Is schoonheid beperkt houdbaar? : een kwalitatief onderzoek naar schoonheidspraktijken en (culturele) diversiteit van 50-plus vrouwen

Is schoonheid beperkt houdbaar?

Een kwalitatief onderzoek naar schoonheidspraktijken en (culturele) diversiteit van 50-plus vrouwen

Lana Andringa (10297170) Bachelorscriptie Sociologie Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen Juni 2015 Begeleider en eerste beoordelaar: mw. dr. A.J.J. Aalten Tweede beoordelaar: mw. dr. M.A. van den Berg

1

Voorwoord

Ter afsluiting van mijn bachelor Sociologie aan de Universiteit van Amsterdam heb ik een kwalitatief onderzoek gedaan naar de schoonheidspraktijken, de schoonheidsidealen en het belang van uiterlijke schoonheid van 50-plus vrouwen met een verschillende culturele achtergrond.

Via deze weg wil ik graag alle mensen bedanken zonder wie dit onderzoek niet realiseerbaar was geweest. Ten eerste wil ik de respondenten die hebben meegewerkt aan mijn onderzoek heel hartelijk bedanken. De antwoorden die deze vrouwen hebben gegeven zijn de basis van dit onderzoek, dus zonder hen zou mijn scriptie helemaal niet bestaan. Door het enthousiasme, de openheid, en de goede verzorging, waren de interviews zeer interessant en gezellig. Grote dank gaat daarnaast uit naar mijn moeder, die mij heel erg geholpen heeft bij het vinden van respondenten en me door de zware periodes van stress heen wist te helpen. Ook de andere personen, zoals Sylvia en mijn Zumba leerlingen, die mij geholpen hebben bij het werven van respondenten wil ik graag bedanken.

Ik ben veel dank verschuldigd aan mijn scriptiebegeleider Anna. Zonder haar zou ik nog steeds niet weten wat ik zou willen onderzoeken. Dankzij haar begrip en de prettige samenwerking heb ik nu een mooi onderzoek kunnen doen. Ook wil ik Marguerite bedanken voor haar rol als tweede beoordelaar door van een andere kant te kijken naar mijn onderzoek. Het is fijn als iemand die zich niet zo diep in het onderwerp bevindt haar mening geeft.

Verder wil ik mijn studiegenoten Jolie, Rozalie en Marit bedanken voor hun hulp als ik het even niet meer wist, en de motivatie die ze me gaven om toch door te gaan. Ook wil ik andere vriendinnen en Yur bedanken voor hun steun, interesse en de nodige afleiding.

2

Inhoudsopgave

Voorwoord 1

Inhoudsopgave 2

Alwéér reclame 3

Hoofdstuk 1 Het discours 4

1.1. De schoonheid van vrouwen is beperkt houdbaar 5

1.2. Het oog van de ander 7

1.3. Ouderdom heeft haar eigen schoonheid 8

Hoofdstuk 2 How to – de methoden 9

Hoofdstuk 3 Schoonheid in de praktijk – de resultaten 13

3.1. Ouder worden is niet altijd rozengeur en maneschijn 13 3.1.1. Het oog van de ander in bepaalde situaties 21

3.1.2. Schoonheid en vrouwen vs. mannen 23

3.2. Ouder worden heeft ook zo haar voordelen 26

3.2.1. Eigen schoonheid 29

3.2.2. Eigen schoonheidsideaal 34

Hoofdstuk 4 Het eindoordeel 38

3

Alwéér reclame

Het is vrijdagavond en ik zit op de bank. Ik ben een misdaadserie aan het kijken op Net 5, en vanwege het commerciële aspect van deze zender, betekent dit dat ik ook naar veel reclames tussendoor moet kijken. Normaal let ik niet zo op tijdens die reclames, reclame is het moment om te gaan plassen of om drinken te pakken. Dan hoor ik: ‘Rimpels zijn slechts één teken van

huidveroudering, een andere is volumeverlies in je gezicht. Revitalift Filler van L’Oréal Paris komt met een revolutionaire technologie die deze barrières buiten spel zet. Het volumegevende serum en de dagverzorging maakt de huid voller, verstevigt wangen en vult rimpels voor een zichtbaar jongere uitstraling’.

Deze reclame zette mij aan het denken. Het viel me op dat de hoeveelheid reclames op televisie die schoonheidsproducten aanprijzen waarbij beloofd wordt dat de vrouw die het product gebruikt zichtbaar minder rimpels en dus zichtbaar een jongere uitstraling zal krijgen, overweldigend is. Wanneer het op schoonheid aankomt, lijkt een hoge leeftijd niet gewenst te zijn. In de huidige samenleving lijkt er sprake te zijn van een obsessie met jeugdigheid in combinatie met fysieke aantrekkelijkheid (Hurd Clarke & Griffin, 2008). Dit heeft geleid tot enorm veel producten en services op de markt voor vrouwen om die jeugdigheid te behouden. Deze schoonheidsproducten zijn gemaakt om het uiterlijk van vrouwen mooier te maken, maar ze versterken daarmee ook discriminatie op basis van leeftijd als het gaat om schoonheid (Hurd Clarke & Griffin, 2008). Met andere woorden, de schoonheidsproducten lijken te hulp te schieten, maar ondermijnen daarmee juist de vrouwen die de producten gebruiken.

Dit onderzoek heeft als doel om erachter te komen welke schoonheidspraktijken 50-plus vrouwen toepassen en wat ze daarmee willen bereiken. Op deze manier kan er onderzocht worden hoe oudere vrouwen omgaan met het feit dat onze samenleving enkel schoonheid ziet in

jeugdigheid. De mogelijkheid bestaat dat oudere vrouwen een eigen schoonheidsideaal voor ogen hebben en ouderdom als mooi ervaren.

Op basis van diepte-interviews met 11 vrouwen met een verschillende culturele achtergrond heb ik onderzoek gedaan naar de diversiteit tussen deze vrouwen qua schoonheidspraktijken en schoonheidsidealen. In hoofdstuk 1 wordt de literatuur behandeld, waarbij ik eerst het eerste aspect van het discours over schoonheid van oudere vrouwen behandel, om daarna verder te gaan naar het tweede aspect van het discours. In hoofdstuk 2 wordt de onderzoeksopzet behandeld en ben ik reflexief op de methoden die ik heb toegepast. De resultaten zullen besproken worden in hoofdstuk 3, waarin de empirie aan de theorie wordt gekoppeld. Uiteindelijk wordt er een conclusie getrokken in hoofdstuk 4.

4

1. Het discours

In een bepaald discours kunnen verschillende waarheden bestaan. De ene waarheid hoeft de ander niet uit te sluiten, omdat deze waarheden in zekere zin allebei waar zijn. Het discours wordt gevormd door de teksten rondom een onderwerp (Foucault, 1971). Er kan op verschillende manieren naar de schoonheid van 50-plus vrouwen gekeken worden. Maar wie heeft de macht om te bepalen wat kennis is?

Jarenlang wordt er al onderzoek gedaan naar schoonheid in combinatie met leeftijd. Wat ik wil toevoegen aan de bestaande literatuur over dit onderwerp, is de vergelijking tussen oudere vrouwen met een verschillende culturele achtergrond. Volgens Sue en Sue (2003) verschillen schoonheidsidealen namelijk per culturele groep. De doelstelling van dit onderzoek is daarom om erachter te komen of schoonheidspraktijken en hetgene wat ervaren wordt als schoonheid, verschillen voor vrouwen met een andere culturele achtergrond. Hieruit volgend is de hoofdvraag van dit onderzoek:

Hoe belangrijk is uiterlijke schoonheid voor 50-plus vrouwen en welke (culturele) diversiteiten zijn te zien in de schoonheidspraktijken die zij toepassen in relatie tot

wat zij ervaren als ware schoonheid?

Aan de hand van een aantal deelvragen die volgen uit de literatuur, zal er geprobeerd worden om deze hoofdvraag te beantwoorden.

Oudere vrouwen kunnen verschillende overwegingen maken als het gaat om het toepassen van bepaalde schoonheidspraktijken. Er wordt ten eerste gekeken naar individuele diversiteit waarbij sommige vrouwen het opdoen van make-up wellicht al te ver vinden gaan, omdat zij juist trots zijn op deze fase in het leven, of misschien is er een andere reden. Anderen zullen misschien de grens trekken bij plastische chirurgie. Ten tweede wordt er gekeken naar diversiteit op basis van leeftijd. De vraag is of vrouwen van 50 een andere betekenis geven aan schoonheidspraktijken en dus andere praktijken toepassen, dan vrouwen van bijvoorbeeld 70 jaar oud. Daarnaast bestaat er ook zoiets als culturele diversiteit, waarbij vrouwen met een bepaalde culturele achtergrond andere ideeën over het verouderingsproces hebben en wellicht vanuit die reden bepaalde schoonheidspraktijken wel of niet toepassen. In veel culturen wordt het ouder worden namelijk geassocieerd met wijsheid en bestaat er respect voor ouderen (Haboush, Warren & Benuto, 2012). Daarnaast stellen Haboush, Warren en Benuto (2012) dat de dunne schoonheidsidealen die bestaan in de Westerse cultuur niet overeenkomen met vrouwen van Afro-Amerikaanse afkomst. Een verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat een zwaar lichaam in de Afro-Amerikaanse cultuur het schoonheidsideaal is (Breitkopf, Littleton & Berenson, 2007). En hoe zit het met vrouwen uit de culturele groepen die in Nederland bestaan?

