Die Sosio-kulturele Lewenswyse van Bantoes
op plase (met besondere verwysing na die
Landdrosdistrik van
Coligny)
LODI \X'IKL '.THI ODOR L'S VA 7.YL
Proc.lsl..ril 111gul11..ll t l r \"1..rl..r~,l!lt\,l! \,111 llll l!r.ud Orn.ll•r Philmnrliw 111 d" l.<il<r< rn \X'l·'h'~"n' "''' V111k,~1111d, .l\ l:i1ud1c.ri,gt111g .1.111 die. P1Hlhc.l-..tr11e111ht l1111,c.r'lll1f \1r < hns1< lik, Hnl"r 011.I, rn '"
Pr111rn11or· Prt1I .Ir .J.H. ( '"'" "
Pn:111r1.1 l;lllll.trll (!)-.!
VOORWOORD
Die skrywer wat vir jareonder die plaasbantoe gelewe en gewerk het, beskou die voltooiing van hierdie proefskrif as die bekroning van sy loop-baan as sendeling en glo dat hierdie beskeie bydrae tot bevordering van die geestelike en materiele heil sal dien van die miljoene wat onafske id-baar aan die boereplaas verbonde is.
Langs hierdie weg wil ek my opregte dank betuig teenoor:
Prof. dr. J. H. Coetzee, my promo tor, deur wie se onvermoeide ywer, wetenskaplike bekwaamheid, stimulerende kritiek, geduld, leiding en raad, hierdie proefskrif voltooi kon word
Die Blanke- en Bantoegemeenskappe van Coligny onder wie ek die geluk -kigste jare van my bediening deurgebring het en waar ek oop deure ont -vang het in belang van hierdie navorsing
my lewensmaat en kinders wat oor baie jare veel om my ontwil ontbeer het en sonder wie se aanmoediging, ondersteuning, gebede, gecluld en opoffering, hierdie ideaal nie vir my verwesenlik kon word nie.
J:?IE SOSIO-KULTURELE LEWENSWYSE VAN BANTOES OP PLASE (MET BESONDERE VERWYSING NA DIE LANDDROSDISTRIK VAN COLIGNY)
I Die doel van die proefskrif (a) Algemeen 1
(b) Motivering 4 (c) Doe ls telling 6
(d) Metode en probleme 8
II Die gebied en bewoners
(a) 'n Oorsigtelike beeld van die vroegste aanraking tussen Blankes en Ban toes
(i) Algemeen 20
(ii) Aanraking op ekonomiese gebied 21 (iii) Aanraking op .l:;odsdienstige gebied 21
(b) Die historiese agtergrond van die ontwikkeling van 'n bepaalde kleur-gesindheid tussen Blank en Nie-blank en ctie invloed daarvan op menslike verhoudinge 22
(c) Persoonlike verhoudinge tussen Blankeplaasbewoners en Bantoe-arbeiders 26
(d) Huidige wetgewing met betrekking tot Ban toes op die plase van Blankes 32
(e) Die landdrosdistrikvan Coligny 35 (f) Die vroegste inwoners van die distrik 37
(g) Huidige verteenwoordiging van verskillende bevolkingsgroepe 39 (h) Getalleverhouding tussen Blankes en Bantoes op boereplase 40
III Die sosiale aspek (a) Algemeen 47
(b) Geboorte en kinderdae 48 (i) Vooregtelike periode 48 (ii) Bevalling 50
(fii) Afsonderingsperiode 52 (iv) Die suigelingsperiode 54 (v) Naamgewing van kinders 55 (vi) Kinderlewe en ontspanning 57
(c) Oorgang tot volwassenheid 59 (d) Huweliksluiting en huwelikslewe (i) Vooregtelike geslagsverhoudinge 60
(ii) Voorvereistes vir die sluiting van 'n huwelik 65 (iii) Keusereels in verband met die huwelik 66 (iv) Verlowing 69
(v) ~eeling ten opsigte van bogadi 70 (vi) Die aard van die huwelikseremonie 75
(vii) Onderlinge verlx>udinge in die huwelikslewe 79
(e) Dood en begrafnis 84
(f) Slotopmerkings ten opsigte van Blankebeiiivloeding met betrekking t.ot begrafnisgebruike by die plaasbant.oe 90
(g) Slotopmerkings ten opsigte van die sosiale aspek in die algemeen 92
IV Die opvoedkundige aspek
(i) Inleidende opmerkings ten opsigte van die tradisionele opvoedings-proses by die Bantoe met besondere verwysing na die Batswana 99 (a) Opvoeding 99
(b) Die doel van die opvoeding 100 (c) Die duur van die opvoeding 102 (d) Die subjekte van die opvoeding 103 (e) Die inhoud van die opvoeding 104 (f) Die opvoedingsmetode 105 (g) Spesiale opvoeding 108
(ii) Die ontwikkeling van 'n andersoortige waardesisteem ~n opsigte van die opvoeding by die plaasbantoe sedert indienstreding y Blankes llO
(a) Die doelverandering in die opvoedingsproses (b) Die duurverandering in die opvoedingsproses (c) Die verandering van subjekte van die opvoeding
lll l14
(d) Die verandering van inhoud in die opvoedingsproses 11 (e) Die metodeverandering in die opvoedingsproses 121 (f) Verandering ten opsigte van spesiale opvoeding 125 (iii) Die Bantoe-plaasskool
(a) Die eerste sendingskole in Bantoe-onderwys 129
(b) 'n Oorsigtelike beeld van die Departementele beheer Len opsigte vnn Ban toe -p laassko le 129
(c) Beleid en voorwaardes van die Departement ten opsigLe van die stig-ting van plaasskole 131
(d) Sillabusse vir Laer Primere en Hoer Primere skole 133
(e) Verspreiding van Bantoeskole in die lancldrosdistrik van Coligny 137 (f) Klagtes en besware ten opsigte van Bantoe-plaasskole l..J.O
(g) Die eindproduk van die plaasskool as resu ltaat van botscnde onderwysideale 146
V Die ekonomiese aspek
(a) 'n Beknopte oorsig van die ontstaan en ontwikkeling van boerclery in uid-Afrika 155
0J) 'n Beknopte oorsig van die vraag na, die beskikbaarheicl en inclien;; -neming van arbciders op plase van Blankes 15G
(c) Opmerkings oor die tradisionele ekonomie van die Bantoe in die algemeen 161
(cl) Die omvang van plaasarbeid op 'n moderne boerclery-eenheicl in Coligny 165
(e) Die huiclige verleenwoordiging van BanLoemans, -vrouc en -kincll'l' ·, in diens van Blankeplaasbewoners 169
(f) Nie-werkende plaasbantoe 173
(g) Die vraag na en beskikbaarheid van Bantoe-:irbeiders op plasc in clic gebied 174
(h) Die iudiensneming van seisoenswerknemers 176
(i) Die arbeidsgeskiklheid van Bantoe-arbeiders op plase 17" {j) Heersende lone van plaasarbeidcrs 1 3
(p Evaluering van bykomende begunstiginge ten opsigte van gesins-hoofde 187
(m) Slotopmerkings met betrekking tot die verandering in die ekono-miese stelsel van die plaasbantoe 211
VI Die godsdienstige aspek
(a) Inleiding 221
(b) Die inslag van die Christelike godsdiens onder die Bantoebevolkings-groepe van Suid-Afrika 221
(c) Die Bantoe- en Blanke-Christendom (i) Die Bantoe in die algemeen 230 (ii) Die Bantoe op boereplase 233
(d) Sinkretisme en die voorkoms daarvan in die verskillende fasette van die religiositeit van die plaasbantoe 241
(i) Algemeen 241
(ii) Religieuse opvattings en praktyke 244 Die begrip van Modimo 244
Die begrip van Jesus Christus Die begrip van die Heilige Gees Die begrip van die Woord van God Die begrip van gebedsgemeenskap Die begrip van die kerk 258 Die begrip van die sakramente
247 249
251 254
262
(e) Die rol van profete as verskaffers van sekuriteit 267 (f) Die rol van uiterlike tekens in kerklik differensiasie en identifi-kasie 273
VII Samevatting en konklusie
(a) Algemeen 291
(b) Die sosiale aspek 294 (c) Die opvoedkundige aspek 312 (d) Die ekonomiese aspek 320 (e) Die godsdienstige aspek 328
Bylaes A 345
B
349c
351 Bronnelys 353DIE OOEL VAN HIERDIE PROEFSKRIF
(a) Algemeen
Elke kultuur is onderhewigaan 'n proses van akkulturasie waartydens se -kere kultuurtrekke deur 'n betrokke oordraende groep afgedwing, to cge-laatofverbied word en waaruitdieoornemende grocp in 'n proses van s e-leksie oorneem en aanvaar. In hierdie proses word sekere vreemde kul-tuurtrekke in die kulturele patroon van die oornemende groep geihtegreer en dan weer tot 'n funksionele patroon heraangepas.
Akkulturasie lei gevolglik tot 'n proses van aanvaarding waarin die oornemende groep sy eie kulturele erfgoed kan verloor en selfs nuwe innerlike waardes kan aanneem. in 'n proses van akkulturasie kan 'n betrokke kultuur dus 'n wesenlike verandering ondergaan en selfs tot 'n proses van assimilasie gcvoer word.
