan Spaink (1958, p. 17) tenslotte, kan worden_{gekonkludeerd} dat het leefmilieu

van defauna vooralvan _type ElienF15was: een estuarium meteen_diepte van 1 tot 20meter.

MONSTERBESCHRIJVINGEN

Grijze

vaste klei maakt drie-kwartvan het materiaal uit. Dcrest_{bestaat uil}

fijn

zand en soms wal

organisch

materiaal.

_Schelpen

cn

_{schclp-fragmcnlcn}

komen

_sporadisch

voor. Die worden

aangetroffen onderin het _{zandige gedeelte} van de _{Ecm-afzcttingen.} Dc onderzochtemonsters

tot _{300 //m} meteen _top rond 200_//m. We

geven hier een

_beschrijving

van elk van devier monsters. Slechts in één monster

_(43.00-43.50

m onder het

_maaiveld)

troffen we

_vrij

veel foraminiferen aan. In een tweede monster slechts één enkele foraminifeer. De twee andere

monstersbevatten in het

_geheel

_geen foraminiferen.

In de _histogrammen is vertikaal de inhoud _{procentueel afgezet (volume)} en horizontaal de

maaswijdte vande_{zeefjes (50,144, 213, 308,} 415en _lOOO^m).

1000: Heel_{weinigmateriaal; nog geen halftheelepeltje.}Wat_{ijzerdeeltjes; tamelijk afgerondekwarts,meest helder,}

sommigegrijs.In totaal 8schelpfragmentjes.

415: _{Zeeëgel-naald,}enkele _{schelpfragmentjes.} Verder als1000.

308-50: De kleur van de kwarts wordt lichter

op de kleinere zeefjes. De heldere kwarts gaat dan steeds meer overheersen.

Gewichtvoor het_{spoelen: 440 gram;naspoelen endrogen:}

58 gram residu(13%).

1000-308: Wat_{houtfragmentjes}enander_organisch materiaal. Enkele_{schelpfragmentjes.} Sterkafgerondeheldere engrijze kwartskorrels.Enkele korrelszijnzwart,oranjeetc.

Eemien

_{(Amsterdam-Ruigoord)}

52.00 - 52.40

m;monsternr. 55

213: Meer donkere_korreltjes.Enkele ostracoden. Er_{verschijnen glimmers}tussendekorrels. Eén enkele foram.

144/50: De kleur verandertvandonkergrijs in de_{vorige zeefjes}naarlichtgrijsin de kleinste_zeefjes. Gewichtvoorhet_{spoelen:350 gram;}naspoelen endrogen: 80 gram residu(23%).

1000: Enkele schelpfragmenten, eenwat _groter enmet _opvallende struktuur. Wat _groveheldereen_grijze kwartskorrels.

415: _Afgerondeheldere kwartsmetenkele donkere korrels. Enkele kleine_{schelpfragmenten,} somsechter_bijna eenhele_schelp. Wat_{stokkerig plantaardig} materiaal.

308: Een enkele_{zeeëgel-naald;} ook hierwat plantaardig materiaal,eenbotje, eenstukje schelp.

213-50: Kwarts als in de

groverezeefjes,alleen steedsmeerheldere kwarts in de kleinerezeefjes.

Gewichtvoorhet_spoelen: 1495gram;naspoelenendrogen: 255 gram residu(17%).

1000: Heel_weinigmateriaal;eenkwart _{theelepeltje.}Acht_{schelpfragmentjes,} 1 klein_schelpje, watwerveltjes, enig plantaardigmateriaal.

415; 3 foraminiferen._Vrijveel_schelpjes. Vaak_fragmenten maar somsook heel. Enkele_{tandjesenbotjes.}Wat

plantaardigmateriaal.

308: 27 foraminiferen._Schelpjes en_{schelpfragmenten. Plantaardig} materiaal. Wat botmateriaalwaaronder werveltje. Zeeëgcl-naalden.

213: 275foraminiferen. Veel_plantaardig materiaal._Tandje.

Eemien _{(Amsterdam-Ruigoord)} 46.35-46.65m

In totaal _pikten we meerdan 350 foraminiferen uit. Het aantalsoorten is _{tamelijkgroot:} 26. Wellicht

_zijn

er _nog meer soorten te onderscheiden. Soms hebben de foraminiferen heel

onregelmatige

vormen doordat de_kamergroei verstoord is.Dekem vanveel _exemplarenbestaat uit

_pyriet

en er

_zijn

inmiddels al veel 'slachtoffers' _gevallen omdatze na _{enige tijd}uit elkaar vallen. Vooral onder de kleinere foraminiferen _zijnerveel _doorzichtig. Van veelsoorten_komen, naast de _{grotere exemplaren} die vaak _grijs of wit _zijn, ook kleinere voor die _glimmend

doorzichtig zijn. Zijndat de_jeugdigen?