5 Verschillen zij van elkaar in het toepassen van schoonheidspraktijken en gedachten over het ouder worden? De antwoorden van de respondenten met verschillende culturele achtergronden worden in het onderzoek met elkaar vergeleken, om zo de culturele diversiteit in relatie tot schoonheidsidealen te onderzoeken.

1.1. De schoonheid van vrouwen is beperkt houdbaar

Binnen het eerste aspect van het discours staat ‘ageism’ centraal. Dit betekent het stereotyperen en discrimineren van mensen op basis van hun leeftijd (Butler, 1969). In vele ogen staat ouderdom gelijk aan fysieke, financiële en sociale afhankelijkheid, seniliteit, aseksualiteit, impotentie en ongelukkig zijn (Nelson, 2002). Voortvloeiend uit een onderliggende angst voor de dood en doodgaan (Becker, 1973) wordt jeugdigheid als goed, wenselijk en mooi gezien, en

ouderdom is slecht, weerzinwekkend en lelijk (Nelson, 2002). Daarom is het verlies van jeugdigheid schadelijk voor veel oudere mensen, en dan vooral voor vrouwen, omdat vrouwen gesocialiseerd worden om meer bezig te zijn met hun uiterlijk dan mannen (Bordo, 1993). Vrouwen worden beoordeeld op hun vermogen om het vrouwelijke dominante schoonheidsideaal –jong, dun, zwak maar toch welgevormd lichaam- te bereiken (Bordo, 1993; Brown & Jasper, 1993).

Een andere reden waarom oudere vrouwen in het nadeel zijn om de bestaande culturele standaard van schoonheid te behalen en te behouden, is omdat er zoiets bestaat als een ‘dubbele standaard’ van ouder worden (Sontag, 1972) waarbij de fysieke kenmerken van het

verouderingsproces bij vrouwen harder veroordeeld worden dan bij mannen.

Erving Goffman (1967) geeft een derde reden dat vrouwen meer last hebben van het feit dat ze ouder worden. Performances bepalen namelijk “moments and their men” (Goffman, 1967: 3). Het moment en de situatie bepalen dus de rol die er gespeeld wordt. Mensen hebben te maken met de eisen van een bepaalde rol die door de samenleving is opgesteld. De rol was er al voordat iemand hem invulde. Oudere vrouwen passen niet in de rol van de vrouw die door de samenleving is vormgegeven, omdat de rol van de vrouw gebaseerd is op het dominante schoonheidsideaal, en oudere vrouwen kunnen dat ideaal per definitie niet bereiken vanwege hun leeftijd. Het is een feit dat de huid er niet jonger uit gaat zien wanneer we ouder worden, en veel oudere vrouwen kampen met een zwaar lichaam, vaak gerelateerd aan de afname van fysieke vermogens die komen kijken bij het verouderingsproces (Hurd Clarke, 2000). Het sociale gevaar om oud te lijken leidt ertoe dat er een zware druk op vrouwen ligt om de lichamelijke tekenen van het ouder worden met het gebruik van schoonheidspraktijken, zoals het gebruiken van make-up, het verven van het haar, of plastische chirurgie, te verbergen of te veranderen (Hurd Clarke & Griffin, 2008). Dit is van belang om hun sociale macht en zichtbaarheid in de samenleving te behouden. De paradox in dit verhaal is dat het zichtbare van het grijze haar, de rimpels en de verslapping van de huid resulteert in sociale

6 onzichtbaarheid. Daarom worden schoonheidspraktijken toegepast om die zichtbare aspecten van het ouder worden te maskeren, zodat oudere vrouwen zich minder onzichtbaar voelen (Hurd Clarke & Griffin, 2008). Daarnaast beweren feministen dat gezien de patriarchale overheersing van het lichaam van de vrouw, het dragen van make-up en het doen van verbeteringen aan het uiterlijk onderdrukkend functioneert voor vrouwen (Beausoleil, 1994). Vrouwen willen voldoen aan de schoonheidsidealen die in de samenleving bestaan, maar deze schoonheidsidealen zijn door mannen bedacht. Vrouwelijkheid en schoonheid is dus een vals bewustzijn, want vrouwen bekijken

schoonheid vanuit een mannelijk ‘gaze’ (Beausoleil, 1994). De schoonheid van vrouwen is dus beperkt houdbaar.

Volgens Erving Goffman performen mensen voor een bepaald publiek, om zo een stabiele zelf te scheppen en te behouden (Ritzer & Stepnisky, 2014: 358). Een belangrijk concept hierbij is ‘impression management’, oftewel de manipulatie van de indruk die je op anderen maakt, zodat de zelf geaccepteerd wordt bij bepaald publiek. Uit de literatuur blijkt dat vrouwen zich onzichtbaar voelen in deze patriarchale en leeftijd discriminerende samenleving, waar sterke en

alomtegenwoordige gendernormen heersen ten opzichte van de vrouw (Bartky, 1998; Hurd Clarke & Griffin, 2008). Oudere vrouwen zouden de indruk die ze op anderen maken kunnen manipuleren door schoonheidspraktijken toe te passen, zodat het fysieke uiterlijk van een oude vrouw verborgen wordt, wat kan leiden tot ontsnapping aan de onzichtbaarheid en de leeftijdsdiscriminatie. Belangrijk hierbij is dat de performance wel moet slagen. Elk mens is volgens Goffman bang dat de performance niet zal slagen. Dan is er sprake van een niet coherent zelfbeeld (Ritzer & Stepnisky, 2014: 361). Dit zou een reden kunnen zijn dat oudere vrouwen drastische maatregelen zoals plastische chirurgie (zouden willen) toepassen, om zo meer zekerheid te hebben over het slagen van de performance. Aan de ene kant kan de performer sterk geloven in zijn of haar eigen performance, en denken dat de indruk die hij of zij maakt de echte werkelijkheid is (Calhoun et al., 2012: 47). Aan de andere kant kan de performer totaal niet in zijn of haar eigen performance geloven, en hij of zij is er dan van bewust dat ook het publiek de performance niet zal geloven. Goffman noemt dit cynisme (Calhoun et al., 2012: 47). Oudere vrouwen kunnen volgens Goffman dus verschillende ideeën hebben over de schoonheidspraktijken die zij toepassen; zij doen dit omdat ze echt geloven dat zo de performance van aantrekkelijke en jonge vrouw slaagt, of zij passen wel schoonheidspraktijken toe maar zijn daar cynisch over dat het toch niet slaagt om er aantrekkelijk uit te zien: “‘Well, you’re old. You can’t look good anyway’” (Hurd Clarke & Griffin, 2008: 660). Daarnaast komt het ook voor dat oudere vrouwen helemaal geen schoonheidspraktijken toepassen, en wat is daar een reden voor?

Volgend uit deze literatuur is de eerste deelvraag van dit onderzoek: wat voor schoonheidspraktijken passen vrouwen boven de 50 jaar toe en wat willen ze bereiken met de schoonheidspraktijken die zij toepassen? Dit is interessant om te weten, omdat er zo onderzocht kan

7 worden wat het doel is van vrouwen om bepaalde dingen wel aan hun schoonheid te doen, en bepaalde dingen niet. Doen oudere vrouwen iets aan hun uiterlijk om de kans op onzichtbaarheid in de samenleving te verkleinen, of om niet gediscrimineerd te worden op basis van leeftijd (‘ageism’)? Of doen zij dit puur voor zichzelf, omdat ze zichzelf dan mooier vinden? Misschien doen oudere vrouwen helemaal niks aan hun uiterlijk, en wat is daar dan de reden voor? Hoe belangrijk is het oog van de ander?

1.2. Het oog van de ander

Het algemene mechanisme van de ontwikkeling van de zelf zoals George Herbert Mead het beschrijft, is reflexiviteit (Ritzer & Stepnisky, 2014: 343). Reflexiviteit is het vermogen om jezelf onbewust in andermans positie te zetten en te handelen zoals zij handelen. Dit heeft als resultaat dat mensen zichzelf beoordelen zoals anderen dat zouden doen (Mead, 1934: 134). Charles Horton Cooley heeft het idee van de ‘looking-glass self’ ontwikkeld. Dit houdt in dat we onszelf zien door de ogen van anderen (Cooley, 1902: 169). We stellen ons voor hoe we eruitzien door ogen van anderen, daarna stellen we ons voor hoe anderen ons daarop zouden beoordelen, en als laatste baseren we daarop het gevoel wat we hebben over onszelf. Toegepast op dit onderzoek, kijken oudere vrouwen dus naar zichzelf zoals anderen dat doen.

Volgens de literatuur (Sontag, 1972; Nelson, 2002; Hurd Clarke & Griffin, 2008) kijken anderen met een negatief beeld naar de schoonheid van oudere vrouwen, dus de verwachting kan worden uitgesproken dat oudere vrouwen een negatief beeld over hun schoonheid hebben. Wat doet dit met de vrouwelijke identiteit? Het lichaam en het uiterlijk van de vrouw zijn de centrale aspecten in de vorming van de vrouwelijke identiteit (Fennell, 1994; Franzoi, 1995). Hoe vrouwen over hun lichaam denken is geen statisch begrip: het lichaamsbeeld van vrouwen op jonge leeftijd is anders dan het lichaamsbeeld op latere leeftijd (Hurd Clarke, 2000). Hoe vrouwen over hun lichaam nadenken is een samenwerking tussen de perceptie van het lichaam -de lengte, vorm en het gewicht- en de bestaande culturele schoonheidsidealen (Hurd Clarke, 2000). Wanneer er een discrepantie bestaat tussen de perceptie van het lichaam en de bestaande schoonheidsidealen, dan kunnen vrouwen niet meer hun vrouwelijke identiteit daaraan verlenen. Daarom zouden oudere vrouwen dus schoonheidspraktijken toepassen, om zo het uiterlijk wat beter past binnen de bestaande

schoonheidsidealen te verkrijgen. Het dominante schoonheidsideaal wordt dan geïnternaliseerd door oudere vrouwen.