In die volgende woorde y.,rys Coertze1) onder andere daarop hoe die draers van die Westerse kultuur deur wereldwyc kontaksituasies voortdurende akkulturatiewc proscssc aan die gang gesit hot wat veral in Suid-Afrika met sy verskeidei1heid inboorlingkulture sy invlocd laat geld het: 11Die allerbelangrikste proscsse van akkulturasie wat die geskiedenis nog geken het en wat wercldwyd is, is die langsamc oo r-stroming van die wcreld deur draers van die Westerse h.-i.1ltuur in vc1 ·-skillende lewensvorme. Die inboorlingevolke van die wereld is op verskillende tye en in verskillende werelddele ondcrhewig gestcl aan be1nvloecling deur verskillende bclewenisvorme van die Westcrsc kul -tuur: Franse, Duitse, Amerikaanse, Italiaanse, Hollandse, Bl'lgicse, Engelse, Spaanse, Portugese en selfs die jong A[l'ikaanse belewenis
daarvan. In Suid-Afrika het die Afrikaanse belewenisvorm saam met verskillende ander belewenisvorme van die Westerse kultuur en ook ander vreemde kulture naas die inboorlingkulture te staan gekom, terwyl die draers daarvan, die betrokke mense, ook in noue en lang-durige aanraking met mekaar gekom "het".
In die Republiek van Suid-Afrika het besondere akkulturatiewe situa-sies wat sedert die vroegste aanraking tussen Blankes en Bantoes ont-staan het, steeds nou saamgehang met sy eie historiese agtergrond en verloop en met die aard van die komponente wat in elke geval aanwe-sig was. Elke besondere kultuur wat in so 'n akkulturatiewe situasie betrokke was, was op sigself weer die resultaat van historiese pro-sesse en van besondere geografiese omstandighede wat 'n rol in die vorming daarvan gespeel het.
Die huidige situasie ten opsigte van die Bantoes in die Republiek van Suid-Afrika dui daarop dat, na 'n akkulturatiewe proses oor jare, daar tans, net soos voor die aanraking met die Blankes, nie sprake is van een Bantoekultuur nie maar dat 'n steeds groter verskeidenheid kultuurpatrone besig is om uit te kristaliseer, afhangende van die aan-of afwesigheid van die reeds vermelde faktore in elke akkulturasie-proses.
Malinowski2) sien die situasie as volg: 11A glance at any part of British East or South Africa shows that we have to do, not with one culture, unified or mixed, but with a patchwork of culture areas. These can be classed into three categories, each containing a special type of human life, a special phase of the cultural process. There are districts predominantly European and controlled by Western
modes of life and thought. There exist tribal reserves almost purely African. But besides these there are also districts and institutions in which Africans and Europeans collaborate and depend on each other in the most direct and specific manner". Hy kom later tot 'n nog dui-deliker gevolgtrekkinghieroor en verklaar: 3) )t wouid almost be possible to take a piece of chalk and on the face of the continent to map out spatially the areas of each type: predominantly European, genuinely African, and those covered by the processes of change".
In die lig van bovermelde sien die navorser een van die belangrike take van die moderne Volkekunde in die Republiek van Suid-Afrika daarin dat dit sigself veral moet bepaal by 'n studie van: ,,those covered by the processes of change". Verskeie navorsers het dan ook reeds aandag gewy aan akkulturasieprosesse onder Bantoes in stede -like gebiede, stamlande en reservate.
Aan die Bantoes op die platteland, in die besonder Bantoes op die plase van Blankes, is in die verlede weinig aandag gegee. Tog dui historiese feite daarop dat die vroegste intensiewe en voortdurende kontak tussen Blankes en Bantoes juis op hierdie terrein sy aanvang gehad het. Daarbenewens was hierdie kontak van 'n meer persoonlike en intieme aard terwyl die getalsomvang van Bantoes op plase van Blankes oor die jare steeds 'n aansienlike persentasie van die Bantoc-bevolkingsgroepe van die Republiek van Suid-Afrika uitgemaak het. Van hierdie Bant.oes verklaar Marquard4) in 1948 alrceds:
,.According to the Census of 1936 there are about 21;
4 million Bantu on European farms throughout the Union. Of these almost half arc in the Transvaal, and the remainder are fairly equally divided between the other three Provinces".
In die lig van die proses van akkulturasie waaraan die Bantoes op plase van Blankes onderwerp was en met die oog op die gebrek aan gegewens met betrekking tot die huidige staat van kultuurverandering, het die navorser getrag om die sosio-kulturele leefwyse van hierdie groep te betrag, na te vors en te beskryf en sodoende volkekundige gegewens beskikbaar te stel wat as prikkel kan dien vir verdere na-vorsing wat weer onontbeerlik is wanneer 'n basis vir vreedsame naas-en voortbestaan vir alle bevolkingsgroepe in Suid-Afrika gevind mo et word. 5)
(b) Motivering
Eiselen wys daarop dat dit nie net die Departement se taak is om na-vorsingswerk te doen nie, aangesien die meeste van ons Universiteite tans beskik oor leerstoele in Afrikanistiek, Sosiologie en aanver-wante vakke. Hy waarsku daarteen dat hierdie arbeids- en studieveld nie ligtelik deur navorsers betree mag word nie en dat daar deurge-dring moet word tot by die organies-samehangende van elke kultuur-stelsel.
Met betrekking tot die waarde en betekenis van en behoefte aan volke-kundige studies, vermeld hy die volgende: B) ,,Die Volkekundige onder-soek tot op datum het 'n gesaghebbende literatuur oor die Bantoestam-lewe van vervloe dae opgelewer. Hierdie onmisbare uitgangspunt vir verdere opleiding van die Ban toe, besit ons, en leemtes wat in spesifike gevalle bestaan ten opsigte van stamgebruike en kapteinsop-volging, word van geval tot geval op bekwame wyse deur ons Depar-tementele etnoloog aangevul. Ons het nou 'n dringende behoefte aan ewe betroubare gegewens aangaande die naturellebevolking wat uit die ou betreklik-statiese stadium uitgetree het en in kleurvolle skakering
in Westerse rigting beweeg".
Ten opsigte van die gebrek en behoefte aan betroubare gegewens en die huidige beskikbare literatuur oor die veranderde Bantoe, kom hy tot die volgende algemene gevolgtrekkings: 7)
1 dat die Departement van Naturellesake nog geen betroubare hulp en leiding van buite af gekry het nie in hulle opvoedkundige taak ten op-sigte van die groot meerderheid van Naturelle wat alma! in sekcrc stadia van ontstamming en verwesterliking verkeer;
2 dat die Universiteitsvakmanne tot nou toe nog min neiging gctoon het om saam met hulle studente klein afgebakende spesiaalprobleme op eksak-objektiewe wyse te ondersoek om sodende 'n tee,vig tc skcp teen die groot stroom van pseudowetenskaplike literatuur oor ons ontstamde Naturelle". S)
Op grond hiervan doen hy aan die hand dat die Universiteitc hullc in 'n stygende mate behoort toe te le op die onclersock van spesifiekc probleme wat nog nie wetenskaplikc aandag geniet het nie.
In ooreenstemming hiermee is dit voor die hand liggend dat 'n oncl ct·-soek na die huidige staat van ontstamming en die akkulturatiewe situa-sie waarin meer as 3 miljoen Bantoes op plasc van Blankes hullc tans bevind, 'n waardevolle bydrae behoort te wees. Bantoes op bocrcplasc het baie dekades gelede al uit die ou statiese stadium van die tr:-idi-sionele stamlewe getree en het reeds ver op die pad na die Westcrsc rigting beweeg.
Hierdie groep uit die Bantoe v:-in die nepublick van Suid-Aft·ik:i iJL'\'ind hulle in 'n gans ander akkulturaticwc siiuasie as Bantocs in sil'cle 1Jf
tuislande, oor wie alreeds veel gegewens op grond van indringende navorsing beskikbaar gestel is. In die lig hiervan behoort 'n ondersoek na die sosio-kulturele leefwyse van die plaasbantoe, wat nog slegs sporadies die aandag van Volkekundiges geniet het, 'n betekenisvolle aanvangsbydrae te wees ten einde hierdie groep in die kring van aan-dag te bring maar ook as prikkel te dien om van hulle die objekte van verdere intensiewer navorsing te maak.
(c) Doelstelling
Die doel van hierdie proefskrif is om 'n ondersoek te doen ten opsigte van: ,.Die sosio-kulturele leefwyse van Bantoes op plase van Blankes met besondere verwysingna die .landdrosdistrik van Coligny "·
Bantoes op plase van Blankes word aangetref oor 'n uitgestrekte gebied in die Republiek van Suid-Afrika, 'n gebied waarvan die omvang van so 'n aard is dat daar met betrekking tot die beoogde navorsing geen sprake van 'n grondige en diepgaande ondersoek kan wees nie.
Deur die veld van ondersoek te beperk tot 'n enkele distrik wat vanwee die tipe boerdery 'n konsentrasie van Bantoebewoners omgrens, was dit moontlik om 'n indringende ondersoek te doen. Daarbenewens be-hoort bevindinge wat ten opsigte van hierdie gebied aan die lig kom, as 'n weerspieeling te dien van die situasie in die algemeen.
In die
lig
van die feit dat daar reeds genoegsaam literatuur beskik-baar is oor die tradisionele stamlewe van die verskeidenheid Bantoe-bevolkingsgroepe wat in die gebied van ondersoek verteenwoordigword, is getrag om slegs 'n beskrywing te gee van die kultuur soos dit tans daar uitsien.