RESULTATEN EN DISCUSSIE

De monsterskomen uit

_trajecten

van de

_boring

in

_Ruigoord

die _resp. 52.00-52.40 _m, 50.00-50.40 m, 46.35-46.65 m en 43.00-43.50 monder het maaiveld

_liggen.

Als we de

_{boorbeschrijving}

_bij dit materiaal

_vergelijken

metdat uit de_{boring die gezet is in het}centrumvanAmsterdam

_(Spaink

1958, p. 12)dan iserovereenkomst methet_traject28.00-52.00 monder hetmaaiveld:

_fijnzandig

materiaal dat

_{weinig schelpen}

bevat. In de Amsterdamse

_boring

werden

_schelpen

in _grote hoeveelheden

_gezien

tussen23.00 en 28.00m onder het maaiveld.

Uitgaandvan de Amsterdamse _{stratigrafie zijn}de _afzettingen waaruit het _Ruigoord materiaal is

genomen, afkomstig uit klei die niet_lang na het Saalien is _afgezet.

Veel klei _spoeldedoor het kleinste _zeefje;we hebben te maken methet onderste _{kleiige traject}

van de_{Eem-afzettingen;} het materiaal dat later inhetEemien werd

afgezetis veel_zandiger.

144: Veelmateriaal,weinigforaminiferen.

50; Veel materiaal, waarvan eenkleingedeelte doorzocht. Het betreft witteen doorzichtige kwarts, sterk

afgerond.Geen foraminiferen_{aangetroffen.} Enkele diatomeeën. Gewichtvoorhetspoelen: 875 gram;naspoelen endrogen: 150

gramresidu(17%).

Tabel 1: _{Foraminiferen-families} uitde_boring te_Ruigoord

Foratniniferen uit het Eemien,

_{A'dam-Ruigoord}

43.00-43.50 monder het maaiveld

Familie Aantal Perc.

Nonionidae 197 53.8 Rotaliidae 72 19.7 Buliminidae 32 8.7 Miliolidae 26 7.1 Discorbidae 20 5.7 Patellinidae 5 1.4 Ophthalmidiidae 5 1.4

Globigerinidae

5 1.4

Lagenidae

3 0.8 Totaal 366 100.0

In Tabel1 _zijn de foraminiferen infamilies _gegroepeerd. Defamilie Nonionidae komt _duidelijk

het meestvoor.Nonion _depressulusen _Elphidiumexcavatum domineren in het

_algemeen

inarme associaties ineen _tamelijkbrak milieu.

Ook de familie Rotaliidae is_{goed vertegenwoordigd} metAmmonia beccarii enBucella_frigida. In mindere matetreffenweleden vande familie's Buliminidae, MiliolidaeenDiscorbidae aan. De families

_Lagenidae,

_{Patellinidae,}

_{Globigerinidae}

en

_{Ophthalmidiidae zijn}

zeer _spaarzaam

aanwezig

en

_{waarschijnlijk}

deels

_{geremanieerd,}

wellicht uit de keileem.

Ammonia beccarii leeft vooral in _tamelijkzout water dat niet_dieper is dan 25meterenkomt _vrij veel voor in de relatiefwarme _{interglacialen,} vooral in de_afmetingen250-500/im. In koudere

perioden

is dezesoort_bijna

_altijd

_afwezig, maar het _zijndan koudwater-soorten als _Elphidium

frigidum

die meteen _{hoogpercentage}

_{aanwezig zijn.}

De _verhouding waarin _{bovengenoemde} soorten voorkomen kan dus iets _zeggen over de

ecologische omstandigheden in de Eemzeeter _plaatse van

_Ruigoord.

_{Het genus Ammonia} is

gevoelig voor temperatuur; in zuidelijke streken komen meer vormen voor.

2

De _gemiddelde

grootte van foraminiferen wordt medebeïnvloed door het klimaat.3 Als het materiaal uit een

Ijstijd afkomstig is dan _zijndesoorten_{Elphidiella cf arctica} enAmmonia beccarii kleiner dan

in een warme

_periode.

