Liggende ereprijs (Veronica prostrata L.) in de Vreugderijkerwaard

Liggende ereprijs

(Veronica

prostrata

L.)

in

de

Vreugderijker-waard

Nynke

vander

Ploeg

(J.

Geelstraat 13, 3532TR

_Utrecht)

Veronica prostrata alongthe Gelderse IJssel

Veronicaprostratais characteristic for the flora of rivervalleys. It has suffered astrongdecline in the Netherlands. Atpresentit survives in_onlytwo localities,the richestof which is described in detail. In this_{locality, near}the Gelderse LJssel,it has increased inrecentyears.It is concluded that grazingwithout fertilization favours theoccurrrenceof V.prostrata.

Inleiding

Liggende ereprijs (

Veronica prostrata;

Fig. 1)

is eenkenmerkendesoortvan

rivier-begeleidende graslanden

enbehoorttotde Nederlandse stroomdalflora.

De laatste tientallen

_jaren

is de karakteristieke stroomdalflorain Nederland

zeld-zaam

geworden.

Dit is onder anderete

wijten

aan

zandafgravingen, dijkverzwaringen,

intensivering

vande landbouw

_(bemesting

en

kunstmatige

beregening)

en toegeno-menrecreatiedruk.2 3Ook V._prostratawordt steedszeldzamer. Uit de Atlasvan de Nederlandse Flora

_blijkt

dat het aantal

_vindplaatsen

in Nederlandna 1950 sterk is

afgenomen (Fig. 2).

4In de Nederlandse

Oecologische

Flora5wordt

geconstateerd

dattussen 1940en1970 het voorkomenvan V._prostrata in

_{droge graslanden}

kata-strofaal

Gorteria 20 (1994)

42

veroorzaakt door

verwaarlozing

vandeterreinen,die daardoor

vergrassen.Sinds 1970

is V._{prostratanog op}zes

plaatsen

waargenomen.

Op

ditmomentis desoortechter nogmaar vantwee terreinen metzekerheid bekend. Het betreft de

Vreugderijker-waard_aande Gelderse IJssel_{en een van}de'koelanden'aande

Overijsselse

Vecht

_bij

Ommen. Totvoorkort kwam V.prostrataooknogvoorin de OeffeltseMeent,haar laatste

_{groeiplaats langs}

de Maas6

,maar na

1983 is desoortdaar ondanks verbeterd beheerniet

_{teruggevonden.}

7

In 1991 bleek

_tijdens

een

vegetatiekundig

onderzoek in de

_{Vreugderijkerwaard}

8 dat de

_populatie

van V.prostrata zich hier zelfs fors heeft

_uitgebreid

in

vergelij-king

metde situatie in 19849

(Fig. 3). Bij

Ommen komt slechtseenkleine

_populatie

voor.7

TekeningD.T.E._vander_Ploeg

a.Habitus(x 1);b. bloem(x 1,5);c.blad (x 2,5);d. vrucht(x 8). (Veronicaprostrata).

Begeleidende

vegetatie

Veronica_prostratais zoals

_{gezegd gebonden}

aan

rivierbegeleidende

graslanden,

het iseenkensoortvanhet

_{Medicagini-Avenetum.}

2_{Desoortkan zich alleen handhaven} ineenzeer

lage

enschrale_grasmatenis daardoor

_gebonden

aan

begraasde

maarniet bemeste

_graslanden

_op

_{kalkrijke rivierduintjes}

en

zandige

ruggen.5

In de

Vreugderijkerwaard

komt V.

prostrata voor ineen

goed

ontwikkelde

Me-dicagini-Avenetum-vegetatie.

Het betreft hiereenvan de laatste

goed

ontwikkelde voorbeeldenvan dit verbond in Nederland.10

Fig.2. Veronicaprostratain Nederland. ■ =atlasblokwaardesoort sinds 1990 isaangetroffen;

� =atlasblokwaardesoortvoorhet laatst isgevondeninde_periode1970—1989; • =atlasblokwaardesoortvoorhet laatst isgevondeninde_periode1950—1969;

Gorteria 20

₍₁₉₉₄₎

44

Tabel 1.VegetatieopnamenmetVeronica_prostratauit de_{Vreugderijkerwaard}

en vandegroeiplaats bij Ommen.