Die studie wat uiteraard beperk van ops et is, bring probleme aan die
lig wat roep om verdere omvattende navorsing. Sodanige probleme vloei algaande voort uit gegewens en bevindinge wat onder die volgende boofde verstrek word:
(i) Die gebied van bewoners (ii) Die sosiale aspek (iii) Die opvoedkundige aspek (iv) Die ekonomiese aspek (v) Die godsdienstige aspek (vi) 'n Waardering van bevindinge
Onder (i) was die doelstelling om 'n belmopte en algemene oorsig tc gee van die vroegste kontak tussen Blankes en Bantoes op boereplase, die aard van persoonlike verhoudings wat tussen die twee grocp(' ont-wikkel het, te skets, waarna 'n beskrywing van die tans gcldendc wct-like bepalings ten opsigte van Bantoewerknemers gegee is. Voorts is getrag 0111 die gebied van ondersoek te 0111lyn, die bewoners te id cnti-fiseer en die huidige getalleverhouding tussen die onderskcie bcvo l-kingsgroepe in die gebied te skets.
Onder (ii) was die doel 0111 die sosiale lcwc van die plaasbantoe 11:1 tc vors en te beskrywe. Die individu word betrag van die voorgcboortc-like stadium, sy geboorte, kinderjare, die oorgang tot vol wassenhcid, die huwelik, gesinslcwe tot en met die dood en begrafnis.
Onder (iii) word die huidige opvoedingsproses besien in die lig van beskikbare geleenthede wat gebied word ondcr die huidiµ;c bclcid van die Departement van Bantoe-Onderwys ten opsigtc van die
fasiliteite, die probleme daaraan verbonde, sowel as die eindprodruk van die plaasskool.
Onder (iv) word die kulturele arbeidspatroon van die plaasarbeider geskets, waaronder aspekte soos werksgeleenthede, die vraag na ar-heiders in die verskillende arbeidsvertakkinge en die doeltreffendheid en produktiwiteit van arbeiders op 'n rooderne boereplaas onder die soeklig kom. Deur 'n evaluering te maak van hykomende voorregte wat die boerplaas sy Bantoehewoners hied, word getrag om aan te toon wat die bruto inkomste van die werkende individu is, of hy en sy afhanklikes in staat is om 'n menswaardige bestaan te kan voer, of daar aan die opkomende geslag 'n toekoms verseker kan word, wat die moontlikhede is om in die toekoms op meer voorregte aanspraak te kan maak in die lig van die huidige arbeidsprestasie, en of die hoer teen die huidige winsgrense dit wel vir sy werknemer sal kan hied.
Onder (v) word aandag gewy aan die aard van die Christelike religie, die wyse van heihvloeding van die Bantoereligie, algemene bevin-dinge ten opsigte van die Blankes se opvattings en evaluering van die Ban toe-Christendom en kerklike lewe en die Ban toe se helewing daar-van, die evaluering van die Bantoes ten opsigte van die Blankes se religieuse le we, die rol van profete as verskaffers van sekuriteit en magiese kragseienskappe van die kleed en antler uiterlike tekens.
In die slothoofstuk word 'n samevatting van hevindinge verstrek op grond waarvan sekere gevolgtrekkings voor die hand liggend is.
(d) Metode en prohleme
wat hulle tans nog in die Republiek van Suid-Afrika bcvind. Slegs enkele navorsers het hierdie veld betree, onder andere Monica Hunter9) wat in 'n beknopte bydrae van een hoofstuk gegewens verstrek na aanleiding van 'n ondersoek na die sosiale lewe van Bantoes op plase van Blankes. Sy verklaar in 'n inleidende paragraaf: 110f the social life of the Bantu living on farms (approximately 35 per cent of the Native population of the Union) \·ery little is known. Since other material is not available, this account has been based solely on material collectcrl by the writer in the Adelaide, Bedford, and Albany districts of the Eastern Province, and therefore applies only to a small area".
Voorts het Philip MayerlO) in 'n enkele hoofstuk aandag gcwy aan Bantoe-arbeiders op boereplase wat in 'n proses van vcrstedeliking betrokke geraak het. Sy ondersoek geld slegs Bantoc-arbeidcrs in die Oos-Londen-en King William's To\\~1-distriktc.
Hierbenewens het Marquard11) 'n oorsigtelikc beskr~
'wing
gcgcc \'an die omstandighede waaronder Bantoes op die plase van Blankt'S k \ \'L'en werk.
Aangesien die navorser by gebrek aan skriftelike getuienis hoofsaaldik op onmiddellike getuienis aangewcse was, mocs in 001·L·cnste111111 ing met die metodologiese beginscl betrcffcndc die bron1wkl'ilil'k, \· uo1·t-durend gewaak word teen subjcktiewe elemcnte wal 'n rul in die ondersoek kon speel.
Ten eindc dus die akkulturasieproses tc dcurgrond, die indocd \·an die Blankcs in hierdie proses te bepaal, dit• wcerstancl wai dit' Bantoes teen sekerc k'llltuurkomponente bicd en die gTetighL'id
mee andere aanvaar word, waar te neem en te omskryf, moes daar effektiewe empiriese metodes van veldwerk gevind word. Met die oog op genoegsame onmiddellike getuienis het die navorsers die volgende metodes gevolg:
(i) Vraelyste aan Blankesplaasbewoners
Aan elke boer in die gebied is 'n persoonlike., vertroulike vraelys
gestuur. lZ) Die vraelyste is voorafgegaan deur 'n persoonlike brief
waarin 'n beroep om samewerking gedoen en 'n versoek gerig is om
'n eerlike, getroue en objektiewe antwoord op elke vraag te gee ten einde 'n bydrae te lewer tot 'n baie aktuele saak.
Deur middel van hierdie vraelyste wat bestaan het uit 169 vrae is
beoog om direkte en indirekte getuienis te bekom ten opsigte van 'n
groot verskeidenheid aspekte rakende die sosio-kulturele leefwyse
van Bantoewerknemers. Aangesien die navorser vir 'n geruime tyd
onder die betrokke plaasbantoe as sendeling werksaam was en ge-volglik kon staat maak op die goeie gesindheid en samewerking van
Blankewerkgewers, is genoemde poging met 'n gunstige reaksie
bekroon vanwee die feit dat 180 voltooide vraelyste terug ontvang is.
Langs hierdie weg kon 'n verteenwoordigende beeld ten opsigte van
die verskillende aspekte van die veld van ondersoek verkry word.
(ii) Die gebruikmaking van informante
Gedagtig daaraan dat segspersone nie altyd aan die waarheid gebonde hoef te wees nie, is getrag om mondelinge getuienis krities te bena-der.
aanmer-king geneem en is doelgerig getrag om objektief teenoor alle monde-linge materiaal te staan.
Nadat die vraelyste ontvang en die gegewens gerangskik en verwerk is, het die navorser dit noodsaaklik geag om, ter wille van twyfelagtige materiaal enter verkryging van aanvullende gegewens, 'n verskeiden-heid informante te kies onder wie die volgende die belangrikste was:
(a) Blankes
Boere op 'n verskeidenheid groot, gemiddelde en klein boerdery-een-hede.
Boere uit aangrensende distrikte.
Huisvroue.
lnspekteurs van Bantoeskole.
Dosente aan die plaaslike opleidingskollege vir onderwysers en onderwyseresse.
Sendelinge.
Predikante en kerkraadslede. Geneeshere.
Polisieamptenare.
Winkeleienaars. (Dorps- en plaaswinkels)
Bantocsakekommissaris en personeellede.
Personeel van die landdroskantoor.
Personeellede van die plaaslike nHmisipaliteit.
Personeellede van die Noordwes-Koopcrasie.
(b) Bantoes
Ten opsigte van die keuse van informante behorende tot vreemde be-volkingsgroepe, wys Williams13) op die probleem van taal as gevolg waarvan die navorser van tolke afhanklik is. Ten opsigte hiervan verklaar hy: ,,It will usually be necessary to train an interpreter to your definitions of the tasks of interviewing. An interpreter must be reliable in his rendition of your inquieries into the native language and in giving replies of informants. Until your command of ordinary conversational Language is gained, you will be dependant on the interpreters sense of integrity, responsibility, and honesty in his tasks".
Die gebruik van tolke kon in hierdie ondersoek uitgeskakel word waar daar van Tswanasprekende inforrnante gebruik gernaak is, aangesien die navorser die taal magtig is. In gevalle waar die Zulu-en Xhosa-sprekende informante gebruik gcmaak is, het die keuse van die navor-ser geval op twee evangeliste wat aan horn goed bekend is en vanwee hulle akademiese agtergrond begrip aan die dag kon le ten opsigte van die wese van die ondersoek.
Informante is uit 'n verskeidenheid van 80 Bantoc-woonkomplekse gekies, onder wie die volgende persone die belangrikste was:
Ges ins hoof de. Huisvroue.
Arbeiders, onder andere trekkerbestuurders, arbeiders verbondc aan die melkery, die tuin, asook vroulike huisbediendes.
Seisoenswer kn em ers.
Studente aan die plaas like onderwyskollege. Skoolgaande kinders.
Ondenvysers aan dorps- en plaasskole. Opsieners van skole.
Kapteins van die verskillende bevolkingsgroepe op trustplase binne
die gebied van ondersoek.