De Ammonia die hier in deEemtijd leefde is niette onderscheiden van Ammonia beccarii zoals die in de _huidige Adriatische Zee wordt

_{aangetroffen.}

In de Eemien-monsters die hier

_besproken

worden konden wedus de Ammonia-soort verwachten zoals dienu_nog in die streken voorkomt: _{geen navelprop}en9 tot12 kamers (meestal ₁₁₎in de_jongste

winding.

Voor_{Quinqueloculina}seminulum _geldteen_diepte-rangevan 12tot44 meter.De soortkomt meer

voorin zand dan in klei. In het kleiige materiaal uit _Ruigoord komen ze dan ook relatief

_weinig

voor. Het

_{voorgaande wijst}

_opeen leefmilieu van de fauna buiten de

_branding

meteen

_diepte

van maximaal 50 meter.

In waterdat minder dan50 meter_diep is komen zelden

_{planktonische}

foraminiferen voor. _Wij troffen maar enkele _exemplaren aan,vande soortHastigerina murrayi.Dit _bevestigt het beeld dal de fauna van ditmonster_afkomstig is uiteen _lagune met_geringe

_diepte.

Van_Voorthuysen viel het_op dat

_{zandschaligen}

in de Eemien-monsters ontbreken. _Hij weetdat

aan de

_betrekkelijk

zwakke schaal van deze foraminiferen en de

_{omstandigheden}

in de Eemzee

die door_{rolbewegingen} funest kunnen _{zijn geweest}voor dezesoorten. Ook de soort_Spirillina

perforata heeftditmet5 _exemplaren maar_nauwelijks overleefd.

We kunnen onsde

_{volgende voorstelling}

makenvan de Eemzee. Het zal een

_{tamelijk ondiepe}

zee

zijngeweest met_{grote verschillen in}

_diepte.

Er waren zandbanken, _slikplaten,

waddengebieden.

Ook heerste er een sterke _{getijdebeweging.} De situatie is _goed te _vergelijken met de

_huidige

Noordzee en Waddenzee. De kust had meerreliëf dannu. We moetenons een_grilligekust met

grote hoogteverschillen voorstellen, een _landschap met_fjorden.

Deforaminiferen-faunawas nauwelijks anders dan die we vinden in de zeegaten vande

_huidige

Noordzee.4

_Op

_grond van onder meer de _schelpen- en diatomeeën-fauna _mag worden aangenomen dal de Eemzee walwarmer is geweest dan de Noordzee vannu.

BESCHRIJVING VAN DE SOORTEN

De_naamgeving is niet dievanLoeblich &_{Tappan (1988).} Het leverde teveel conflicten _op met

deliteratuurwaar westeeds naar refereren.

I

*'

Superfamilie

BULIMINÏDEA Familie NONIONIDAE

Genus ELPHIDIUM_Montfort, 1808

Elphidium incertum_{(Williamson),} Plaat I

-fig. 9

Vaak _grijsblauw, soms lichter tot _bijna wit. _{Bijna altijd inwendig gepyritiseerd.} Er_zijn 8 kamers. De vorm is

symmetrisch. De navel is_verdieptenklein. Desuturen zijn verdieptenvrijkrom.Bij een vande_exemplaren wasde

mondopening goedtezien: 8 è 9 kleine ronde_{openingen (zie tek.).} De randvande laatste kamer zitlos,sluitaande

zijkanten nietaan.Afm._150-400/^m.

Elphidium lessonii _(d'Orbigny),Plaat I -fig. 12

Meestalglazig-grijs. Bijna doorzichtig. Enkele_{exemplaren zijn}echter_glanzend wit. Circa 11kamers,elke kamer heefteen 'hoog ruggetje'. Dat effect ontstaatdoor de lichte _insnoeringen wegens deverdiepte sutuurlijnen.5Een

exemplaar wijkt duidelijkaf,eriseensoortkieltezien. Misschien is diteenverwante soort.Afm.300-400^m.

Elphidiumexcavatum_(Terquem), Plaat I -fig.II

Afgebeeld is hiereen van de _{grootsteexemplaren, bijna geheel}wit, met 7 kamers. De verdiepte suturen _zijn wat

geërodeerd. De_(witte)stervorm in hetcentrum is karakteristiek. Desoort komtvoor in diverse_afmetingen maar vooralklein,dwz.50-213^m.

Genus NONION Montfort, 1808

Nonion _{depressulus (Walker} &_Jacob), Plaat II

-fig. 11

Demeesteexemplaren zijn vrijgroot.Er_zijn meestal 7 kamersteonderscheiden die lichtzijn ingesnoerd. De navel is_verdiept enbezetmetkleine uitsteeksels. Afm. 150-400^m.

Nonion

sp., Plaat I -

fig.