Hieruit volgend is de tweede deelvraag in dit onderzoek: is het dominante schoonheidsideaal geïnternaliseerd of wordt er een tegenidee ontwikkeld? Vanwege de vergrijzing komen er steeds meer oudere vrouwen in de Westerse wereld (CBS, 2014). Ontstaat er dan niet een verschuivend beeld van het schoonheidsideaal naar de kenmerken van de oudere vrouw? Het antwoord op deze

8 deelvraag kan zorgen voor een wisseling in het discours. Daarnaast kan het antwoord vergeleken worden met het antwoord op de eerste deelvraag die ingaat op de schoonheidspraktijken die de respondenten toepassen, zodat er gekeken kan worden of er een discrepantie bestaat tussen welke schoonheidspraktijken de respondent toepast en hoe ze zich het schoonheidsideaal voorstelt.

1.3. Ouderdom heeft haar eigen schoonheid

Het tweede aspect van het discours gaat in op de mogelijkheid dat ouderdom haar eigen schoonheid heeft. “Women may experience pleasure and creativity as well as satisfaction in wearing make-up and doing appearance work” (Beausoleil, 1994: 46). Vrouwen gebruiken geen make-up omdat ze hun ouderdom willen verbergen, zij doen het voor eigen plezier. Zoals eerder aangegeven is het uiterlijk belangrijk voor het ontwikkelen van vrouwelijke identiteit, en vrouwen ontwikkelen zichzelf aan de hand van hun uiterlijk. Schoonheidspraktijken zijn belangrijk voor vrouwen, zodat ze zichzelf kunnen reflecteren door middel van bijvoorbeeld make-up.

Volgens Beausoleil (1994) moeten we vrouwen niet als slachtoffer zien als het gaat om het toepassen van schoonheidspraktijken. Oudere vrouwen zullen dus niet zozeer schoonheidspraktijken toepassen omdat zij ‘verplicht’ worden door onze patriarchale samenleving om er jong uit te zien. De mogelijkheid bestaat dat zij wel of niet schoonheidspraktijken toepassen vanwege andere redenen, zoals het plezier dat bijvoorbeeld het opdoen van make-up met zich meebrengt.

Daarnaast stelt Germaine Greer in haar boek The Change: Women, Ageing and the

Menopause (1991) dat de verandering die de menopauze in werk zet een positieve verandering is, omdat vrouwen dan veranderen in de zelf die ze waren voordat ze een instrument van hun seksuele en reproductieve lot werden. Het kan voor vrouwen heel bevrijdend zijn om niet meer seksueel aantrekkelijk te hoeven zijn.

Hieruit volgt de derde en laatste deelvraag: wat zijn de voor- en nadelen van het ouder worden als het om schoonheid gaat? Dit is interessant, omdat het onderzoek met deze vraag diepgang krijgt doordat het ene aspect van het discours wordt afgezet tegen het andere aspect. Daarnaast kan er zo inzicht worden verkregen in hoe belangrijk uiterlijke schoonheid is voor 50-plus vrouwen, en of er wellicht een andersoortige schoonheid meer van belang is.

Dit tweede aspect van het discours is een protest tegen het eerste aspect. Maar dat sluit niet uit dat oudere vrouwen last kunnen hebben van het ouder worden, en dat ze naast de trotse

gevoelens over hun uiterlijk en leeftijd ook negatieve gevoelens overhouden aan het feit dat ze ouder worden en wellicht minder aantrekkelijk. Beide aspecten van het discours kunnen fungeren als waarheid voor 50-plus vrouwen.

9

2. How to – de methoden

Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) definieert ‘oudere vrouwen’ als vrouwen boven de 50 jaar (CBS, 2015). De groep die ik wilde onderzoeken zijn oudere vrouwen en ik heb bij de keuze voor respondenten de definitie van het CBS aangehouden: vrouwen van boven de 50 jaar. Ik heb gekozen voor het afnemen van interviews, omdat de onderzoeksvraag ingaat op praktijken, en met een interview kunnen rijke en gedetailleerde antwoorden gegeven worden om zo een beter beeld te krijgen van een bepaalde handeling (Bryman, 2012: 470). Ik ben me bewust geweest van mijn rol als interviewer. Ik ben een vrouw en daarom heb ik het idee dat ik makkelijker toegang heb gekregen en rapport (Bryman, 2012: 218) heb kunnen opbouwen met de vrouwelijke respondenten. Een aantal vrouwen hebben intieme verhalen verteld over zichzelf en daar ben ik dankbaar voor. In tabel 1 is een overzicht te zien van de respondenten die ik heb kunnen interviewen met hun culturele achtergrond aangegeven, in volgorde van jong naar ouder.

Tabel 1. De respondenten

CULTURELE ACHTERGROND LEEFTIJD

Frans 50 Indonesisch 50 Duits 54 Hindoestaans-Surinaams 55 Marokkaans 55 Antilliaans 59 Nederlands 59 Ghanees Amerikaans Moluks Fries 62 64 65 79

Voor mijn onderzoek ben ik op zoek gegaan naar zoveel mogelijk oudere vrouwen met een zo gevarieerd mogelijke culturele achtergrond. Hiervoor heb ik in de eerste plaats gebruik gemaakt van een purposive sampling methode (Bryman, 2012: 418). Ik heb mijn netwerk ingezet om zo oudere vrouwen uit verschillende culturele groepen te kunnen benaderen. Mijn moeder is namelijk manager van de welzijnsorganisatie in Culemborg geweest, en zij heeft zich vooral met ouderen bezig

gehouden. Zij kent veel oudere vrouwen met een verschillende culturele achtergrond in Culemborg en velen kennen mij ook. Hierdoor heb ik veel kunnen netwerken, waardoor ik uiteindelijk een Nederlandse, Friese, Marokkaanse en Amerikaanse vrouw als respondent heb kunnen werven. Ik had mij niet gerealiseerd dat mailen ervoor zorgt dat mensen niet doorhebben dat er haast zit achter het vinden van respondenten, dus pas na drie weken kreeg ik een mailtje waarin stond dat de Ouderen Organisatie in Culemborg een respondent voor me had gevonden. Echter, dat was op dat moment niet meer nodig. Dus ik heb op het laatste moment mensen moeten afzeggen. Voor een volgend

10 onderzoek weet ik dat ik duidelijker moet zijn in mijn mails naar bepaalde instanties over de haast van het vinden van respondenten en hoe belangrijk het voor mijzelf is. Van dit foutje heb ik dus zeker geleerd. Daarnaast heb ik de moeders van een aantal vrienden en vriendinnen kunnen interviewen. Hierdoor heb ik een Franse, Duitse, Antilliaanse, Indonesische, Hindoestaans-Surinaamse en een Molukse vrouw kunnen interviewen. Daarnaast heb ik gebruik gemaakt van ‘snowball sampling’ (Bryman, 2012: 424). Dit houdt in dat de vrouwen die ik kan en mag interviewen, andere mogelijke participanten voordragen die ook relevant zijn voor het onderzoek. Hierdoor ben ik in contact gekomen met een Ghanese vrouw, omdat ze een vriendin is van de Antilliaanse vrouw die ik heb geïnterviewd. Ik heb haar op een hele bijzondere locatie mogen interviewen, wat een geweldige ervaring was. Daar ben ik erg blij mee, want ik had anders geen Afrikaanse vrouw kunnen bereiken om te mogen interviewen.

Ik heb gebruik gemaakt van de semi-gestructureerde interview methode waarbij ik bij 11 vrouwen van 50 tot 79 jaar oud een diepte-interview heb afgenomen. Dat betekent dat ik een aantal interviewvragen had opgesteld van tevoren, maar de respondent krijgt alle ruimte om te antwoorden zoals zij dat wil (Bryman, 2012: 471). Het interview is flexibel, dus ik ben verder doorgegaan op bepaalde antwoorden die de respondent gaf die interessant zijn voor mijn onderzoek, en ik heb daar nieuwe vragen over gesteld. Daarnaast heb ik soms de volgorde van de vragen omgegooid uit methodologisch oogpunt en enkele vragen heb ik niet meer gesteld, indien de respondent het antwoord daar in een eerdere vraag al op had gegeven. Alle interviews zijn opgenomen met een opnameapparaat en later getranscribeerd.

Doordat de sample zo klein is, kunnen de uitkomsten van dit onderzoek niet gegeneraliseerd worden naar alle vrouwen boven de 50 jaar met een bepaalde culturele achtergrond, en nog minder naar alle vrouwen boven de 50 jaar in het algemeen. Dit neemt niet weg dat de resultaten

gegeneraliseerd kunnen worden naar de theorie, wat kenmerkend is voor kwalitatief onderzoek (Bryman, 2012: 406). Dus statistisch gezien zijn de uitkomsten van dit onderzoek niet representatief, maar er kunnen wel degelijk uitspraken worden gedaan over de 11 geïnterviewde vrouwen. Het voordeel van kwalitatief onderzoek is namelijk dat de mening van de geïnterviewde de

allerbelangrijkste is en de focus ligt op het gezichtspunt van de geïnterviewde (Bryman, 2012: 399). De perspectieven van de respondenten zijn het empirische materiaal en op deze manier kan de theorie worden begrepen of juist verworpen. Kwalitatief onderzoek kan ervoor zorgen dat er een diepgaand inzicht ontstaat van de schoonheidspraktijken, die vrouwen van verschillende culturele achtergronden toepassen.