Bantoeleraars, evan~eliste en profete behorende tot 'n verskeiden
-heid kerke en separatistebewegings.
(e) Ander instansies
Die ondersoek het dit ook nodig gemaak 0111 mondelinge sowel as skrif -telike materiaal te bekom van die volgende irn tansies:
Die Suid-Afrikaanse Landbou-unie. Die Transvaalse Landbou-uni .
Die Departcment van Landbou-tegnicsc Dienstc.
Die Departement van Bantoe-Administrnsie en -Ontwikkcling.
Boereverenigings. Departemcnteic etnoloc.
Langs hierdie weg is die materiaal gevincl op gToncl 11·aan·an div onclersoek voltooi kon word.
Tydens die ondersoek het claar egtc1· vc1·skcie probll'me opgl'duik 11·:1t
die hoof gebied en tc bowe gckom moes word, problcmt' waa rvan die volgende die belnng-rikste was:
(a) Die gebrck aan gcpublisccrcle en objekticwc 111;1tcriaal
Daar is reeds gewys op die gcb1·ek aan gcpubliscL·rdc 111alL'1·iaal.
!., "
Waar skriftelike getuienis oor die plaasbantoe van Landbou-unies, Boerevereniginga en ander instansies bekom kon word, is telkens voor die probleem te staan gekom dat die Bantoes as arbeiders in belang van die landaekonomie en nie as kultuurwesens benader word nie. Na-dat gegewena uit genoemde bronne krities benader en ontleed is, het dit tot weinig waarde en betekenis in belang van die onderaoek geblyk
te wees.
(b) Die aubjektiewe benadering van Blankewerkgewers ten opsigte van die plaaabantoe
Dit het' geblyk dat Blankewerkgewers van wee eiebelang nie die Bantoes op plase sien as kultuurwesens nie maar slegs as arbeidskragte waarsonder die boerdery nie suksesvol beoefen kan word nie. Die meeste werkgewers aanvaar dat die plaasbantoe l4) altyd bereid sal wees om in ruil vir die versorging wat hulle op boereplase geniet, plaaaarbeiders te bly.
Ten opsigte van die gretige en oordrewe nabootsing van die Blanke-werkgewer, gepaard met die prysgawe van eie behoudende positiewe en kultiverende elemente van die kant van Bantoewerknemers en die gevaar dat hulle geleidelik op 'n toestand van kultuurloosheid kan af-stuur, openbaar die meeste Blankea weinig insig.
(c) Geheimsinnigbeid vanwee die feit dat die navorser se identiteit as predikant van 'n betrokke kerk aan die meeste Bantoe-infor-mante bekend was
Williams wys daarop dat 'n valse gevolgtrekking ten opsigte van die identiteit van die navorser, mondelinge getuienis nadelig kan
beib-15)
vloed. Hy verklaar onder andere: ,,It is to be expected that the varied activities of the anthropologist will be talked about in the
community, as an effort is made to find a status for him that will fit
his many and different roles. In the course of such discussions, a number of statuses will be proposed for the stranger which seem to fit his actions. Depending upon the degree of a community's contact
with an hostility to other cultures, the anthropologist may be falsely assigned initial statuses of government informer, tax agent, polict' -man or missionary".
Die navorser het in 'n groot mate hiermee te kamJ)C gchad en rnoes
telkens besef dat daar 'n gebrck aan eerlikheid en spontanei"tcit was weens die feit dat hy as spioen van die 11baas" se kerk, wat ook baie informante se moederkcrk was, geidentifiseer is. Die vcrskansing van inligting is veral 01)gcrncrk waar aspcktc soos buitl•-cgtclikl· kindergcboortcs, die intieme huwclikslewe, die opvoccling-,·an kin-ders, die rol van profcte, ngakas, toordokters en magicsc prakt~·kt•
in die rcligieuse le we, die aandag geniet het.
(d) Teensin van informante om oor sekcrc aspekte getuicni::; ll' ll'\\'l'I'
Die navorscr het gewaak teen mondcling0 111ateriaal wat deu1· sc gs-manne beskikbaar gestcl is en uit lojal itcit aan die groep \\·at hul le verteenwoordig, opsetlik sekcre gcgewens \"l~rskans or vcrclraa i het.
Daar is getrag om SC'g-smamw positicf tl' oortuig dat gcgC'\\'ens nic
versamel word vir die kultuurgToep van die navo1·scr, naamlik, ,·ir die 11boere" nie, en dat gegewens nic aan hulk beskikbaar gcstcl :;al word nic.
Desonclanks het sek0re informantc b_,. \\/\'SC van vral' tclk0ns laat
deurskemer dat hullc onclcr die intlruk vcrkeC'r dat die navo1·sl·1· in op
drag van hulle werkgewers besig is om sekere onbekende dinge te
ondersoek en bloot te le. Navrae ten opsigte van buite-egtelike
kin-ders wat nie wesenlik tot 'n betrokke gesin behoort nie, is ontwykend
benader en het soms die versoek uitgelok dat die ,,baas" nie hiervan
moet weet nie.
ln belang van sekere aspekte van die ondersoek soos lone vir
plaas-arbeiders, onderlinge verhoudinge, beleidsrigtings van die
Departe-ment ten opsigte van die Onderwys, die vestiging van Bantoes in
Tuis-lande, die wet op burgerskap en wette in verband met die verbod op
vestiging van die plaasbantoe in stads- en dorpslokasies, moes
tel-kens nuwe informante gevind word vanwee die onwilligheid om
hier-oor kommentaar te lewer.
(e) Teenstrydige standpunte van verskillende generasies
Ten opsigte van sekere komponente wat tradisioneel nog 'n inherente
deel van die betrokke kultuur uitgemaak het, soos verlowing, die
oordrag van bogadi, die betekenis van die huwelik, die inwoning na
die hu welik, die opvoeding van kinders, begrafnisgebruike, kerk en
religie, was getuienisse wat deur die verskillende ouderdomsgroepe
gelewer is, botsend.
Getuienisse ten opsigte van die verknogtheid aan die boereplaas,
plaasarbeid, loonstrukture en ideale tm opsigte van 'n toekomstige
loopbaan, het verskil van die een ouderdomsgroep na die ander. Dit
het spoedig aan die lig gekom dat die ouer geslag wat oor die
alge-meen baie meer geheg aan die boereplaas is en nog 'n cpregte
ver-troue koester ten opsigte van die baas, wanneer daar oor die toekoms
in plaas van die van hulle kirrlers vertolk het.
Die jeug aan die anderkant het deur getuienisse laat blyk dat hulle die eise van hulle ouers as onregverdig beskou aangesien van hulle verwag word om plaasarbeiders te bly terwyl daar by hullc 'n hunkering bc-staan om van die boer en van sy plaas af weg te kom.
(f) Onderlinge groepsverhoudinge
Ten einde data te vergelyk en tot sekere gevolgtrekkings tc kom, was die
navorser aangewese op mondelinge getuienisse van Blankes sowel as
Ban toes.
Ter wille van die bepaling van loonstrnkturc, die jaarliksc inkomslc van die werkgewer, die produktiwiteit van arbeiders, verliese gel_,.
weens die onhandigheid en onprodukti witeit van arbciders, \\insgrl'nsc van die werlrnemer in die lig van die arbeidsproblecm, asook byk o-mende voorTegte van plaasarbeidcrs in belang van uie versorging van 'n groat aantal onproduktiewe afhanklikcs, moes bcide werkgewers en werknemers as informante gebruik word.
Data is grootliks beihvloed en bepaal cleur onderlinge verhouclingc wal
tussen werkgewers en werknemers tot opcnbaring gekom het. Waar
wanverhoudingc aan die orde van die dag was, was p;etuienisse van
albei kante so subjektief dat clit sonder meer as onbctroubaa r ,·c1
·-werp moes word.
Waar sekcrc aspekte soos die opbrengs van 'n boerclcry-ecnheid, clit' loon van 'n arbeiclcr en die waarde van bykomencle voorrcgte van
ar-bciders bereken moes word, is dit uitsluitlik met cli6 opsct gccloen, naamlik, om te bepaal of daar vir die Bantoemassas 'n toekoms op
die boereplaas is en of die boer met sy huidige winsgrens aan hulle 'n
toekoms kan verseker.
VERWYSINGS
1) Coertze, P. J. : Kultuurbeihvloeding tussen Blankes en Ban toe in
Suid-Afrika, J. L. van Schaik Beperk, Pretoria, 1968, p. 8.
2) Malinowski, Bronislaw: The Dynamics of Culture Change, New Haven
Yale University Press, 1965, p. 9.
3) Malinowski, B.: op. cit. , p. 11.
Opmerking: Ten spyte daarvan dat sy siening gekritiseer kan word as te beskawingsmatig en te min etno-kultureel gebaseerd, ly dit geen twyfel nie dat die boereplase 'n gebied is waar
11Africans and
Europeans collaborate and depend on each other in the most direct and specific manner", maar die plaasbantoe ook aangedui kan word as 11those covered by the processes of change".
4) Marquard, L. The Native in South Africa, Witwatersrand University Press, Johannesburg, 1948, p. 23.
5) Vergelyk:
Die Naturellevraagstuk, SABRA, Februarie 1950, p. 59: Referaat gelewer deur Eiselen, W. W. M. , oor:
Noodsaaklik-heid van navorsing vir die Departement van Naturellesake.