10

Vaak _goudkleurig omdat het _inwendige meestal_{gepyritiseerd} is. Er_zijn 8 kamers. _Symmetrisch. De navel is_vrij

groot enverdiept. Desuturen _{zijn bijna} recht en snoeren de kamers sterk in. De navelvertoontwat _knobbeltjes. Een_mondopening is niettezien. De laatste kamer steekt bol uit. Afm.150-400^01.

Superfamilie ROTALIIDEA

Familie ROTALIIDAE

Genus AMMONIA Briinnich, 1772

Ammonia beccarii, Plaat II - fig. 13

Bijna doorzichtig.De kamersmet_{poriën zijn} heel_{duidelijk gescheiden.} De_scheiding vande kamers zelf is helder. Vaakzijneenofmeerkamersgevuld metvele kleine_{pyrietbolletjes.}Een_{duidelijkenavel,}wat poederigenverdiept.

De kamers_overlappende kamersvande binnenste_winding.Aan de involute_{zijde wijzen}de kamersmeteenpuntnaar het middenwaardooreenwitte,poederigestervorm ontstaat.De_puntenvande kamers _overkappen de navelenigszins.

De_grijs-bruinekamers bollenwatuit,vooral de laatstekamer, die daardoorwat uitsteekt. Er iseenduidelijk naveltje metkleine uitsteekselsaande involutezijde.Daar is ook de_{spieetvormige mondopening goed} zichtbaar. Aan de evolute_{zijde zijn}er twee_{(soms 3?) windingen overgaand} ineen_rommeligcentrum.De binnenste_windingbevat 9

kamers, de buitensteeveneens9 kamersmaarde suturenzijn daar verzonkenende kamers bol. Invergelijkingmet Bucella_{frigida zijn}de_volgendekenmerkenvanbelang; aande involutezijdesteekt de laatste kamerwatuit,vanaf de_{zijkant gezien}staande_{sutuurlijnen dwars op delengte-as,}desuturenzijn watverdiept.6Afm.300^m.

Genus ROTALIA Lamarck, 1804

Rotalia sp., Plaat II

-fig.

1

Iedere kamer heefteenpuntiguitsteeksel. Erzijn meestal 5 kamers. Afm.50-150^m.

Genus BUCELLA_Andersen, 1952

Bucella _frigida

_(Cushman),

Plaat II

-fig.

2

Doorzichtig en_{perforaat. Lensvormig,} dus bolaanbeide_zijden. Aan de evolute kant 3_windingen. In deeerste

winding2of 3kamers, maardat ismoeilijk te zien. Detweede windingheeft 5 kamers ende derde _winding 7 kamers. Er iseen minieme kiel langs de omtrek. De_sutuurlijnen maken daarmeeeenscherpehoek. De

overgang

van rug naarbuik iswat scherp. Aan de involute kant 7 kamers. Aan die kant zien we demondopening aan de basis van de laatste kamer. Desutuurlijnen zijn hier_{weinig verdiept}enbezet metkleineuitsteeksels, maarniettot aan de rand zodateenstervormigcentrum ontstaat.Datcentrumis dichtennietverdiept, anders dan_bijAmmonia beccarii. Afm.300-400/im.

Familie BULIMINIDAE

Subfamilie BOLIVININAE Genus BOLIVINA_d'Orbigny, 1839

Bolivina cf. _{antiqua d'Orbigny,} Plaat II

-fig.

4

Vrij plat,biserieel,glasachtig doorzichtig. Suturenwatverzonken. Er is_{enige variatie, sommige exemplaren zijn}slank,

anderemeergedrongen. Soms_zijnerwitte_stipjestezienwaarvan onduidelijkis of het_{poriën zijn.}

7

Afm. 300-400/itn.

Bolivina catanensis _Seguenza, Plaat II- fig. 7

Poriënoverhet_{gehele oppervlak, doorzichtig.}Aan de_{top grote}kamerenovalemondopening. Afm. 200-300«m.

SubfamilieBULIMININAE

Genus BULIMINA_d'Orbigny, 1826

Bulimina _{pupoides d'Orbigny,} PlaatII -fig. 5

Een heel_typerendevorm.Biserieel,de_top wellicht triserieel._{Glasachtig doorzichtig.} De laatste 2_{(of 3?)}kamers_zijn

buitengewoon groot.Opdelaatste,de _grootstekamer iseensikkelvormige mond zichtbaar. Afm.150-200/im.