Het interview is opgedeeld in verschillende delen. Het interview begon met een aantal vragen over de schoonheidspraktijken die de respondent toepast, waarom ze dat doet, waar de respondent (on)tevreden over is als het gaat om haar uiterlijk, en wat haar mening is over plastische

11 chirurgie. Dit was het langste gedeelte van het interview en ik heb gemerkt dat de respondenten dit deel het fijnste vonden om over te vertellen. Dit komt omdat het voor sommige vrouwen erg prettig was om te vertellen over hun schoonheidspraktijken en de redenen ervan. Dus dit is het meest bruikbare deel voor het onderzoek. Daarna heb ik vragen gesteld over wat de respondent ware schoonheid vindt, dus wat zij vindt dat het schoonheidsideaal is voor vrouwen, en hoe dat

schoonheidsideaal in haar cultuur wordt vormgegeven. Dit deel is bruikbaar voor het onderzoeken van de culturele diversiteit als het om schoonheid gaat. Het derde deel ging in op de rol van de ander wanneer het om schoonheid gaat, dus in hoeverre de schoonheidspraktijken en ideeën over

schoonheid en ouder worden beïnvloed door het oog van de ander. Dit onderdeel was bruikbaar doordat de respondenten van een andere kant naar schoonheid gingen kijken, iets wat zij ook zelf aangaven. Het laatste deel focuste zich op situaties, of de respondenten in bepaalde situaties andere schoonheidspraktijken toepassen. Deze delen heb ik van tevoren aangekondigd, zodat dit structuur brengt in het interview (Bryman, 2012: 478). Ik heb verschillende typen vragen gesteld, zoals directe en indirecte vragen, zodat ik eenzelfde onderwerp van verschillende kanten heb weten te belichten. Daarnaast heb ik gebruik gemaakt van stiltes, zodat de respondent heeft kunnen nadenken over haar antwoord, en ik heb een aantal keer de respondent gevraagd om haar antwoord te verduidelijken (Bryman, 2012: 477-478). Dit geeft meer diepgang aan de antwoorden van de respondenten en ik ben er op deze manier zeker van dat ik de antwoorden niet op een verkeerde manier interpreteer. De laatste vraag die ik stelde is of de respondent zelf nog iets te vragen of toe te voegen heeft, waarbij ik de respondent de ruimte heb gegeven om haar mening te geven over het interview of om nog iets te zeggen wat ik niet gevraagd heb, zodat de respondent zich nog meer gewaardeerd voelde in het geven van haar mening.

Validiteit gaat over of je meet wat je wilt meten (Bryman, 2012: 389). Een hoge interne validiteit van een onderzoek houdt in dat er een goede match moet zijn tussen de observaties van de onderzoeker en de theorie, en dit is de kracht van kwalitatief onderzoek (Bryman, 2012: 390). Met andere woorden: sluit het materiaal aan bij de onderzoeksvraag? In dit onderzoek heb ik getracht om aan de hand van de onderzoeksvraag mijn interviewvragen op te stellen, dus de interviewvragen zijn gebaseerd op de onderzoeksvraag voor een zo hoog mogelijke validiteit. Zoals eerder al aangegeven, stel ik vragen over de schoonheidspraktijken die de 50-plus vrouwen toepassen en waarom ze dat doen. Daarnaast ben ik geïnteresseerd in wat deze vrouwen mooi vinden, wat voor hen het schoonheidsideaal is. In de analyse is het zo mogelijk om diversiteiten te ontdekken en zeker op cultureel vlak, omdat ik speciaal vraag naar de schoonheidspraktijken en schoonheidsidealen die van toepassing zijn in de culturele achtergrond van de vrouwen.

Waar ik niet goed over na heb gedacht van tevoren is dat sommige vrouwen het Nederlands niet volledig beheersen. De Marokkaanse en de Ghanese vrouw spraken geen goed Nederlands, dus

12 er was een taalprobleem. Sommige woorden begrepen ze niet en hierdoor moest ik bepaalde

concepten uitleggen en voorbeelden geven, waarmee ik mogelijk hun antwoorden heb gestuurd. Hier zal ik op reflecteren tijdens het analyseren van het materiaal, zodat de betrouwbaarheid van mijn onderzoek hier niet onder zal lijden.

Daarnaast is er een probleem met het vragen naar praktijken. Ik loop geen dag mee met mijn respondenten, dus ik kan niet met mijn eigen ogen zien of zij, naar eigen zeggen, geen anti-age crème gebruiken. Wellicht staat het nachtkastje er vol mee, maar vertellen ze mij dat niet. Dus ik moet volkomen vertrouwen op de waarheid zoals mijn respondenten die graag willen laten zien. Ook moet ik erop vertrouwen dat overige antwoorden naar waarheid zijn gegeven, zoals het vertellen over discriminatie op basis van leeftijd. Wellicht ervaren de respondenten bepaald gedrag niet als discriminatie, of durven ze mij dat uit schaamte niet te vertellen. Hieruit kan ik afleiden dat sommige mensen niet reflecteren op eigen gedrag of op het gedrag van mensen om hen heen. Het viel op dat een aantal vrouwen die geïnteresseerd zijn in de sociologie of een maatschappelijke opleiding hebben gevolgd eerder discriminatie op basis van leeftijd opmerken, of de maatschappij de schuld geven van de druk die ze legt op vrouwen om zich bezig te moeten houden met schoonheid.

13

3. Schoonheid in de praktijk – de resultaten

Toen ik aan de vrouwen vroeg om te vertellen over hun schoonheidspraktijken, zeiden sommigen dat ze heel weinig make-up gebruikten. Maar wanneer ik verder vroeg, werd het steeds duidelijker dat niet alleen het opdoen van make-up tot de schoonheidspraktijken gerekend kan worden, maar dat bijvoorbeeld nadenken over hoe je er uitziet ook als een indicator bezien kan worden voor het bezig zijn met uiterlijk, en dus een indicator voor hoe belangrijk uiterlijke

schoonheid is. Op basis van het eerste aspect van het discours komt in de literatuur naar voren dat oudere vrouwen per definitie niet mooi kunnen zijn, om de simpele reden dat ze niet meer jong zijn. De reden dat zij schoonheidspraktijken zouden toepassen is omdat ze toch proberen om mooi te zijn, en daarom de uiterlijke kenmerken van een oudere vrouw verbergen met bijvoorbeeld make-up of zelfs plastische chirurgie, zodat ze zich meer geaccepteerd voelen in de samenleving, en minder onzichtbaar. Ze proberen zich met behulp van schoonheidspraktijken aan te passen aan het

dominante schoonheidsideaal. Op basis van het tweede aspect van het discours komt in de literatuur naar voren dat er niet alleen maar nadelen zijn van het ouder worden als het om schoonheid gaat. De voornaamste reden van het toepassen van schoonheidspraktijken is namelijk dat er plezier aan beleefd wordt. Welk aspect van het discours is waar in de praktijk?

3.1. Ouder worden is niet altijd rozengeur en maneschijn

Wanneer ik vroeg om nadelen van het ouder worden als het om schoonheid gaat, noemde bijna elke vrouw dat de huid minder strak wordt en dat er rimpels verschijnen. Wat opvalt is dat elke niet-blanke vrouw klaagt over pigmentvlekken, donkere vlekken onder de ogen. De 65-jarige

Molukse vrouw vindt haar pigmentvlekken “echt verschrikkelijk”. Ook de 59-jarige Antilliaanse en 62-jarige Ghanese vrouw zijn ontevreden over de wallen onder hun ogen, en daarom gebruiken al deze vrouwen een concealer om die vlekken weg te werken. Een van de redenen waarom de

pigmentvlekken worden weggewerkt is omdat het gezicht een vermoeide uitstraling ervan krijgt. “Mensen zeiden vaak tegen mij: wat zie jij er moe uit. En soms was ik dan gewoon uitgerust, maar door die pigmentvlekken kwam dat. Dat maakte me onzeker”, aldus de 55-jarige Hindoestaans-Surinaamse vrouw. Voor deze vrouw is het krijgen van pigmentvlekken doordat ze ouder werd de reden geweest dat ze is begonnen met het gebruiken van make-up:

“Bij ons zie je de donkere pigmentvlekken eerder dan bij lichtere huidsgekleurden. Dan probeer je die pigmentvlekken weg te werken. Dus in de ochtend als ik opsta, dan ga ik beginnen met het wit maken van die donkere plekken met concealer. Het komt meer omdat ik last heb van pigmentvlekken dat ik begonnen ben met het gebruiken van make-up. […] Ik

14 ben pas laat begonnen met make-up, toen ik 40 was. Ik had die pigmentvlekken vroeger namelijk niet, en ik had een vrij goede huid”.