Opmerking Eiselen vestig die aandag op die taak van die Departe
-ment om Bantoes na 'n hoer peil van ontwikkeling te lei en gevolglik
op ononderbroke navorsing aangewese is. Hy wys daarop dat daar op
verskillende gebiede baie min betroubare gegewens oor Bantoes
be-skikbaar is. Sy opmerking sluit met die volgende woorde: 11Wat hier
ten opsigte van die reservate gese is, geld in 'n nog hoer mate vir die naturelle wat op plase en in stede gevestig is".
6) Die Naturellevraagstuk: op. cit. , p. 62. 7) Die Naturellevraagstuk: op. cit. , p. 62.
8) Hierdie oproep van 20 jaar gelede het weerklank gevind in vrugbare
bydraes wat gedurende die afgelope dekades deur universiteits-vakmanne, studente en ander navorsers gelewcr is. Langs hier
-die weg is onder andere waardevolle feite ten opsigte van ont-stamde Bantoes in stede, reservate en tuislande aan die lig ge-bring, op grond waarvan daar tans oor meer kennis beskik word met betrekking tot die volkslewe en volksbeskouinge van die be-trokke Bantoe-volksgemeenskappe.
Dat daar egter nog braak velde le wat steeds tot spoedige aandag
met betrekking tot navorsing roep, kan nie ontken word nie en kan die plaasbantoe wat bykans 4 miljoen van die Bantoe van die Rcpubliek uitrnaak en vir soveel jare intiem met die Blankes in aanraking was, steeds as 11vreemdelinge" best011 pel word.
9) Schapera, I. The Bantu Speaking Tribes of South Africa, Ma skew Miller Limited, Cape Town, 19li6, p. 389-40-J-.
10) Mayer, Philip. Xhosa in Town, Oxford University Press, Cape
Town, 1962, p. 166-177. 11) Marquard, L. op. cit. , p. 22-29.
12) Vergelyk Bylae D.
13) Williams, Thomas Rhys. Field Methods in the Study or Culture,
Holt, Rinehart anu Winston, New York, Chicago,
San Francisco, Atlanta, Dallas, Montreal, Toronto, London,
1967' p. 31-34.
14) Die term 11plaasbantoe" word hicr, so we I as in die res van die proefskrif kortheidshalwe gebruik en verwys nil' 11: J3antocs O!l
plase in die algcmecn nie, maar slegs na die groep wat deur die na vorser ondersock is.
lG) Williams, Thomas Rhys. op. cil. , p. -J-~L
II DIE GEBIED EN BEWONERS
(a) 'n Oorsigtelike beeld van die vroegste aanraking tussen Blankes en Bantoes
(i) Algemeen
Die Bantoes het vanaf hulle oorspronklike woongebied in Ekwatoriaal-Afrika, (vgl • . bls. 19) op hulle noordwaartse trek ontmoet.
Kontak is van Blankekant gemaak eers deur jagters, toe deur veeboere en eindelik deur die Groot Trek in 1838. Bantoestamme het onder tra-disionele omstandighede gereeld roof- en plundertogte op mekaar uit-gevoer en het, sodra akkerbougrond uitgeput was en weivelde skraal geword het, eenvoudig nuwe gebiede betrek en ontgin, ongeag wie daardeur bedreig en geraak word. Dit is ook teenoor die Blankes ge-doen en het aanla ding gegee tot voortdurende botsings wat uitgeloop het op oorloe en militere strafekspedisies van Blankekant ten einde die onreg te vergeld.
Die grootste gedeeltes van Transvaal, Vrystaat en Natal is deur die Blankes onbewoond en verlate aangetref vanwee die onderlinge plun -dertogte en volksuitdelging tussen die verskeidenheid Bantoebevol-kingsgroepe.
Die beskermende tussenkoms van die Blankes tydens die Groot Trek het baie Bantoestamme van algehele uitdelging gered en het 'n groot bydrae gelewer om blywende vrede te bewerkstellig. Teen die middel van die negentiende eeu was die Blankes, alhoewel op geringe skaal,
reeds in kontak met al die Bantoebevolkingsgroepe waarrnee hulle vandag nog in aanraking verkeer.
(ii) Aanraking op ekonomiese gebied
Die burgers langs die Oosgrens van Kaapland het reeds teen 1812 begin om sporadies van Bantoe-arbeid gebruik te maak. Teen 1828 is die Xhosa's toegelaat om die Kolonie onder dienskontrak binne te kom, terwyl daar sedert 1855 doelgerigte pogings aangewend is om hulle aan te moedig om by Blankes te gaan werk met die doel om hullc te beskaaf, asook vriendskaplike verhoudinge met hulle aan te bveek en te bevorder. l)
Alhoewel die Bant.oes aanvanklik op geringe skaal in Natal en die Republieke Transvaal en die Vrystaat as arbeiders betrek is, het daar in die sestiger- en tagtigerjare en veral gedurende die eerste hclftc van die twintigste eeu met die ontwikkeling van die Blanke nywerhedc, tersiere bedrywe en landbou, 'n groot ommeswaai gekom toe Bantoes in groot getalle as arbeiders in Blankegebiede kom werk het.
(iii) Aanraking op godsdienstige gebied
Die Blanke het met sy koms na Suid-Afrika sy eie kultuur- en beska-wingsgoedere, waarvan sy godsdiens een van die bclangi:ikstc kom-ponente was, saamgebring.
In die kontaksituasie het kultuuroordrag scdcrt die v roegstc aa111·aking vcral op godsdienstigc gebied plaasgcvind. Daar het scHs 1
11 gcbn1ik onder die burgers bcstaan om slawe en bedicndcs toe tc laaL en 801118
te verplig om die huisgodsdicns b.v te woon. Met die noonlwaa l"tsc vcrspreiding van boere na die binncland het hierdic gebruik voorLIJL'
staan en is die Christelike godsdiens deur werkgewers na werknemers oorgedra. Die Blankes van Suid-Afrika, van wie die oorgrote
meer-derheid protestantse Christene was, was met weinig uitsonderinge die sendingaksie van die Kerk goedgesind, met die gevolg dat die
tradisionele religieuse stelsel van die Bantoes deur voortdurende kon-tak in 'n proses van spontane, gedwonge en geihstitueerde beihvloe-ding 'n gedaanteverwisseling ondergaan het.
(b) Die historiese agtergrond van die ontwikkeling van 'n bepaalde kleurgesindheid tussen Blank en Nie-blank en die invloed daarvan op
menslike verhoudinge
Waar verskillende volke met mekaar in aanraking kom en waar die
aanraking blywend van aard is, volg daar noodwendig vraagstukke en kom persoonlike verhoudinge ter sprake.
1n Suid-Afrika het die verhoudinge sedert die vroegste kontak daarop neergekom dat die immigrante van Europese herkoms die heersende groep was, terwyl die Bantoes en inboorlinge hulle met betrekking tot
die Blankes in 'n ondergeskiktheidsposisie bevind het. Die meerder-waardige posisie van die Blankes het met hulle hoere beskawi
ngsont-wikkeling verband gehou, soos dit tans nog is, terwyl die Ban toes se
ondergeskiktheid die gevolg was van hulle geringere ontwikkeling.
Hierdie aanvanklike kontak wat as 'n etno-kulturele kontak omskryf kan word, rs geleidelik al meer op kleur geprojekteer sodat kleur mettertyd die basis geword het vir die verklaring en ontleding van elke sweem van disharmonie wat tussen die betrokke bevolkingsgroepe ontstaan het.
Colony and trekked into the interior, where they would be free to put
into practice their own ideas as to the proper relations between
'master and servant', or, in other words, White and Black. Those
ideas, which took shape during slave-holding days in the old Colony,
had as their point of departure the permanent inferiority of the black
man".
Hy gaan voort deur te verklaar dat Blankes in die Transvaal, omdat
hulle hul ver van die beskawing bevind het, die teuels in eie hande
ge-neem het. Die Blankes word daarvan beskuldig dat hulle nie die Ban-toe se besittings gerespekteer hd nic, hulle gedv.1ng het om teen ge -ringe lone dienste te lewer en selfs so ver gcgaan het om deur micldcl
van boerekommando's, stamkapteins te dwing om jaarliks 'n sckcre
aantal arbeiders aan die boere beskikbaar te stel. Daar word voorts
deur horn melding gemaak van 'n gebruik wat ontstaan het waardcur
Bantoekinders as geskenke aan Blankes oorhandig is. Gcdurcnde 1 G5
sou die Staatspresident self drie Bantoe-weeskinders bekom hct in ruil vir twee komberse.
Die geskiedenis !ewer egter die bewys dat die vcrhouding van die
Blankes teenoor die Bantoes nie sonder meer tocg;cskryf Iran word
aan die Blankes se rneerderwaardigheidsgevoel en hulle minderw:: wr-digheidsiening van die Swartrnan nie. Daar moet in gcdagtc gehou
word dat daar by die Blankes op hierdie stadium nog gccn sprake van 'n geformuleerde beleid met betrekking tot die Bantocs was nil'. Met
die oog op hulle crvaring van die verlede en op clie behocftes \':tn clic hccle, het daar by hullc 'n reeks prakticsc reels ml't l;drekkinµ: lot hulle optrede teenoor die Bantoes sy beslag gekry. Die stryd \'an die
ol'-groep, het hulle selfbehoudsdrang na die bewussynsdrempel gedwing
as gevolg waarvan daar mettertyd nog 'n realistiese kleurgesindheid sou uitkristalliseer.