Genus ANGULOGERINA

_Cushman,

1927 Angulogerina angulosa (Williamson), Plaat II - fig. 6

Lichtvankleur,_{wittig, bijna doorzichtig.} Ronde_mondopening aande_top. Vanaf de_top drie ribbelstothalverwege. Dc onderste helft is

gclobten bezetmetvele kleine uitsteeksels. Slechts één_exemplaar.Afm. 150-200/um.

Subfamilie_Virgulinidae

GenusVIRGULINA_d'Orbigny, 1826

Virgulina bramlettei

_Galloway

&

_Morrey,

Plaat II

-fig.

12 Glasachtig doorzichtig.Gelobt. Rondemondopeningaandetop;geenhalsje.Afm. 150-200/im.

SuperfamilieMILIOLIDEA

Familie MILIOLIDAE

Genus QUINQUELOCULINA _d'Orbigny, 1826

Quinqueloculina

seminulum _(Linnaeus), Plaat I

-fig. 1

Glad, geel, jjorcelein. De ribbels_zijnkarakteristiekvoor de soort die in het Eemienvoorkwam. Hetisechter_geen criterium.Quinqueloculina seminulum komtvoorzowel metals zonder ribbels. De_apertuurheefteen_enkelvoudige tand.8Alleen _{in vroegeafzettingen}vanhet Eemienkomen Miliolidae voor.In ditmonsterkomt deze familie niet _talrijk voor maarde konklusie is misschien tochgerechtvaardigd dat hetmonsteruit zo'n vroegeafzetting afkomstig is. Uit de literatuur is verderbekend datsoortenuitdeze familie in kombinatie metBucella_frigidaworden _gevonden.

Afm. 300-500^m.

Quinqueloculina

bicornis _(Walker &_Jacob), Plaat I

-fig.

2

Gevorktetand. Gedrongenvorm. Twee_grotekamers in delengterichtingmetdaartusseneenkleine derdekamertje.

Aaneenkant is inhet centrumeenvierde kamertezien.9Desoortkomt

nogrecentvoor aan onze kusten(Cushman, 1980).Afm.150-500jum.

Quinqueloculina sp.,Plaat I

-fig. 5

Het_exemplaar is

erg gehavend endaardoor niet verdertedetermineren.Afm.50-200^m.

Quinqueloculina candeiana_d'Orbigny, Plaat I

-fig. 6

Desoortvalt

opdoor de slankevorm.Gelig,aande omtrektransparant. Aande_topvanhethalsje bevindt zicheen ronde_{lipvormige mondopening.} Aan deene_{zijde zijn} drie_langgerektekamerstezienwaarvandemiddelstemet_een scherpe puntnaarbuiten steekt. De andere kant heeftmeerkamers. Afm.300-400/im.

Quinqueloculina lippa Le_Calvez, Plaat I - fig. 7

De_{zijkanten zijn tamelijk}vlak. Aan de_topvan eenhalsjebevindt zicheenkleine rondemondopening. Dewand is

porceleinig, geel.Afm.50-200^m.

Genus TRILOCULINA _d'Orbigny, 1826

Triloculina _angularis

_d'Orbigny,

Plaat I - fig.3

Scherpe hoeken.Enkeletand. Het_{enige exemplaar}is,nate_{zijn getekend,} helaas_weggeraakt. Afm.150-200/im.

Triloculina sp.,Plaat I

-fig. 4

Bijnarondvan vorm.De middelste kamer boltwatuit. Wit

gematteerd. Demondopening aandetopis rondmetdaarin eenweiniggeprononceerdetand.Afm.50-200/um.

Familie DISCORBIDAE Subfamilie DISCORBINAE Genus DISCORBIS

_Lamarck,

1804

Discorbis williamsoni_Chapman &Parr, Plaat II- fig. 10

6è7 kamers.Lensvormige onderkant. Glimmend,_doorzichtigmeteenheldere smalle kiel. Een vande kamers is veruit

de _grootste. Het _{geheel heeft daardoor iets weg} van een_schildpad. Naast deze_grootste kamer bevindtzich een

spieetvormig mondje.Vanaf debovenzijde gezien liggende kamers_{'dakpansgewijs'} in de rondte. Afm.SO-lSO^m.

Subfamilie ANOMALININAE

Cibicides pseudoungeriana (Cushman), Plaat II

-fig. 14

Geel. Vlakke onderkantmetomhetcentrum8 kamers. De laatste kamer steekt_hoog uit._Bijhet_{getekende exemplaar} is de laatste kamer defekt. Afm.50-400^m.