Nummer opname 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Veronica _prostrata 1 1 1 + + 1 + 1 + r 1 1 1 Vicialathyroides - 1 + - -Potentilla _verna - 1 + 1 + -- - - - 2a - -Artemisiacampestris subsp. campestris + Sedum reflexum - + - - + - - - + - -Carex_caryophyllea - - - + + - -- - - ₊ 2m -Vicia _spec. 2m - 1 Carexarenaria 1 2m 1 - 1 1 - - 2m - ₊ -Cynodon dactylon 2a 2b 2a 1 2a - 1 - - - 1 - -Hieracium pilosella - + - 1 1 - 1 -- - ₊ - -Sedumacre 1 - 1 + - - - + - -Sedumsexangulare - 1 1 + 1 - - - -- 2m - -Thymus pulegioides 1 2m 2m + + 1 - - - - 1 1 -Alliumoleraceum - 2m 1 1 + 1 1 Cynosuruscristatus - 2m 1 + -Allium vineale 2m 1 2m + + 1 1 - - - 1 + -Orobanchecaryophyllea + + + Trifolium campestre 2m 2m 1 Luzula_campestris - 2a 2m 1 1 - ₊ - - - 1 2a 3 Taraxacumtortilobum - - - 1 + - - - + + -Festuca ovina 4 4 4 4 3 3 3 Hypochaerisradicata - ₊ 1 + + 1 + - - - 1 - -Pimpinella saxifraga - - + + + + -Cerastiumsemidecandrum 1 2m - + Plantagomedia 1 1 -Rumex thyrsiflorus + - - + - 1 2a - - - -Medicagofalcata 2m 1 2m 1 1 1 2m 3 - 2b +' 2a -Galiumverum 2m 2m 2m 1 1 2m 2m 2a 2m 2a 1 1 1 Eryngiumcampestre 1 1 1 1 + 2a 1 2b 2b + 1 -Avenula_pubescens - 2b 2a + + 3 2a - - - + + -Ranunculus bulbosus 1 2m 2m + 1 - 2m 2m 1 r 1 2a 1 Trifolium dubium 2m 2m 2m + - 1 2m - - - + - + Veronica arvensis - 1 1 - - - + 1 - 1 1 1 r Cerastium arvense 2m 1 - - - 2m 2m - 1 + + + + Convolvulus arvensis 2m + - + - 2m - - - - + + -Erophilaverna 2m 1 1 - - 1 + 1 1 2b 2m 1 -Bromus hordeaccus subsp.hordeaceus 3 2m 2a 1 1 - 2b -- 1 - - -Geranium molle 1 1 1 + - 2m 1 ₊ + 2b 1 + -Festuca rubra 4 4 4 3 3 2m Achillea millefolium 2m - 2m 1 - 2m 2m 2m 2b - + + + Phleum pratense subsp.bertolonii 2a - 2m - 2a 2b 3 2a - 1 - - ₊ Elymus repens 2a 2m 2m 1 2a 2b 2b - 3 2b + 1

-(VervolgTabel 1)

In tienvande

gemaakte

opnamenin de

Vreugderijkerwaard

kwam V.prostratavoor

(Tabel

1).

De opnamen 1 tot en met5 behoren

_{syntaxonomisch}

_gezien

tot een

overgangstypevanhet

Sedo-Thymetum

naarhet

Medicagini-Avenetum.

Kenmerken-desoorten uit het

Sedo-Thymetum

in deze opnamen

zijn

Sedum

_reflexum,

S.

sexan-gulare, Thymus pulegioides,

Potentilla_verna,Artemisia

_{campestris subsp.}

campes-tris,

Cynodon dactylon, Trifolium

campestre,Carex

caryophyllea

enC. arenaria. De opnamen 6 tot_enmet 10 behoren

_{syntaxonomisch}

_gezien

tothet

_eigenlijke

Medicagini-Avenetum.

Kenmerkendesoortenals

_{Medicago falcata, Eryngium}

cam-pestre,Galiumverum enRanunculus bulbosuskomen in beide opnamengroepen voor.

Onderscheid wordt nog

gemaakt

tussen _{de opnamen6}en7 dietotde subassociatie

Medicagini-Avenetum

agrostietosum

tenuis, ende opnamen

8,

9 _en10 die tot de

subassociatie

Medicagini-Avenetum

cynosuretosumbehoren. Het onderscheidtussen

dezetwee

_{gemeenschappen}

geschiedt

opbasisvanhet voorkomenvanFestuca

ovi-na, Rumex

thyrsiflorus, Hypochaeris

radicata, Luzula

campestris

enAllium vineale in het

Medicagini-Avenetum

agrostietosum

tenuisenhet voorkomenvanLolium

perenne, Festuca

rubra,

Taraxacum

officinale

en

Trifolium

repensin het

Medicagini-Avenetum

cynosuretosum.