Met die aankoms van Jan van Riebeeck aan die Kaap word die diep innerlike gesindheid van die Blanke Christen teenoor antler rasse
ver-tolk as hy bid dat die Blankes se koms onder die 11wilde brutale
menschen uwe ware Christelijke Leere, met der tijd mogte
voortge-plant en verspreid worden ". 3)
In ooreenstemming met hierdie versugting lewer die geskiedenis die
getuienis dat die vestiging, uitbreiding en verspreiding van die Blanke nasie in Suid-Afrika tot gevolg gehad het dat groot bydraes op
indivi-duele en geihstitueerde wyse gelewer is om die Christelike leer onder die verskillende Bantoebevolkingsgroepe te laat posvat.
Alhoewel daar langs die trekpad van die Blankes voorvalle was as gevolg waarvan gesindhede tussen Blankes en Bantoes vertroebel is
en waarvoor die Blankes hoofsaaklik verantwoordelik gehou kan word,
is daar genoegsaam historiese bewyse wat as bevestiging kan dien dat dit nie die doel van die Blankes in Suid-Afrika was om die Bantoes menseregte te ontse of om hulle te verslaaf nie.
Uit Piet Retief se Manifes 4) word die !<lag verneem van euwels,
bedreiginge, oneerlike gedrag, plundertogte, verwoesting en dood as gevolg waarvan hy te kenne gee dat daar geen toekoms vir 'n Blanke nageslag in hierdie land kan wees nie. 5)
Ten spyte hiervan vermeld hy dat die Blankes sal sorg dra dat
verhoudinge tussen heer en diensbodes deur behoorlike wetgewing be-waar en bevorder sal word, dat dit nie die oogmerk is om enige volk te molesteer nie en dat niemand die geringste eiendom ontneem sal word nie. Voorts word dit in die Manifes duidelik g stel dat die Trek-kers by hulle aankoms in die land van hulle bestemming hulle bedoe-lings aan die inboorbedoe-lingstamme bekend sal maak en dat die begeerte om in vrede en vriendskap methulle te lewe, deur woord en daad aan hulle bewys sal word.
In hierdie jaar skryf dieselfde Trekkerleier aan Andries
Stockenstroom: G) 11ik zal sorg dra nie met onnodige
hardvo
~
tigh
e
id
te hand el nie, zal ek ook oppas om nie deur beslui teloosheid kwaad erger te laat word nie. lk het te veel van die onheil gcsien wat in die Kaapkolonie voorgeval is, weens 'n gemis aan prompte optree ... "In ooreenstemming met die beginsels wat uit Piet netief sc Manifcs straal, !ewer die geskiedenis die bewys dat wanneer Blankcs grond-gebiede wat aan Bantoes behoort het, wou bekom, dit nie op gew eld-dadige en onregverdige wyse in besit geneem is nie, •maar dat cl it by
wyse van ooreenkomste en kontraktc aangekoop en geruil is. In na-' volging van Piet Retief wat die landstreek tussen die Tugela- en Umzimvuburivier van die Zoeloes gckoop het, het ander Trekkc1·s tel-kens grondgebiede wat aan Bantoes behoort het, bckom.
Hierbenewens het die koms van die Blankes 'n heilsame gcvolg vir die BantoebevolkingsgToepe gehad, aangesicn daa r spoedig 111 eindc
gekom het aan die uitwissingsoorloe wat nooclwcndig die uitwissing van die een Bantoestam na die ander tot gcvolg sou he.
Dat die koms van die Blankes tot seen was vi r die B:rntoes, is 'n feit
wat by herhaling deur verskillende opmerksame en eerlike navorsers beklemtoon word.
Neame stel dit as volfr. 7) ,.South Africa as it exists today is the pro-duct of the energy and skill and direction of Europeans. Without them it would have remained a land of savages in which the weaker tribes would have to choose between slavery and extinction. Withdraw them, and it would fall back into massacre and rapine".
Steward het tot dieselfde gevolgtrekking gekom en verklaar: S) ,,Where a hundred years ago there was brutal warfare, there is today peace and order; corn waves today where there were bloody massacres only yesterday, and where there was famine and ignorance among the Black people there is now food and fast-spreading enlightment. Perhaps nowhere in the world has so small a group of men brought into being so progressive a state".
(c) Persoonlike verhoudinge tussen Blankeplaasbewoners en Bantoe-arbeiders
Dit het geblyk dat sekere elemente wat kenmerkend was van die Voortrekkerbeleid van skeiding, nog steeds 'n integrerende deel van die huidige verhoudingspatroon uitmaak. Met enkele uitsonderings verklaar Blanke- sowel as Bantoe-informante dat elemente soos be-slistheid, eerlikheid, billikheid en onderlinge respek nog steeds aan die baas-bediende-verhouding ten grondslag le.
Die huidige plaasbantoe is hoofsaaklik die nageslag van Bantoes wat reeds 'n leeftyd in diens van die boere was. Aangesien hulle op die boereplaas gebore is, daar groot geword het en daagliks met die Blankes kontak gehad het, word hier 'n verknogtheid aan die verledc
en 'n hoe gebondenheid aan die plaas en sy mense aangetref wat in vergelyking met die res van die Bantoes in Suid-Afrika as uniek be-stempel kan word.
Die Bantoes op boereplase het uit die aard van hulle werk oor die jare nie in isolasie nie maar in noue kontak met hulle Blankewerkgewers gelewe. Die Blanke en sy kultuurpatroon was vir die plaasbantoe 'n omgewingsfaktor wat, vanwee die noue aanraking, 'n invloed op laas
-genoemde se denke en gedrag gehad het.
Hierdie buurskap het in die proses van noue aanraking 'n sterk bepa-lende faktor vir die gedrag en optrede van beide groepe geword, met die gevolg dat 'n besondere verhoudingspatroon oor die jare sy be-slag gekry het. Genoemde verhoudingspatroon kom veral tot 01w nba-ring in aanspreekvorme, aanspreekwyse en die handhawing van 111 bepaalde kleurgesindheid wat nerens elders tussen Blankes en B::rntocs aangetref word nie en kan as 'n sosiale en kulturele kontak bcstempel word waarin daar nie ruimte vir sosio-biologiese integrasic of assimilasie was nie.
(i) Aanspreekvorme
Die Blanke werkgewer en sy gesin ken elke Bantoe op die plaas op die persoonsnaam en spreek ham aan op daarclie naam. Anders as wat die geval is met die res van die Bantoes, word hier nic aanstoot gc -neem wanneer die Blanke na sy 11plaaskaffers" of 11plaasvolk" vcrwys nie. Woorde soos 11aia", ,.outa" en ,,skepsel" wat elders al uit ge-sterf het, is op die plaas nog algemecn gc:;.·Ltil'1ikc tcrme.
Daar kleef egter geen stigma aan dergelike terme nie aangcsien dit in hierdie kring ingewortelde aanspreckvorme geword het wat nic uit
minagting nie maar juis uit eerbied gebesig word. Blankes waarsku gereeld hulle kinders om nie die ouer Bantoes sonder meer op die
voornaam aan te spreek nie. Kinders spreek dus die ouer Bantoes aan as: ,,outa Klaas" en ,,aia Mina" sonder dat hulle dit as 'n belediging beskou. Sonder dat die Blankes daarop aanspraak maak, word Blanke-kinders weer deur die ouer Bantoes aangespreek as ,,kleinbaas ", 11kleinnooi" of ,,nonnie", terwyl volwassenes aangespreek word as ,,baas", ,,oubaas", ,,nooi", 11ounooi" of ,,miesies".
Dit gebeur egter dikwels dat ouer Bantoes wat in diens is van die nage-slag van hulle aanvanklike werkgewers, met vrymoedigheid hulle werkgewer op die persoonsnaam sal noem, horn selfs sal teregwys, sonder dat laasgenoemde daaroor aanstoot sal neem.
Terwyl daar ter wille van goeie verhoudinge tussen Blankes en Ba n-toes aan die hand gedoen is dat terme soos ,,kaffers", ,,meide", 11 vol-kies", ,,swartmense", ,.naturelle"~ nie meer deur Blankes gebesig behoort te word nie, verwys die plaasbantoe self nog steeds na die
11kaffers" op die lande, 11dorpskaffers", 11skoolkaffertjies", die
,,meide" by die stroois, ons 11kafferkerk", ,,kafferpredikant" en 11kaf -feronderwyser". Ouer informante het selfs spottend verklaar dat die term ,,Bantoe" bedoel is vir die inwoners van die stadslokasies terwyl ,,naturelle" in die reservate en, tuislande woon. ,,Op die plaas", so het menige segsman getuig, 11praat ons van witmense, boere en kaf-fers".
Uit inligting van Bantoe-informante uit die jonger geslag blyk egter dat daar tans sporadies gevalle is waar daar nie genoee geneem word met die tradisionele gebruiklike aanspreekvorme van Blankes sowel as Bantoes nie. Sommige is selfs van oortuiging dat dit niks
anders is as vloek- en skelwoorde waarmee arbeiders verneder en beledig word nie. Hierdie gestadige proses van verandering in die
per-soonlike verhoudingspatroon word alreeds in 1948 deur Marquard
ver-meld. Hy verklaar: ,,When the Bantu first began to work on European
farms the early Boer farmers treated them patriarchally •.• that is, in
a stern but kindly fashion. The workers were very often brought into
family prayers. But this tradition has almost entirely died out, and though the relations between the farmer and his workers is very often
friendly and leisurely, as befits life on a farm, it is much more a
business relation than it used to be". S)
(ii) Aanspreekwyse
Verhoudinge tussen Blankes en Bantoes word dikwels vertroebel
van-wee 'n onbehoorlike aanspreekwyse waarin selfs die stemtoon dui op
'n gesindheid van minagting en meerderwaardigheid.