Familie PATELLINIDAE

Subfamilie PATELLINIDAE

Genus PATELLINA Williamson, 1858

Patellina corrugata Williamson, Plaat II

-fig. 9

Glasachtig doorzichtig.Aan de

topeenronde kern dieondoorzichtig is. Er_zijnongeveer6 concentrische cirkelstezien metdaarin witte_vlekjes. De onderkant is hol. Afm.50-200/im.

FamilieGLOBIGERINIDAE

Genus HASTIGERINA _WyvilleThomson, 1876

Hastigerina murrayi Thomson, Plaat II -

fig.

8

Geel met hierendaar witte 'aanslag'. 5 kamers. Aan de hele omtrek kleine uitsteeksels. Meer details zijn niet zichtbaar.10

Afm.50-150^m.

Superfamilie

LAGENIDAE FamilieLAGENIDAE

Subfamilie LAGENINAE

Genus LAGENA Walker en_Jacob, 1798

Fissurina cf. _{laevigata Rcuss,} Plaat II- fig.3

Eivormig metovaal_mondje aande_{top. Moeilijk}tedetermineren.11

Afm. 150-200/im.

Familie OPHTHALM1DIIDAE

Subfamilie CORNUSPIRINAE

Genus SPIRILLINA _Ehrenberg, 1843

Spirillina perforata (Schultze), PlaatI

-fig.

8

Spiraalvormig,ruim 3.5_{winding. Enigszins doorzichtig. Wittig, geperforeerd.}Een kwetsbaresoortdie_{oorspronkelijk} eengroteraandeel in depopulatie zal hebben_gehad.12

Afm.50-200,um.

VERANTWOORDING

Demonsterswerden enkele _{jaren geleden uitgereikt}door Bertvan derValk. We konden helaas

niet

op korte termijn verslag doenvan onze _bevindingen. Toeneen _voorlopige versie van dit artikel

_eindelijk

klaar _was, vonden _wij hem bereid omuitgebreid kommentaar te

geven en zette

hij

ons _op het

_juiste

_spoor met

_verwijzingen

naarrecent onderzoek. Zonder

_zijn

_inspirerende

opmerkingen

was dit artikel niet totstand _gekomen.

Adrie Kerkhofwas

_behulpzaam

_bijhet inventariseren vande literatuur betreffende foraminiferen uil het Eemien. De _schelpen uit hetEemicn _{zijn onnavolgbaar getekend}doorG.A._{Peeters. Een}

publicatie hiervan is _nogniet verschenen. We _zijn hem_erkentelijk dat er in dit artikel enkele

Tabel 2

Eemien,boring Amsterdam-Ruigoord (25B970)

soort aantal _perc zie literatuur

Elphidiumincertum

e

14 3.8 V05IX/94

Elphidium lessonii 21 5.7 VOl_4/4, CUS23/5

Elphidiumexcavatum

örA

V J

21 5.7 VQ5_VIII/89, MOO1/6

Nonion_depressulus

(

102 27.9 V03_23/3a,b, V05VIII/89,MOO 1/6

Nonion sp.

6»

39 10.7 BAR109/6

Ammoniabeccarii 49 13.4 COL_24, BAR _107/2,VOl4/8,V05X/103

Bucella_frigida 21 5.7 BAR_105/8,9,V0324/15

Rotalia sp.

_ce

2 0.5 BATXB/7,SAP9.8/10,11,BHA66/32

Bolivina cf. _antiqua

ms?

17 4.6 VQ211/6, VQ42/23,BHA66/13

Bolivina catanensis 9 2.5 VOl 1/15

Bulimina_pupoides 3 0.8 V05_IV/51

Angulogerina angulosa 1 0.3 V05IV/54

Virgulina bramlettei 2 0.5 VOl 1/14

Quinqueloculina seminulum 3 0.8 V0326/47,CALIV/1, COL55/h

Quinqueloculina bicomis 11 3.0 V03_26/46, BHA67/10

Triloculinaangularis 1 0.3 BHA_67/12,BAR5/12

Triloculina sp.