Opname1-10: _{Vreugderijkerwaard,} 1991,M. Baartmans & N. van der_{Ploeg (proefvlakken} 2x2m

2 ).

Opname11en12: Vreugderijkerwaard, 1990,E.J. Weeda _(proefvlak opname 11: 4 x 1,5m2_;

opname 12: 2 x1m

2 ).

Opname13: Grasland_langsde_OverijsselseVecht_bijOmmen, 1992,R. Jonker& E.J. Weeda (proefvlak 1x1 m

2

). De_moslaagis buiten_{beschouwing gelaten.}

Overigesoorten: Opname5: Stellariamedia+,Poaannua+;Opname6: Ranunculus repens 1,

Veronica serpyllifolia1;Opname8: Arrhenatherum elatius2a, Rumex crispus

1;Opname9:_Dactylis glomerata 1,Potentillareptans 3, Agrostisstolonifera

2a;Opname10: Poa trivialis 1,Geraniumpusillum 1;Opname11: Koeleria

ma-crantha_+,Myosotisramosissima +;Opname12: Salvia_pratensis+;Opname13:

Agrostis capillaris2a,Rumex acetosellar,Stellaria graminear.

Nummeropname 12 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Lolium _perenne - - 1 + 1 - - 2m 2a 2a - - -Plantagolanceolata - + 1 + - - + + 1 - - - -Taraxacum officinale - - r + + + - - 2a + _ _ _ Bellis_perennis - - + - - + - 1 + 1 + Cerastiumfontanum 1 - - 1 1 - - 2a + + _ _ _ Trifolium_repens - - - 2m 2m - - + Poapratensis 2a 2a 2b - - 2a 2a 2a 1 3 + 1 -Taraxacum silesiacum - - - + + -Anthoxanthum odoratum - - + - + Aantalsoorten 28 32 35 30 29 26 27 19 21 20 36 25 16

Opname1-10: _{Vreugderijkerwaard,} 1991,M. Baartmans & N. van derPloeg(proefvlakken 2x2m

2 ).

Opname11en12: Vreugderijkerwaard, 1990,E.J.Weeda (proefvlak opname 11: 4 x 1,5m2_;

opname 12: 2x1 m

2 ).

Opname13: Grasland_langsde_OverijsselseVecht_bijOmmen, 1992,R. Jonker & E. J. Weeda (proefvlak lxl m

2 ).

De_moslaagis buiten_{beschouwing gelaten.}

Overigesoorten: Opname5: Stellariamedia+,Poaannua +; Opname6: Ranunculus repens 1,

Veronica serpyllifolia1;Opname8:Arrhenatherum elatius2a, Rumex crispus

1;Opname9:_{Dactylis glomerata}1,Potentillareptans 3, Agrostisstolonifera

2a;Opname10: Poa trivialis 1,Geraniumpusillum 1;Opname11: Koeleria ma-crantha +,Myosotisramosissima +;Opname12: Salvia_pratensis+;Opname13: Agrostis capillaris2a,Rumex acetosellar,Stellariagraminear.

Gorteria 20 (1994)

46

Niet in_{onzetien opnamen}

_(Tabel

_1),

_maarwel in de

_genoemde

plantengemeenschap-pen in de

Vreugderijkerwaard

komen ook nog de

volgende bijzondere

soorten voor:

Briza

media,

Koeleria_macrantha, Thalictrum_minus,Ononis

repens

subsp. spinosa,

Artemisia

_{campestris subsp. campestris,}

Alliumoleraceum,Salvia

_pratensis,

Sangui-sorbaminorenScabiosa columbaria.

Opname

11 vanWeeda uit de

_{Vreugderijkerwaard}

komt_overeenmetde

opnamen 1toten met5enbehoort dan ooktot het_{overgangstype}vanhet

_{Sedo-Thymetum}

_en het

_{Medicagini-Avenetum. Opname}

12 behoorttothet

_eigenlijke

Medicagini-Avene-tum.

_Opname

13 van eenkoeland

_langs

de

_Overijsselse

Vecht behoorttot _een

soor-tenarme variantvan het

_{Medicagini-Avenetum,}

waarin

_voornamelijk

de

_algemenere

soorten voorkomen.

Veronicaprostrata komt in de

_{Vreugderijkerwaard}

voor in de

_hoogste

delen,op het

_eigenlijke

rivierduin. Dit

_zijn

de delen die zelden of nooit overstroomd worden door het

_{verontreinigde, voedselrijke}

IJsselwater. Metnamevlak boven de

hoog-in deVreugderijkerwaardin 1984en

1991.