De uiterlijke kenmerken van het ouder worden is voor niet-blanke vrouwen dus het krijgen van donkere kringen onder de ogen. Allemaal verbergen ze de pigmentvlekken door middel van

concealer, zelfs de 62-jarige Ghanese vrouw, terwijl ze zegt dat ze het eigenlijk niet echt nodig vindt, maar toch doet ze het. “Verleden week. Toen zat ik me zo te ergeren aan die donkere kringen dat ik op internet ben gaan kijken wat je er tegen kan doen”, aldus de 65-jarige Molukse vrouw. Dus wanneer vrouwen ouder worden, moeten ze meer aan hun uiterlijk gaan doen, om aan het dominante schoonheidsideaal te voldoen.

“Ik denk dat veel mensen het ouder worden zien als vergankelijkheid. De weg die je nog te gaan hebt is veel korter dan de weg die je al gegaan bent. En ik denk dat dat confronterend is en dat men daarom vasthoudt aan jong blijven, alsof je dat proces zou kunnen stoppen”.

De uitspraak hierboven van de 50-jarige Indonesische vrouw geeft een verklaring waarom oudere vrouwen volgens haar een jeugdig uiterlijk willen behouden. De 59-jarige Nederlandse stelt namelijk dat schoonheid vergaat: “De lente van je leven verdwijnt. Je kan wel zeggen dat innerlijkheid blijft, maar het is echt afscheid nemen van schoonheid”. Dus ouder worden is zoiets als vergankelijkheid. Dat zou je kunnen accepteren, maar dat is moeilijk.

“Laat ik heel eerlijk zijn. Er wordt steeds gezegd: je moet jezelf accepteren. Maar ik ben heel erg eerlijk als ik zeg: ja kijk eens in de spiegel. Die acceptatie, die heb ik niet. Ik moet ermee leven. Dat zal ik ook wel doen. Maar dat lichaam wordt er gewoon niet mooier op”.

De 79-jarige Friese vrouw moet ermee leren leven, en dat kan ze nu ook, maar het is moeilijk om het eigen lichaam minder mooi te zien worden. Ook de 59-jarige Antilliaanse vrouw vindt ouder worden lastig:

“Het hoort bij de evolutie, dat de rek van de huid er niet meer in zit, dat vergaat. Je krijgt rimpels en plooien, dat hoort er allemaal bij. En dat kan nadelig zijn, kan als nadelig voelen omdat bepaalde kleding niet meer mooi staan. Een decolleté vind ik zelf dan niet meer mooi passen als je daar helemaal gerimpeld zou zijn. En ik denk ook dat je meer moet gaan letten, je bent 60 en geen 40, en je voelt je misschien wel jong in je hoofd maar dat ben je niet. Je

15 uitstraling geeft misschien iets anders weer dan je leeftijd, en daar moet je dan steeds tussen schakelen. Dat is lastig”.

Samenvattend kan gezegd worden dat ouder worden als het om schoonheid gaat vooral nadelig is omdat het lichaam aan zoveel verandering onderhevig is. “Je haarkleur wordt anders. En dat geeft je de schijn dat je nog veel ouder bent. En natuurlijk je huid gaat rimpelen, je huid vertoont andere dingen”, aldus de 64-jarige Amerikaanse vrouw. De 54-jarige Duitse vrouw voegt daaraan toe dat het lastig is om daar allemaal aan te wennen. Wat is hier de consequentie van?

Een consequentie hiervan is bijvoorbeeld dat bijna alle vrouwen die ik heb geïnterviewd hun haar verven. De een wat vaker dan de ander, maar bijna allemaal gebruiken ze of haarverf of een kleurspoeling zodat ze geen grijs haar hebben. Ik kan me voorstellen dat het niet leuk is om het haar om de zoveel weken te verven met chemische haarverf, dus waarom doen deze vrouwen het dan toch?

“Om de twee en halve week, 3 weken verf ik mijn haar. Dan zie ik al uitgroei, en dan ga ik naar de kapper, of ik doe het zelf. Eventjes die uitgroei. Maar nu, doe ik soms weleens met oogschaduw, want in mijn slapen zie je dat grijze haar heel goed. En ik vind dat zo erg. Ik vind het gewoon niet leuk. Grijs, oud, jij bent oud. Grijs haar is voor mij oud, dat ziet er oud uit. Als je om je heen kijkt en je ziet oudere mensen met grijs haar, dan vind ik het goed passen bij diegene. Maar bij mij, dat past gewoon niet. Als ik grijze haren zie, moet ik het kleuren. Ik voel me anders vreselijk ongelukkig. Of ik nou thuis ben of ver op reis, ik moet het dan verven, dan doe ik het wel zelf”.

De uitspraak hierboven is afkomstig van de 65-jarige Molukse vrouw. Ze verft haar haar al sinds 1970, het jaar waarin haar vader overleed van wie ze haar lokken niet mocht kleuren, en verft het tot op heden nog steeds, maar nu met een ander doel. Grijs haar vindt ze niet bij zichzelf passen. Ze benadrukt daarbij dat ze grijs haar bij andere mensen wel goed vindt staan, maar wanneer ze bij zichzelf grijze haren spot, is ze heel ongelukkig. De 64-jarige Amerikaanse vrouw verft haar haar ook zelf: “Als ik mijn haar niet verf, dan heb ik echt heel erg grijs haar. Ik lijk dan echt ineens 20 jaar ouder. Dan zie ik er zo oud uit”. Beide vrouwen associëren grijs haar met ouderdom, en beide vrouwen willen niet dat zijzelf worden geassocieerd met ouderdom, en daarom verven ze hun haar. Door het verven van het haar hopen zij zo de uiterlijke kenmerken van ouderdom te verbergen (Hurd Clarke & Griffin, 2008). Op die manier manipuleren ze de indruk die ze op andere mensen maken, oftewel deze vrouwen zijn dan bezig met wat Erving Goffman ‘impression management’ noemt (Ritzer & Stepnisky, 2014: 358). Dat die performance redelijk slaagt vertelt de 64-jarige Amerikaanse

16 vrouw later in het interview: “Als ik mijn haar los heb, zien ze niet gauw dat ik ouder ben. En dan schrikken ze als ze mijn gezicht zien. Dat ziet er niet zo oud uit, maar toch, je kan wel zien dat ik ouder ben”. Doordat ze haar haar verft en goed verzorgt, zien de mensen om haar heen niet hoe oud ze is. Maar wanneer mensen haar gezicht zien, ze past nauwelijks schoonheidspraktijken toe om haar gezicht jonger te doen lijken, schrikken de mensen omdat ze niet hadden verwacht dat de

Amerikaanse een gezicht met rimpels zou hebben. Door het verven van het haar is deze vrouw er meer zeker van dat de performance van een jongere vrouw dan haar daadwerkelijke leeftijd slaagt (Calhoun et al., 2012: 47). Meerdere vrouwen lijken de indruk die ze op anderen maken te

manipuleren door het verven van het haar. De 62-jarige Ghanese vrouw vindt haar grijze haar vervelend. Ze moet eraan wennen dat haar haarkleur verandert, en dat vindt ze eigenlijk niet leuk, dus daarom verft ze vaak haar haar. De 59-jarige Nederlandse vrouw wil op dit moment ook nog niet grijs zijn:

“Ik word nu grijs, maar ik heb daar nu gewoon nog niks mee. Er zijn collega’s van mij, en die hebben hun haar uit laten groeien, en hun kleding daarop aangepast, en dat vind ik dan wel heel erg mooi. Maar ik heb zoiets van, ik heb een vrij hectisch gedoe achter de rug, en dat wordt nu een beetje stabieler. En dan zou ik meer zoiets hebben van: ik ben grijs, en het is goed. Maar zo ver is het nog niet”.

Deze vrouw heeft geen contact meer met haar kinderen en dat is op een verschrikkelijke manier verlopen, en dat is waarom ze nu nog niet klaar is voor het hebben van grijs haar. Net zoals de Molukse vrouw, benadrukt ook deze vrouw dat ze grijs haar bij andere mensen wel mooi vindt staan, maar dat het bij haarzelf gewoon niet past. De 79-jarige Friese vrouw verft op dit moment haar haar niet meer, maar heeft dit tot drie jaar geleden wel gedaan. Zij heeft haar haar dus geverfd tot haar 76e _{levensjaar. Een gevolg van ouder worden is dat deze vrouwen hun haar gaan verven. Maar}

doordat er in de samenleving een dominant schoonheidsideaal heerst wat inhoudt dat schoonheid alleen voor jeugdigen is weggelegd (Bordo, 1993; Brown & Jasper, 1993), en doordat de vrouwelijke identiteit gevormd wordt door perceptie van het lichaam in combinatie met het schoonheidsideaal (Hurd Clarke, 2000), proberen deze vrouwen zoveel mogelijk zich vast te klampen aan die jeugdige look door hun haar te verven zodat ze zich gelukkiger en meer zichzelf voelen.

Een aantal vrouwen besteden tegenwoordig meer tijd aan hun uiterlijk dan toen ze jonger waren. “Naarmate ik ouder word, word ik meer vrouwelijker. Ik heb heel lang heel kort haar gehad en nu heb ik mijn haar laten groeien. Ik draag in de zomer graag een jurk, en dat deed ik vroeger nooit”, aldus de 50-jarige Franse vrouw. Ook de 59-jarige Nederlandse vrouw was vroeger verlegen en jongensachtig, en nu kijkt ze in de spiegel, en vindt ze dat ze wat meer make-up moet gebruiken.