<2)

4 1.1 V041/3

Quinqueloculina sp. 3 0.8

Quinqueloculina candeiana 2 0.5 CUV 17/6

Quinqueloculina lippa

Os

2 0.5 CAL_IV/5, BHA67/18

Discorbis Williamsoni

Si)

14 3.8 V05 VI/73

NOTEN

1 Uit de_{boorbeschrijving} vanboring25B970blijktdat de bovenste 10meteruit Holocene_afzettingenbestaat. Dan

volgt,tot26meteronder hetmaaiveld,de FormatievanTwenteen van26meter tot50meterhet Eemien. Volgens

de_{boorbeschrijving} bevat de_zandigetop vandeEemien-afzettingen veelschelpresten, bijna uitsluitend in het

hoogste deeltussen26en35meter. In het_{kleiige gedeelte}van de Eemien_afzettingen werdeengroteconcentratie

schelpen waargenomen op44.75monder het maaiveld. In het monsteruit 43.00tot43.50_monder het maaiveld werden doorons eveneensvrijveelschelpen enschelp-fragmenten aangetroffen. De concentratiesvan_schelpen in zandenklei komen nietgeheeltotuitdrukkingin het_profieluit afb. 4. Dat_profielis echter ook wat_oostelijk van

Ruigoord gelegen.

2 De verschillen invormenberusten op het aantal kamersenhet al dan niet hebbenvan eennavelprop. Ammonia batavus heeft _diepe suturen, vooral _bij de _{laatstgevormde} kamers. Ook een navelprop, hoewel niet zo

geprononceerd.

3 Kleine foraminiferen worden soms niet_gezien. Van Voorthuysen (Zaandam, 1950) gebruikte zeefjes met maaswijdtenvanresp. 1000,300en150firn. Materiaalkleiner dan 150omwerdkennelijk niet bekeken. De heel kleine foraminiferen_{zijn volgens} hem vaak_gercmanieerd uit het_Boven-Krijt.

4 _{Mondelinge mededeling}vanVanVoorthuysen aanSpaink.

5 Van_{Voorthuysen (1950): Elphidium cfpseudolessonii} Ten Dam & Reinheid. Het verschilmetElphidiumlessonii is niet_duidelijk.

6 Colom_{(1974, p. 24):} de variant_{inflataop p. 24. Ondiep} water_(50-100m) wordt hiervermeld,netals voor

Elphidium. Zie verdervanVoorthuysen (1950):4/8: Streblus beccarii._{Moodley (1992, p.63.)}

7 Van_{Voorthuijsen (1950,} Den_{Haag):Bolivina catanensissequenza. Bhatia(1955):}Bolivina_{variabilis; Moodley}

(1992):Buliminella_{elegantissima.}

8 Calvez_{(1970): Quinqueloculina} crassa d'Orbigny.

9 Bhatia_{(1955): Quinqueloculina impressa} Reuss.

10 VanVoorthuysen (1950, Zaandam):Fissurinasacculus; Barker 1965: Oolinaglobosa. 11 Van Voorthuysen(1954?): Globigerinabulloides_d’Orbigny.

12 Colom_{(1974): Spirillina}limbata_(23/b); Van_{Voorthuysen (1950?):} 1/15,Spirillina;Cushman_{(1980): Cornuspira}

planorbis.

Eemien, boring Amsterdam-Ruigoord, vervolgtabel

soort aantal perc zie literatuur

Patellina_corrugata 5 1.4 V03_25/34,LT320/4-14

Hastigerina murrayi 5 1.4 BAR83,V0326/48

Fissurina of._laevigata

o

3 0.8 VOl 1/6,V04_1/8,BAR56/2

Spirillina perforata

CD

5 1.4 V03_25/32, CUS16/1,COL23/b,V021/15

Totaal 366 100.0

GERAADPLEEGDE LITERATUUR

BATJES, D.AJ., 1958._{Foraminifera of}the_{Oligocene of Belgium, Koninklijk Belgisch} Instituutvoor

Natuurweten-schappen, Verhandeling Nr. 143_(BAT).

BHATIA, S.B.,1955. The foraminiferal fauna of the late_Paleogene sediments of the Isle of_{Wight, England.} -Journal

ofPaleontology, Vol.29,pp.665-693,(BHA).

BOLTOVSKOY, E & G. GIUSSANI & S. WATANABE & R. WRIGHT_(editors),1980. Atlas_ofbenthic_foraminifera

ofthe southwest Atlantic.-Junk, TheHague-Boston-London.

GALVEZ,Y.le, 1970. Contribution d l'étude des_{foraminifères paléogènes} du Bassin de Paris.- Éditions _{du Centre}

National de la Recherche_{Scientifique. (CAL).}

COLOM, G., 1974._{Foraminiferos Ibericos,} Barcelona_(COL).

CUSHMAN, J.A., 1980.Foraminifera,their classification and economicuse. -HarvardUniversityPress (CUS).

CUVTT_JJF.R,J. & V._SZAKALL, 1949._{Foraminifères d'Aquitaine,} PremièrePartie.-Société Nationale des Pétroles

d'Aquitaine (CUV).