8

waterlijn

komt desoort veel voor, samen metCarex

caryophyllea. Lager

op het rivierduin _gaathet

Medicagini-Avenetum

overin Glanshaverhooilandenvan het

Arrhenatherion,waarin V._prostrata niet voorkomt. De bodemvan de

rivierduin-vegetaties

is

gemiddeld

zuurder dan

_vegetaties

_op

_{lager gelegen plaatsen,}

de bodem is voedselarmerenhet

_kalkgehalte

is

_{lager (al}

is de

_grond

toch

nog

kalkrijk

te

noemen).

Beheervan de

groeiplaats,

en conclusie

De

_{Vreugderijkerwaard}

(grootte

ongeveer 48

ha)

is sinds 1962

_eigendom

_van de

Vereniging

Natuurmonumenten.11 _{De botanische kwaliteit}

van het

gebied

was

hoog

dankzij

de extensieve

_{bedrijfsvoering.}

Nadat in 1966 het terrein

verpacht werd,

werd de

_{bedrijfsvoering}

intensieveren

ging

de botanische kwaliteitvanhet

_gebied

achter-uit. Na het

_pachtvrij

komenvan het rivierduin in 1982 werdeenbeheervan

begra-zing

zonder

_{bemesting ingesteld.}

De

begrazing

was

tamelijk

intensiefom

verschra-ling

tebevorderenen

verruiging

tegentegaan. Momenteel wordt het terrein

matig

intensief

begraasd.

Dit heeft onder andere als doel 'behoudenverdere

_ontwikkeling

vanhet

rivierduinlandschap

metde daarvoor kenmerkende waardevolle

rivierduin-vegetaties (Medicagini-Avenetum)'.

In

_{tegenstelling}

totde situatie elders_gaathet Veronica_prostratain de

Vreugde-rijkerwaard

erg

goed.

De soortbreidt zich

duidelijk

uitenook de

plantengemeen-schappen

waarin desoortvoorkomt breiden zich uit in de

Vreugderijkerwaard.

Het

begrazingsbeheer

heeft

_blijkbaar

een

gunstig

effectop V.prostrata

(ook

haar

groei-plaats bij

Ommen wordt

begraasd).

Met het

_{begrazingsbeheer}

in het

_gebied

wordt bovendien in ieder

_geval

aande hierboven

genoemde doelstelling

van Natuurmonu-mentenvoldaan.

1.

Het onderzoek isuitgevoerd bijdeVakgroepVegetatiekunde, Plantenoecologie& Onkruidkunde

vande Landbouw Universiteit Wageningen,onderbegeleidingvanK.V.Sykora,doorM. Baart-mans endeauteur.

2. V. Westhoff & A.J. denHeld, 1969.Plantengemeenschappenin Nederland. Bibl. KNNV 16. Zutphen.

3. F._Neijenhuijs,1968.Eenpioniervegetatievanhet "rivierduin". DeLevende Natuur 71:

217-221.

4. E.J.Weeda, 1985.Veronica_prostrataL. In: J. Mennema,A.J.Quené-Boterenbrood&C.L.

Plate(red.),Atlas vande Nederlandse Flora2: 313. Utrecht.—Fig. 2 is aande hand vande basisgegevensvande Atlasenlatereaanvullingen(ondermeeruit_{FLORBASE) samengesteld} door E.J. Weeda.

5. E.J.Weeda, 1988. Nederlandse_OecologischeFlora3:213-214. Amsterdam.—Defoto

op p.213isgemaaktopdegroeiplaatsdie in dit artikel_besprokenwordt.

6. J.M. A. Cools, 1988. Atlasvande Noordbrabantse Flora.Natuurh. Bibl. KNNV51.

7. Mondelinge mededelingE.J.Weeda,1994.

8. M. Baartmans& N.vanderPloeg,1992.Vegetatieontwikkelingin deVreugderijkerwaard.Een onderzoeknaardeeffectenvanhetbegrazingsbeheeropdevegetatieinde uiterwaarden vande Vreugderijkerwaardbij Zwolle. Verslag VakgroepVPO,Landbouw UniversiteitWageningen. 9. N.J._Ouborg& D.R.Moet,1985. VegetatiebeheervandeRuitenberg.Eenonderzoek vande

vegetatieenhaarpotenties van een uiterwaardreservaat langsde GelderseIJssel, in haar relatie tothet beheer. Verslag VakgroepNatuurbeheer,Landbouw Universiteit_Wageningen.

10. _{Mondelingemededeling}K.V. _Sykora, 1994.