17 Ze vindt dus dat het gezicht van een oudere vrouw meer make-up nodig heeft dan het gezicht van een jonge vrouw. Maar opvallend is dat deze vrouw tegenstrijdigheden in haar antwoord door laat schemeren:

“Ik besteed nu meer tijd aan mijn uiterlijk dan vroeger. Toen ik wat ouder werd, dan kijk je in de spiegel en denk je: hmm. Aan de andere kant vind ik het karakter belangrijker dan het uiterlijk. Maar op een gegeven moment kreeg ik van die lelijke oude handen, met vlekken. Aan de ene kant vond ik dat interessant dat je die aderen ging zien, en aan de andere kant wou ik dat helemaal niet”.

Dus aan de ene kant is het interessant om ouder te worden, en is het uiterlijk minder belangrijk dan het innerlijk, maar aan de andere kant is het niet mooi om ouder te worden. De mening van deze vrouw is een mooie illustratie van de twee verschillende aspecten van het discours. De 59-jarige Antilliaanse vrouw is ook van mening dat wanneer vrouwen ouder worden, de behoefte groter moet worden om het uiterlijk goed te verzorgen. Hetzelfde geldt voor de 65-jarige Molukse vrouw: “Nu ik wat ouder ben, omdat je rimpels hebt en dit en dat, besteed ik veel meer tijd [aan mijn uiterlijk] nu dan vroeger”. De 54-jarige Duitse vrouw besteedt ook meer tijd aan haar uiterlijk dan vroeger, maar dat komt omdat ze nu meer tijd en geld te besteden heeft:

“Ik heb er nu meer tijd voor. Misschien ook meer geld ervoor, ik heb er nu iets aan te besteden. Vroeger ging ik wel naar de kapper, maar ik ging nooit naar de

schoonheidsspecialiste. Dat doe ik pas 15 jaar, daarvoor nooit. En vroeger had ik ook een goede huid, dus ik had niet echt iets nodig”.

Deze vrouw benadrukt dus dat ze, omdat ze als jonge vrouw een goede huid had, niet zoveel schoonheidspraktijken nodig had. De 65-jarige Molukse en de 55-jarige Hindoestaans-Surinaamse vrouw vertellen iets soortgelijks:

“Vroeger was ik heel, heel snel klaar. Ik deed even mijn ogen. Ik gebruikte vroeger ook geen concealer of iets, want wallen had ik toen nog niet. Toen was je gewoon veel sneller klaar, hooguit 15 minuten ben je klaar. Maar nu, ik trek er zoveel tijd voor uit. Zo’n beetje anderhalf uur om alles te doen” (Molukse vrouw).

“Ik besteed nu wel meer. Vroeger zette ik een lipstick en ik was vertrokken, en nu maak ik me echt op. Dus eyeliner en zo. Ik ben eigenlijk heel laat begonnen met make-up, pas in mijn

18 40e. Omdat ik vroeger die pigmentvlekken niet had, en ik had vrij goede huid. Ik vond niet dat ik het nodig had, ik ben pas echt begonnen toen ik pigmentvlekken kreeg” (Hindoestaans-Surinaamse vrouw).

Deze vrouwen hebben wellicht meer last van de eisen van de rol die door de samenleving is opgesteld dan vrouwen die tegenwoordig minder schoonheidspraktijken toepassen dan toen ze jonger waren. De rol was er al voor iemand hem invulde (Goffman, 1967). Oudere vrouwen passen niet in de rol van de vrouw die door de samenleving is vormgegeven, en dus passen deze vrouwen tegenwoordig meer schoonheidspraktijken toe om weer in de rol van de vrouw te passen, omdat ze vroeger nog geen zichtbare tekenen van ouderdom zoals wallen en rimpels hadden. Wanneer vrouwen ouder worden is het dus nodig om meer schoonheidspraktijken toe te passen, omdat ze anders niet meer meedoen in onze samenleving.

“Het is heerlijk om er jong uit te zien als je ouder wordt”, aldus de 79-jarige Friese vrouw. Meerdere vrouwen vertelden mij dat ze het als een voordeel zien om jonger geschat te worden dan ze daadwerkelijk zijn. Waarom is dat een voordeel? Omdat dit een bevestiging is van een geslaagde performance van een jonge vrouw. Maar nog steeds geven een aantal vrouwen aan dat zij zich anders behandeld voelen dan toen ze jonger waren.

“Nou in die zin, dat vind ik wel heel erg, verleden jaar geloof ik was ik in de bus. En toen stond een jongeman voor me op, mevrouw gaat u maar zitten. Dus ik keek hem aan, ik was helemaal met stomheid geslagen. Toen stotterde ik: oh oh oh, dank je wel. En toen ging ik zitten. Toen ik daar zat dacht ik: zie ik er echt zo oud uit dat er een jongen gaat staan? Op dat moment vond ik dat best wel erg”.

Deze uitspraak van de 65-jarige Molukse vrouw bewijst dat de beleefdheid van jongere mensen om oudere mensen te laten zitten in de bus of trein, kan resulteren in discriminatie op basis van leeftijd, oftewel ‘ageism’ (Butler, 1969). Ook benadrukt zij dat het niet altijd voordelig is om jonger geschat te worden. Ze is jaren geleden gescheiden, maar ze heeft een nieuwe vriend van ongeveer haar eigen leeftijd.

“Hij heeft een boot. En dan kom je soms in een haven, merk je toch dat mensen zoiets hebben van: wat moet die oude kerel met die jonge vrouw? En later met zo’n feestje, toen zei ik hoe oud ik was, en dan schrikken mensen altijd. Op zulke momenten zou ik willen dat ik er ouder uit zou zien”.

19 Doordat ze er zo jong uitziet, wordt ze vaak jonger geschat dan haar vriend, en dat is voor deze vrouw niet optimaal. Discriminatie op basis van leeftijd kan naar voren komen in de kleinste gebeurtenissen.

“Ik was laatst in de V&D en daar was ik op zoek naar goede parfum, en ik kon echt niet kiezen. En toen zei die verkoopster tegen mij dat ik het luchtje die ik vast had beter niet kon doen, want dat was echt bedoeld voor de jeugdigen”.

De 59-jarige Antilliaanse vrouw ervoer dit niet als een erge vorm van discriminatie, maar het viel haar wel op. Daarnaast valt het haar op dat er een verschuiving is in het bekijk van mannen. Ze heeft tegenwoordig meer bekijk van mannen boven de 60 jaar, wat ze zelf logisch vindt want ze is zelf ook bijna 60. “Maar ineens had ik het besef van: oké, ik hoor bij de volgende generatie”. De 79-jarige Friese vrouw vindt het lastig dat naarmate ze ouder wordt, ze meer moeite moet doen om hulp te krijgen.

“Maar wat je dan wel weer krijgt is dat als je ergens bent en je hebt hulp nodig, dat je dan wel duidelijk in de gaten hebt dat er een verschil is tussen een gentleman en een man die denkt: huh wat een oud wijf. Je moet er wel voor knokken als oude vrouw, voor die aandacht. En dat doet wel eens een beetje pijn”.

Er moet geknokt worden voor aandacht. Dat is ook de reden dat deze vrouw altijd lipstick draagt, zelfs toen ze in het ziekenhuis lag. “Lipstick moet altijd op. Dat is dan voor mij dat ik er dan toch iets beter uit zie, dat ik bij de levenden hoor. Dat ik niet helemaal weg ben of zo”. Deze vrouw past dus schoonheidspraktijken toe met het doel om niet sociaal onzichtbaar te worden, wat wel mogelijk is voor oudere vrouwen (Hurd Clarke & Griffin, 2008). Ook de 54-jarige Duitse vrouw ervaart dat ze minder zichtbaar is, maar dan in haar eigen wijk. In haar wijk wonen veel kinderen en vroeger liepen die kinderen weleens bij haar naar binnen voor de gezelligheid. Maar nu niet meer: “Kinderen zien me eerder als oma dan een buurvrouw waar je even naar binnen kan lopen”. Mogelijk vanwege dit gevoel van onzichtbaarheid, past deze vrouw een aantal schoonheidspraktijken toe. Ze verzorgt haar huid heel goed met een speciale natuurlijke lijn die ze nog steeds uit Duitsland importeert. Daarnaast gaat ze om de 8 weken naar een schoonheidsspecialiste.

“Je huid wordt daar wat strakker van en is weer in evenwicht. Ik merk gewoon dat als mijn huid rijk en verzorgd is, dat je dat ook uitstraalt. Je ziet er beter uit, je voelt jezelf prettiger. Ik

20 had zoiets van: als ik niet iets doe aan mijn huid, of erachter kom hoe het komt, dan voel ik me gewoon niet prettig. Daarom ga ik naar de schoonheidsspecialiste”.

Als je er beter uitziet, dan voel je je ook prettiger. Bij deze vrouw uit zich dit in de verzorging van haar huid. Voor de rest draagt de Duitse vrouw niet veel make-up, en soms helemaal geen make-up. Dat ligt eraan of ze tijd heeft om make-up aan te brengen. Daarmee in contrast staat de 65-jarige Molukse vrouw. Zij geeft als enige toe dat ze een poos een anti-age crème heeft gebruikt voor haar gezicht.

“Ik heb meerdere periodes gehad dat ik anti-age crème heb gebruikt, dan denk ik: wat ontzettend veel rimpels, ik moet er wat aan doen! En dan gebruik ik het, en ik neem dan de tijd om iets uit te proberen, dus ik gebruik zoiets dan minstens 3 tot 6 maanden”.