Dit sal egter uit sekere aspekte van hierdie ondersoek aan die lig kom
dat daar op die boereplase, met slegs enkele uitsonderings, nog sprake
is van beleefdheid en onderlinge respek. Woorde soos 11asseblief" en
11dankie" ontbreek nie wanneer opdragte gegee of uitgevoer word nie.
Hierbenewens getuig Blankes dat respek wat wedersyds betoon word
by wyse van 'n beleefde en behoorlike aanspreekwyse, aan alle gesonde verhoudinge en gesindhede tussen 'n boer en sy Bantoeplaasbewoners ten grondslag le. Dit blyk ook dat Blankes tot die besef gekom het dat die aanspreekwyse een van die deurslaggewende faktore is by die be-houd van voldoende en geskikte arbeiders.
Wat Steward verklaar ten opsigte van die wyse waarop Blankes op
plase hulle arbeiders aanspreek, kan ook ten opsigte van die gebied
van ondersoek getuig word. Hy verklaar onder andere: 11In a press interview in Pretoria, Lord Noel Buxton said South Africa contained a more genuine liberalism than other parts of the sub-continent. When
I use the word genuine, I mean this: A South African farmer will talk
in the most reactionary terms about other races over lunch or a drink,
but when he goes out to speak to his African labourers he will adopt a friendly man to man approach which would astonish me if I found it between farmers and labourers on a big farm in England". lO)
(iii) Kleurgesindheid
Die geskeidenheidspatroon word op boereplase gekenmerk aan 'n be
-houd van identiteit, 'n redelike mate van afgesonderdheid tussen die
betrokke groepe aan die eenkant, terwyl daar tog van 'n intieme en intense aanr aking aan die anderkant sprake is. ll) Hierdie
geskeiden-heid word oor die algemeen ongeforseerd deur Blankes en Bantoes op
plase gehandhaaf en aanvaar.
Die bestaande kleurgesindheid word nie gehandhaaf deur 'n reeks
voor-skrifte wat van Blankekant op die Bantoe afgedwing word nie, maar bestaan daarin dat sekere beginsels en gedragsreels in die opvc..edings-proses op spontane wyse deel word van 'n benaderingspatroon van die een jeens die ander.
Blankewerkgewers word voortdurend tussen Bantoearbeiders op die lande, in die groentetuin of in die koeistal aangetref. Blankekinders kies hulle maatjies uit een van die Bantoegesinne en raak soms so aan mekaar verknog dat daar met Bantoeouers reelings getref moet word om die betrokke seuntjies daagliks toe te laat om met hulle Blankespeelmaatjies te kom speel. In die gebiea van ondersoek getuig
alle ouers van voorskoolse kinders dat hulle geen beswaar het teen
gemelde kameraadskap nie.
Ten spyte hiervan sal dit nooit vir ouers aan beide kante nodig word om aan die kinders 'n reeks voorskrifte op te le van hoe en waar om met mekaar te verkeer nie. Na die dag se spel keer die kinders na hulle onderskeie huise terug sonder om ooit navraag te doen waarom die een nie in die antler se huis mag vertoef nie.
Hierteenoor staan dit Bantoes vry om enige deel van die Blankewoning te betree indien die uitvoering van hulle pligte dit vereis. In krisjstye soos tydens, siekte en dood, neem Blankes die vrymoedigheid om die betrokke Bantoehut te betree. Op dieselfde wyse word 'n besoek van
Bantoearbeiders in die Blanke se siekekamer verwelkom.
Ondanks hierdie kleurgesindheid wat op boereplase die handhawing
van 'n bepaalde vorm van skeiding ten gevolg het_, moet verklaar word
dat nie slegs beide groepe 'n bydrae tot hierdie patroon van geskei-denheid gelewer het nie, maar dat dit vandag nog steeds ter bevredi-ging van beide groepe gehandhaaf en uitgeleef word.
Daar is egter nog die gevalle waar Blankes hulle die reg aanmatig
om in die openbaring van gesindhede sekere godsdienstige en etiese
wette te ignoreer en deur onhandige en onverskillige optrede 'n gevoel
van haat by hulle Bantoewerknemers te ontketen.
Scholtz12) verwys na hierdie Blankes as: ,,Afrikaners wat so dwaas
was dat hulle deur hul verkeerde en aweregse manier van optrede
gehelp het om die verhouding tussen blank en nie-blank te vergiftig".
Die oorgrote meerderbeid Bantoewerknemers komplimenteer bulle Blankewerkgewers egter deur na bulle te verwys as bulle 11pa". Soos uit sekere boofstukke van bierdie ondersoek sal blyk, trag die meeste Blankes om bierdie eer waardig te wees.
In vergelyking met Bantoes in stamlande wat selde met Blankes in aanraking kom en die stadsbantoe wat baie meer van die Blankes gedistansieer is vanwee sy woon- en werksomstandighede, kan die boereplaas en sy mense wat in so 'n noue kontak met mekaar verkeer, bestempel word as 'n model ten opsigte van die handhawing van ge-skeidenheid op grond van 'n bepaalde kleurgesindheid. 13)
(d) Huidige wetgewing met betrekking tot Bantoes op die plase van Blankes
Piet Retief bet in sy Manifes14) reeds vermeld dat deur middel van wetgewing sorg gedra sal word dat niemand in 'n toestand van sla-werny gehou sal word nie en dat behoorlike verboudinge tussen beer en diensbode bewaar sal word.
Sedertdien was die owerbeid dikwels genoodsaak om deur middel van wetgewing orde te herstel en dreigende chaos met betrekking tot Bantoes op plase van Blankes aft~ weer. Voor die totstandkoming van die Unie bet daar alreeds 'n lang reeks plakkerwette bestaan ten einde te verseker dat slegs Bantoes wat werklik as arbeiders op plase van Blankes vertoef bet, die reg sou he om daar te woon.
Na die totstandkoming van die Unie is die plakkerw~tte bekragtig en bet die ,,Naturellen Grond Wet" van 1913 bepaal dat grond in Blanke gebiede nie deur die Bantoes gebuur of gekoop kan word nie en dat in ruil vir die reg om op 'n Blanke se plaas te woon, slegs arbeid
aangebied kan word.
In 1936 is deur die 11Naturelle Trust- en Grond Wet" bepaal dat geen
plakkerdiensbode binne sekere geproklameerde gebiede op 'n plaas mag woon nie, tensy hy minstens 122 dae per jaar aan die eienaar van die plaas diens !ewer. Boere is verbied om meer as 5 Bantoegesinne as plakkers op 'n plaas te hou, tensy deur horn bewys gelewer kon word dat hy meer arbeiders nodig het.
Ten einde goeie verhoudings tussen wergewer en werknemer te verse-ker, het daar voor 1910 in die onderskeie provinsies 'n verskeiden-heid ,,Here en Diensbodewette" bestaan. Genoemde wette het van krag gebly tot 1926 waarna dit gewysig of vervang is deur die ,,Meester en
Diensbodewet" van 1926 en die 11Naturelle-Dienskontrakwet11 van 1932.
Hierdie wette isverafingestel met die oog op die aangaan van diens-kontrakte, die tydsduur en beeindiging daarvan, die posisie van be
-diendes tydens siekte, strafbare oortredings en die beskerming van
werkgewer en werknemer in elke denkbare situasie.
Die vestiging van Bantoes op plase van Blankes word vandag hoofsaak-lik gereel en bepaal deur die wette van 1913, 1936 en 1956, waardeur die volgende belangrikste aspekte ter wille van die werkgewer en werk-nem1;ff duidelik omskryf word en ten opsigte waarvan pertinente wette
l
~ . 15)neerge e is:
i Bantoes wat as afhanklikes beskou word. ii Bantoes wat geregtig is om op plase te woon. iii Bantoes wat in diens geneem mag word. iv Opstel van dienskontrakte.
v Plakkerdiensbodes, plakkers en vreemde Bantoes.
vi Huisvesting, verlof, diensure en lone.
Ten spyte van die huidige wetgewing_ op grond waarvan gepoog word om orde en harmonie tussen werkgewer en werknemer te verseker, het uit die ondersoek geblyk dat daar tog sekere aspekte van die wet is wat deur albei partye gefgnoreer en verontagsaam word.
Die meeste werkgewers het byvoorbeeld verklaar dat arbeiders by wyse van mondelinge ooreenkomste in dielis geneem word aan_gesien dit in beide partye se belang is om nie skriftelike dienskontrakte aan te gaan soos deur die wEt vereis word nie. Daar word melding gemaak van bediendes wat oornag verdwyn en nooit weer opgespoor kan word nie, terwyl sommige se arbeidsprestasie rut indiensneming van so 'n aard is dat dienste onmiddellik beeindig moet word. Om redes soos hierdie word die bestaande wet as onprakties bestempel. Vanwee die feit dat daar nog nooit in die verlede drastiese stappe gedoen is om die nakoming van hierdie wet te verseker nie, aanvaar werkgewers dat die owerheid ook die onuitvoerbaarheid van di~ wet ingesien het.