DOPPERT,J. W.C, 1975._{Foraminiferenzonering} vanhet Nederlandse Onder-KwartairenTertiair. In: W. H.Zagwijn

& C. J.vanStaalduinen_{(eds), Toelichting bij geologische}overzichtskaarten vanNederland, Haarlem, pp. 114-118.

GANS,W._de, 1991._{Kwartairgeologie} vanWest-Nederland. GrondboorenHamer,no.5-6, november 1991.

GANS,W.de,1994. Pleistocene_afzettingen. In: M._Rappol& C.M. Soonius_(eds),Inde bodemvanNoord-Holland.

- Lingua Terrae,Amsterdam.

JENKINS,D.G. & J.W. MURRAY_(editors), 1989.StratigraphicalAtlas_{offossil Foraminifera.} - Second Edition.

JohnWiley& Sons.

KING, C., 1983. Cainozoic _{micropalaeontological biostratigraphy of}the North Sea. - Report 82/7. Institute of

Geological Sciences, Londen.

KÜMMERLE, E., 1963. Die_{Foraminiferenfauna} des Kasseler Meeressandes_{(Oberoligozdn)} imAhnetal bei Kassel.

- Hessisches Landesamt fürBodenforschung, Wiesbaden(KUM).

LOEBLICH,A.R.&RTAPPAN,1988._{Foraminiferal} Genera and Their_{Classification.}- Van NostrandReinhold,

New York.

MOODLEY, L, 1992._{Experimental ecology of}benthic_foraminifera in_softsediments and its_(paleo)environmental

significance. Proefschrift_VrijeUniversiteit Amsterdam._(MOO)

SPAINK, G.,1958. De Nederlandse_Eemlagen, DeelI,Alg.overzicht.- _{Kon. Ned. Nat.Hist.}Ver.,Wet. Med.

no.29.

SPKER, E/Ih.N., 1968. Microfossielenenhun waardevoordeouderdomsbepaling vanaardlagen in de Nederlandse

ondergrond. Grondboor_{enHamer, no.5-6,}oktober-december 1968.

STIVA, A.,1955. De historievanhet Eemonderzoek in Nederlanden vandewerkgroep Amsterdam.-Corr. blad.

NedL Mal.Ver. no.58. pp.552-554.

VOORTHÜYSEN,J.H. van, 1950. Thequantitativedistribution of the Plio-Pleistocene Foraminifera ofa boringat the _Hague. -Med.Geol.St., N.S.,No.

4, pp.31-49. (VOl)

VOORTHÜYSEN,J.H. van, 1950? Foraminifera Oosterhout.-Med. Geol.St., N.S.,No. 7. (V02)

VOORTHÜYSEN, J.H. van, 1950. The _quantitative Distribution of the Pleistocene, Pliocene and Miocene

Foraminiferaof_boringZaandam.-Med. Geol.St., N.S.,No. 4.

(VG4)

VOORTHÜYSEN, J.H. _van, 1954. Foraminiferenaus dem Eemien_{(Riss-Wiirm-Interglazial)} in der _Bohrung Amersfoort I.-Med. Geol.St., N.S.,No. 11._(V03)

VOORTHÜYSEN,J.H. van, 1958. Les foraminifèresmio-pliocènes et quaternaires du Kruisschans. -Koninklijk

BelgischInstituutvoor_{Natuurwetenschappen.} Verhandeling no.142.(VOS)

WRIGHT BARKER, R., 1965. Taxonomie Notes on the_{Species Figured by} H.B.

Brady in his_Report on the Foraminifera_{Dredged by}H.MS._{Challenger During} the Years 1873-1876.-Society ofEconomicPaleontologists

Plaat I Nonionsp. 10. Elphidiumlessonii 12. Elphidium incertum '). Elphidiumexcavatum 11. Quinqueloculina lippa 7. Quinqueloculinacandeiana (>. Quinqueloculinasp. 5. Spirillina perforata 8. Quinqueloculinabicornis 2. Triloculinasp. 4. 1.Quinqueloculinaseminulum 3. Triloculinaangularis

Plaat II Discorbis williamsoni 10. Hastigerinamurrayi 8. 6._Angelogerinaangulosa Patellina corrugata 9. Bolivina cf. antiqua 4. Nonion depressulus 11. Bolivinacatanensis 7. 12. Virgulinabramlettei Bucellafrigida 2. Rotalia_sp. 1. Cibicidespseudoungariana 14. Bulimina pupoides 5. Ammonia beccarii 13. Fissurina_{cf. laevigata} 3.