Tegenwoordig gebruikt ze weer een normale crème voor het gezicht, omdat de anti-age crème niet werkte zoals verwacht. Daarnaast gebruikt deze vrouw veel make-up, en ze werkt haar make-up de gehele dag door bij. Zij vindt schoonheid dan ook erg belangrijk, niemand zal haar ooit zonder lippenstift op straat aantreffen:

“Ik vind uiterlijk en je verzorging, of je nou een vrouw of een man of een kind bent, ik vind dat gewoon heel erg belangrijk. Ik vind dat zo belangrijk, je zou mij nooit zonder lippenstift op straat treffen. Als ik even boodschappen ga doen en ik heb geen lippenstift op, dan moet ik het eventjes stiften. Er verzorgd uitzien is gewoon heel erg belangrijk”.

Ook de 55-jarige Marokkaanse vrouw vindt schoonheid heel belangrijk, zelfs als ze de deur niet uit gaat.

“Schoonheid is heel belangrijk. De mensen om je heen kijken naar jou, dus ja ik vind dat heel belangrijk. Iedereen praat er ook over. Vooral als ik uit ga, dan heb ik andere kleren. En dan match ik mijn hoofddoek aan mijn kleren. Dan zorg ik voor mezelf van top tot teen. Maar je moet altijd wel iets doen aan je uiterlijk, ook als je niet uit gaat”.

Daarom voelt deze vrouw zich ziek wanneer ze geen köhlpotlood en mascara draagt. Zonder make-up op haar ogen voelt ze zich kaal en niet zichzelf. Ze draagt dan ook altijd make-make-up. Beide vrouwen hechten veel waarde aan uiterlijke schoonheid, en dat is terug te vinden in welke

21 ze een hoofddoek draagt, dus niemand zal haar grijze haar zien. Dit doet ze puur voor zichzelf, zodat ze zichzelf bij het dominante schoonheidsideaal vindt passen, en ze daarom een beter gevoel over zichzelf kan hebben. Ondanks dat andere mensen dan haar eigen familie, ze draagt thuis namelijk geen hoofddoek, haar grijze haar niet kunnen zien, is ze bewust van de ‘looking-glass self’ (Cooley, 1902), waarbij ze zichzelf ziet door de ogen van anderen. Zij vindt dat haren perfect moeten zijn bij vrouwen, en daarom verft ze zelf ook haar haar. Dus haar idee van ware schoonheid past ze ook op zichzelf toe.

De oorzaak van het feit dat de 55-jarige Marokkaanse vrouw schoonheid zo belangrijk vindt, is dat schoonheid in Marokko belangrijk is. “Schoonheid is belangrijk in Marokko. Mijn nichtjes die zitten twee uur achter de spiegel. Haar föhnen, krullen, dit en dat”. Deze vrouw is dus niet zozeer beïnvloed door het dominante schoonheidsideaal in Nederland, maar wel door het dominante schoonheidsideaal in Marokko. Hetzelfde geldt voor de 65-jarige Molukse vrouw, wanneer ze zegt dat er een verschil is tussen de schoonheidspraktijken die zijzelf toepast, en de

schoonheidspraktijken die Molukse vrouwen over het algemeen toepassen.

“Nou ik denk niet dat schoonheid heel belangrijk is in de Molukse cultuur. Als het zo zou zijn, dan zou je toch veel meer verzorgde vrouwen zien. Vroeger toen ik nog in Wormerveer woonde, zag ik echt geen een vrouw met make-up. En sommigen vragen ook aan mij: jeetje Maria, loop jij echt altijd op pumps?”.

Beide vrouwen worden beïnvloed door het dominante schoonheidsideaal, maar allebei op een andere manier. De Marokkaanse vrouw wordt beïnvloed door het dominante schoonheidsideaal in Marokko, en de Molukse vrouw is zich in Nederland meer bewust van het oog van de ander en heeft het dominante schoonheidsideaal meer geïnternaliseerd dan andere Molukse vrouwen in Nederland.

3.1.1. Het oog van de ander in bepaalde situaties

Schoonheid is in de ene situatie belangrijker dan in de andere. Wat ten eerste opvalt is dat elke vrouw meer aandacht besteedt aan haar uiterlijk wanneer ze naar een speciale gelegenheid gaat, zelfs de 50-jarige Franse en Indonesische vrouw die in het dagelijks leven weinig doen aan hun uiterlijk.

“Nou soms dus als ik uit ga, naar een speciale gelegenheid en het voelt voor mij als een feest. Dan vind ik het leuk om mijn best te doen om er leuk uit te zien. Dan geniet ik er ook van. Omdat het dan een doel op zich is en je gaat naar een feest en daar kijken mensen anders

22 naar elkaar. Mensen kijken dan naar jou en ik weet dat het leuk is als ik mezelf dan mooi vind” (Franse vrouw).

“Als ik naar een feestje ga dan ben ik wat zorgvuldiger met kleding, besteed ik er meer tijd aan. Ik hou van zwart, maar dan trek ik dingen met kleur aan. Dan wil ik nog wel eens een föhn pakken en mijn haar doen. En dan wel mascara en een extra lijntje” (Indonesische vrouw).

Wanneer deze vrouwen de deur niet uitgaan, doen ze hetzelfde als wanneer ze wel de deur uitgaan. Voor hen maakt het dus geen verschil wanneer ze thuis blijven of buiten mensen gaan ontmoeten, ze zullen zich altijd verzorgen, maar zich niet exorbitant opmaken of andere schoonheidspraktijken toepassen. Daarentegen is het wel van belang om zich anders op te maken en aan te kleden als ze naar een feest gaan, omdat een feestelijke gelegenheid een sociale druk op mensen legt om er leuk uit te zien. Op feestjes is de internalisering van het dominante schoonheidsideaal wellicht groter omdat iedereen zich dan mooi maakt. “Bij Marokkaanse vrouwen is het normaal om helemaal speciaal naar een bruiloft te gaan. Ik heb speciale jurken, die ik niet in het dagelijks leven draag. Ik doe echt andere dingen dan in het dagelijks leven, ook qua make-up”. Bij de 55-jarige Marokkaanse vrouw is het contrast tussen schoonheidspraktijken in het dagelijks leven en schoonheidspraktijken voor een speciale gelegenheid het grootst van alle vrouwen. Wanneer ze naar een bruiloft gaat, verzorgt ze zichzelf van top tot teen en is niets te gek. Maar ook bij de 55-jarige Hindoestaans-Surinaamse vrouw is er een duidelijk contrast te zien tussen het dagelijks leven en een speciale gelegenheid:

“Als ik naar een speciale gelegenheid ga, dan maak ik me meer op. En als ik met mijn nichten uitga, dan laat ik mijn nicht mij opmaken die visagiste is. En dan doen we soms valse wimpers op. En ik heb mijn haar weleens laten opsteken, iets extra’s met mijn haar en extra leuke kleren aan. We gaan dan echt opgedoft”.

Dus voor haar is het heel normaal om zichzelf te laten opmaken door een professional, haar nicht, wanneer ze naar een speciale gelegenheid gaat. De 59-jarige Antilliaanse vrouw heeft zelfs een aparte garderobe voor wanneer ze naar een speciale gelegenheid gaat: “Ik heb ook echt een scheiding tussen werkkleding en uitgaanskleding. Ook qua schoeisel. En ik doe ook iets meer aan mezelf als ik naar een feest ga. Dan zie ik er anders uit dan als ik naar mijn werk ga”.

Iedereen is erover eens dat je er op het werk goed uit moet zien. “Op het werk ben je verplicht om er goed uit te zien, vooral in de horeca. Je zet eten en drinken neer voor iemand, dan

23 moet je niet vies zijn”, aldus de 79-jarige Friese vrouw. Ze heeft veel jaren in de horeca gewerkt. De 62-jarige Ghanese vrouw heeft een duidelijke mening hierover: “Wanneer je de deur uitgaat, moet je er gewoon presentabel uitzien”. Situaties zijn alles bepalend voor haar. Dat komt omdat in de

Ghanese cultuur situaties ook zeer belangrijk zijn:

“In de Ghanese cultuur heeft kleur veel betekenis. Donkere kleuren, rood of zwart, is voor begrafenis en voor verdriet. En wit heeft met geboorte te maken, vrolijke tijden. En de rest is tussenin: geel. We hebben dus dresscodes.”

Ook de 59-jarige Nederlandse vrouw vindt het belangrijk om er verzorgd uit te zien wanneer ze de deur uitgaat. “Maar als ik niet naar mijn vriend ga, en een weekend onder mijn steen zit, doe ik lekker niks”. En die mening delen alle vrouwen met haar. Natuurlijk douchen de vrouwen dan wel en smeren ze zich in met een lotion of olie voor het lichaam, maar ze zien er zeker niet hetzelfde uit als wanneer ze wel naar buiten moeten. Zelfs de 65-jarige Molukse vrouw, die normaal veel

schoonheidspraktijken toepast: “Ik heb dan mijn makkelijke kleren aan, grote T-shirts en

joggingbroek. Natuurlijk heb je je gewassen en zo, maar ik heb geen make-up op en gewoon mijn haar in een staart of in een knot”.