Vanwee die feit dat daar geen wetgewing bestaan ten opsigte van lone, diensvoorwaardes, behuising en verlof nie, word daar van plaas tot plaas 'n verskeidenheid loonstrukture en diensvoorwaardes aangetref, terwyl Bantoewoonhuise varieer van skuilings tot moderne woonhuise. Hierdie verskille is nie slegs die oorsaak van ontevredenheid en frustrasie nie maar werk ook koers- en rigtingloosheid in die hand sodat talle arbeiders met hulle gesinne van jaar tot jaar van die een plaas swerwe na die antler op soek na beter werk- en woningomstan-dighede.
(e) Die landdrosdistrik van Coligny
Coligny, wat aanvanklik deel uitgemaak het van die Lichtenburgse distrik, is in 1964 tot landdrosdistrik verklaar met 'n oppervlakte van 142 452,50 hektaar.
Die distrik is gelee in Wes-Transvaal 26° 26' oos en 26° 32' noord, 'n gebied waarvan die hoogte tussen 1 371 en 1 676 meter wissel en waarvan die grootste kenmerk die voorkoms van uitgestrekte vlaktes is wat afgewissel word deur bulte en hoogtes van geringe hoogte en verskille.
Die dorp is·gelee aan die spoorwegknooppunt tussen Welverdiend, Pudimoe en Lichtenburg en is sodoende in verbinding gestel met die spoorweghoofroetes.
Die volgende Bantoetrustplase word deur die distrik omgrens: Putfontein, Sterkfontein, Wildfontein, Omega en Vogelstruisknop. Genoemde plase word bewoon deur 'n verskeidenheid familiegroepe van die Batswana.
Die distrik het oorspronklik uit 48 groot plase bestaan wat met die loop van jare in 332 boerderyeenhede16) onderverdeel is en waarop Blankes vandag 'n bestaan vind uit die verbouing van mielies. Die mielieopbrengs van die distrik het die afgelope jare die 11;
4 miljoen-kerf oorskry, wat daarop dui dat hierdie gebied 'n belangrike rol speel in die mielieopbrengs van die mielievierkant. 17)
Benewens gewasse soos sonneblom, kafferkoring, grondbone en kafferbone wat verbou word, word hier ook 'n verskeidenheid vorme van veeteelt aangetref, met die gevplg dat die distrik ook as 'n
·
---
'
./.'._mengdeboerdery-gebied bestempel kan word.
(f) Die vroegste inwoners van die distrik
Nog voor die agtiende eeu en die tyd van die Matabele-aanvalle van Mzilikazi, was die westelike deel van die Lichtenburgse distrik die woonplek van Barolong-stamme, 18) hoofsaaklik die boo Rapulana- en boo Ratlouseksies asook die boo-Seleka wat meer in die rigting van Klerksdorp gewoon het.
Die suidoostelike deel van die distrik was nog die gebied van die Bakwena ba More wa PhOgole Wa.t toe hulle stat in die suidweste van die Klerksdorpse gebied gehad het.
In die tyd van die groot Bantoe-oorloe wat die bevolking van byna die
h~le Suid-Afrika in beweging gebring het, is ook hierdie distrik amper skoon gevee. Veroweringsrooftogte is deur Tsjaka in Zoeloeland be -gin en is deur die Mantatees van Basoetoland, die Bataung van Moletsane, die gemengde krygsvolk van Sebetwane en die Matabele voortgesit, wat almal die Westelike Transvaal en aangrensende ge -biede in die Kaapprovinsie verwoes het. 19)
Die meeste Bantoestamme uit die huidige distrikte van Rustenburg, Marico, Ventersdorp en Mafeking het toe na die distrikte van Klerksdorp, Potchefstroom, Taung, Thaba'Nchu en na Basoetoland asook Betsjoeanaland gevlug. Breutz verklaar dat dit voorkom asof net die Bataung (1823/4) en die Matabele (1832) na hierdie distrik ge -kom het. 20)
Nadat die Boere met die ondersteuning van Hottentotte, Baro long en
Bahurutsi in 1837 die Matabele uit Mosega, Sendelingspost, suid van
'n Gedeelte van 28 werknemers op 'n boerderyeenheid van 1 456,104 hektaar, waarvan 1 113,492 hektare vir die ver-bouing van mielies aangewend word. Op genoemde plaas woon 28 mans, 22 vroue, 68 kinders bo 12 jaar en 22 kinders onder 12 jaar, 'n totaal van 140 siele.
Die volgende be ·olkings- en .,,erwantskapsgroepe van die
Batswana word op bovermeldr plaas aangetref v·u1 links
na regs: Morolong, Griekwa, Fingu, Mokgatl::i,
Zeerust en uit Silkaatskop verdryf het, het die eerste Voortrekkers in die ontvolkte streke van die huidige distrik van Lichtenburg hulle in -trek geneem en die ontvolkte grond oorgeneem.
Later het die stamme. asook enkele Bantoefamilies, weer na die dis-trik gEkom. Die Bakolobeng het tussen 1850 en 1870 op Doornhoek nedersettings gehad, daarna na Kafferskraal in Coligny en uiteindelik in 1871 na Rooijantjesfontein getrek. Die Bataung het tussen 1850 en 1870 op Gruisfontein gewoon en later na Putfontein gekom. 'n Groot persentasie mans uit hierdie stamme was genoodsaak om ter wille van 'n lewensbestaan op boereplase in die omgewing te gaan werk waar hulle ook mettertyd gevestig geraak het en waar hulle nageslagte vandag nog in diens van die Blankes is.
F. Lion-Cachet doen in 'n verslag wat in die argief in Pretoria be-waar word, in 1898 die volgende mededeling; 11Lichtenburg dat vroeger tot Marico behoorde, is een afsonderlik district geworden, aan
Potchefstroom grenzende ten Oosten en Zuiden, aan Bloemhof ten Zuiden, aan Marico ten Noorden, en ten Westen aan Brits Bechuana-land. Het heeft een uitgestrektheid van 1 500 000 morgen, en een be-volking van bijna 7 000 Blanken en even zoo veel kaffers. Het dorp heeft thans 700 inwoners". 21)
(g) Huidige verteenwoordiging van verskillende bevolkingsgroepe Op die 332 boerdery-eenhede in die distrik word 10 verskillende Bantoebevolkingsgroepe verteenwoordig. Uit die jongste statistiese gegewens22) ten opsigte van hierdie distrik, blyk dat 83, 6'1% van alle Bantoes van Tswana-afkoms is en die volgende verwantskaps-groepe verteenwoordi~ Barolong, Batloung, Bakolobeng,
Bakgatla, Bahurutsi, Bakwena, Banogeng, Balete, Bangwaketse en Bathlhaping.
Die orige 16,33% wat volgens huistaal23) gegroepeer is, bestaan uit die volgende: Xhosa, Zoeloe, Swazi. Noord-Sotho, Shangaan en Venda.
Die getalle vir bovermelde groepe is as volg:
Batswana Xhosa Suid-Sotho Zoeloe Noord-Sotho Swazi Noord-Ndebele Shangaan Venda Suid-Ndebele OngeiC:lentifiseer Griekwas en Kleurlinge 15 876 1 694 341 242 159 38 27 20 12 6 28 18 443 . 25 18 468
Uit hierdie totaal woon slegs 2 285 Bantoes in die lokasie terwyl
16 179 op die plase van Blankes woonagtig is. Hierteenoor woon daar tans 2- 722 Blankes in die hele gebied, 1 333 op die dorp en 1 389 op plase.
(h) Die getalleverhouding tussen Blankes en Bantoes op boereplase Ten einde die tendens ten opsigte van die toename van
Bantoewerkne-mers, asook die getalleverhouding van Blankes tot Bantoes, te bepaal, moet gelet word op die volgende statistieke soos deur Bruwer24) ver-strek.
Tabel I
Getal vaste nie-blanke werknemers op plase van Blankes Kleurlinge,
Asiate en Manlike
Alle Manlike
Jaar
Ban toes Ban toes ander (Man- Nie-blan- Totaal liken vrou- kes
lik
1952 801 211 592 488 116 976 91 146 929 275 1962 747 920 630 992 110 295 101 334 872 784
Tabel II
Getal los Blanke- en Nie-blankewerknemers op plase van Blankes
Alle Alle AlleNie- Alle Nie- Blanke Blanke Nie: blankes blankes
Jaar Blankes
blankes (manlik) (vroulik) mans vroue Totaal
1958 2 340 786 890 484 518 302 372 2 137 203 789 1962 1 356 786 433 430 310 338 123 1 106 250 769
Uit tabel I en II blyk dat die getal vaste werknemers gedurende 1952 tot 1962 afgeneem het van 929 275 tot 872 '784, terwyl los werknemers gedurende die tydperk 1958-1962 afgeneem het van 789 230 tot 769 789. Oor 'n tydperk van 10 jaar van 1952 tot 1962 het die permanente man-like arbeiders egter toegeneem van 592 000 tot 630 000. dit wil se. met 38 000.
Hieruit kan afgelei word dat al hoe meer Nie-blankes by die landbou-sektor betrokke raak. Gedurende 1946 was die verhouding tussen
41 230 789