De conclusie van deze paragraaf is dat situaties erg belangrijk zijn, en dat deze vrouwen zichzelf aanpassen als de situatie daarom vraagt. Daarnaast kan er geconcludeerd worden dat het meer van belang is om er verzorgd en mooi uit te zien wanneer de vrouwen naar buiten moeten, mensen ontmoeten, of representatief moeten zijn vanwege het werk. Het is zeker mogelijk dat deze vrouwen, vanwege de ‘looking-glass self’ (Cooley, 1902), zichzelf aan de ander willen presenteren zoals ze zichzelf het zekerste voelen. Het oog van de ander wordt door sommige vrouwen dus serieuzer genomen dan door andere vrouwen.

3.1.2. Schoonheid en vrouwen vs. mannen

In het interview liet ik de vrouwen nadenken over de stelling of uiterlijk belangrijker is voor vrouwen dan voor mannen. Zoals eerder aangegeven komt er in de literatuur naar voren dat het verliezen van jeugdigheid extra schadelijk is voor vrouwen (Sontag, 1972; Bordo, 1993; Brown & Jasper, 1993). Oudere vrouwen kunnen nooit aan de rol van de vrouw voldoen zoals die in de samenleving is vormgegeven (Goffman, 1967), puur vanwege het feit dat oudere vrouwen niet jong zijn. Maar wat zeggen de vrouwen in deze sample? Volgens de 65-jarige Molukse vrouw moeten mannen zich ook goed verzorgen, maar dat komt omdat ze vindt dat iedereen zichzelf goed zou moeten verzorgen:

24 “Bij mannen vind ik schoonheid ook heel erg belangrijk hoor, mannen kunnen ook make-up gebruiken hè voor de verzorging van de huid. Maar de ene man doet dat eerder dan de ander, want sommige denken dan: ik ben toch geen vrouw. Voor mezelf vind ik het heel erg belangrijk dat je er verzorgd uit moet zien”.

Maar ze geeft dus wel toe dat er meer vrouwen zijn die zich goed verzorgen, omdat sommige mannen zullen denken dat ze zich anders te vrouwelijk gedragen wanneer ze hun huid insmeren met crèmes. De 59-jarige Nederlandse vrouw denkt dat mannen schoonheid even belangrijk vinden als vrouwen, maar dat mannen er iets nonchalanter in lijken te zijn:

“Nou ik zie bij mannen dat ze er nonchalanter in lijken te zijn. Ze zijn ook bezig met ouder worden en hoe moet dat dan, maar daar soms ook wel heel erg schijt aan hebben, maar daar ook wel mee bezig zijn. Ik zag het bij mijn zoon en mijn ex-man heel erg. Mijn zoon werd op een gegeven moment sterker dan mijn ex-man, en dat kon hij niet verkroppen. Vond ik heel raar, kon ik niet begrijpen. Wat ik bij collega’s zie is dat ze toch wel sporten, bij de dag willen blijven en het nieuws volgen. Ze vinden het belangrijk hoe ze eruitzien”.

De 79-jarige Friese vrouw vindt dat mannen te weinig aandacht besteden aan hun uiterlijk, dat zouden ze meer moeten doen. Zijzelf zou nooit op een man kunnen vallen die zich niet goed verzorgt: “Een vent moet toch ook hartstikke leuk gekleed rond kunnen lopen! En die mag daar zelf ook best wel eens aandacht aan besteden. Mannen moeten zich voor vrouwen ook mooi willen maken”. Maar dat gebeurt te weinig. Ook de 50-jarige Franse vrouw vindt het belangrijk dat haar eigen man zichzelf mooi maakt. Maar zij vindt dat de maatschappij vrouwen manipuleert om meer bezig te zijn met uiterlijk, en dat mannen worden afgewezen als ze met hun uiterlijk bezig zijn: “Het is in onze maatschappij […] Maar bij een vrouw is het bijna vanzelfsprekend dat ze haar best doet voor haar uiterlijk en bij mannen is het snel té”. Dezelfde mening heeft de 59-jarige Antilliaanse vrouw:

“Ik vind dat mannen zich ook moeten verzorgen. Ik denk dat een goed verzorgde man net zo gezien wil worden. Maar ik vind dat de samenleving toch wel meer verwacht dat vrouwen meer doen aan hun uiterlijk dan mannen. Dat merk ik aan de opmerkingen die geplaatst worden. In een winkel denk ik dat de producten voornamelijk de vrouw willen aanspreken, en niet de man. Dus schoonheid lijkt meer te zijn voor vrouwen. We hebben met elkaar toch dat ideaalbeeld in ons hoofd zitten, en vrouwen proberen meer dat ideaalbeeld te bereiken dan wel te benaderen dan mannen. Er zijn ook meer vrouwen die plastische chirurgie toepassen dan mannen heb ik het idee”.

25 In de samenleving heerst dus de norm dat vrouwen meer bezig moeten zijn met uiterlijk. Maar leggen wij dit niet onszelf op?

“Ik denk dat vrouwen veel meer met uiterlijk bezig zijn. Ik weet niet waarom, misschien zit het in onze genen dat we als meisjes al jong beginnen. Of misschien is het ons opgelegd dat meisjes mooi moeten zijn. […] Meisjes worden zo beïnvloed door de media en dergelijken dat ze mooi moeten zijn en bezig moeten zijn met hun uiterlijk”.

De 55-jarige Hindoestaans-Surinaamse vrouw vraagt zich af waar het vandaan komt. Misschien zit het wel in onze genen dat we meer bezig zijn met uiterlijk dan mannen, of misschien vinden we het gewoon leuker dan mannen om bezig te zijn met uiterlijke schoonheid. Maar de mening dat vrouwen wel degelijk worden beïnvloed door de media of door normen in de samenleving lijken bijna al deze vrouwen te delen. Dat merkt de 55-jarige Marokkaanse vrouw ook:

“Als vrouwen er niet goed uitzien, durven ze niet goed naar buiten. Of ze zitten er echt mee dat ze er niet goed uitzien. Mannen die hebben het niet over welke trui beter staat, die trekken gewoon kleren aan. Dus ik denk dat schoonheid meer voor vrouwen is”.

Maar worden vrouwen ook meer afgerekend dan mannen, zoals de literatuur suggereert, op het feit dat ze ouder worden? Een volmondige ‘JA’ kreeg ik te horen van de 50-jarige Indonesische vrouw:

“Er wordt wel anders tegen aangekeken, want als een man wat ouder wordt en rimpels krijgt dan wordt hij wijzer en wordt hij bestempeld als een man met karakter, en bij een vrouw is het algauw dat ze een verschrompeld koppie krijgt”.

De conclusie van dit verhaal is dat de literatuur gelijk lijkt te hebben: uiterlijk wordt inderdaad belangrijker gevonden voor vrouwen. Op basis van de mening van deze 11 respondenten ervaren vrouwen meer nadelen van het ouder worden als het om schoonheid gaat dan mannen. Waar dat vandaan komt, daar zijn deze vrouwen niet zeker van. Doordat uiterlijk belangrijker is voor vrouwen, passen vrouwen meer schoonheidspraktijken toe dan mannen om zo de performance van een jonge vrouw neer te kunnen zetten, en om te ontsnappen van de onzichtbaarheid die ouderdom met zich meebrengt en om meer te voldoen aan het dominante schoonheidsideaal. Daarnaast bekijken deze vrouwen zichzelf door de ogen van anderen, vooral wanneer ze naar speciale gelegenheden gaan of mensen gaan ontmoeten op straat bijvoorbeeld, en passen om die reden schoonheidspraktijken toe. “Eigenlijk is ouder worden gewoon niet leuk” (Nederlandse vrouw, 59 jaar).

26 3.2. Ouder worden heeft ook zo haar voordelen

Ouder worden is niet altijd rozengeur en maneschijn, dat is na het voorgaande duidelijk geworden. Maar toch zijn de vrouwen in deze sample over het algemeen tevreden over hun uiterlijk.

“Ik ben bijna helemaal tevreden over mijn uiterlijk. […] Ik vind mijn gezicht oké. Ik ben niet groot, maar ik ben ook niet erg klein, en dat heeft voordelen. Ja ik ben tevreden over mijn lichaam, en tevreden over mijn gezichtsvorm, mooi rond gezicht. En voor een zwart iemand ben ik ook tevreden over mijn neus. Ik heb mooie wenkbrauwen. Ik heb veel haar, dik kroes haar, en daar ben ik trots op. Er is niks wat ik denk van: nee”.

Dit is het antwoord van de 62-jarige Ghanese vrouw op de vraag of er punten zijn over haar lichaam waar ze tevreden over is. Deze Ghanese vrouw is zelfs tevreden over haar neus, en dat is opvallend want ik heb andere niet-blanke vrouwen gesproken, en zij vinden hun neus allemaal te breed. De niet-blanke vrouwen die ik heb geïnterviewd wonen in Nederland, en het dominante

schoonheidsideaal in Nederland is een blanke vrouw, zonder brede neus. Dit zou een verklaring kunnen zijn waarom veel niet-blanke vrouwen ontevreden zijn over hun neus.

“Nee. Ik ben prima zoals ik ben qua karakter en mens. Er zijn dingen aan mijn lijf waarvan ik denk: oké… Maar dat heb ik zelf te doen, moet ik zelf oplossen. Als je zou kunnen toveren zou ik wel andere dingen weten, maar niks met uiterlijk”, aldus de 59-jarige Nederlandse vrouw op de vraag of ze iets zou willen laten veranderen als ik zou kunnen toveren. Zij is zich bewust van het dominante schoonheidsideaal want ze weet dat ze een volslanker lichaam heeft dan andere vrouwen, maar dat is niet iets wat ze zou willen veranderen. Ze is goed zoals ze is. Ze heeft daarnaast haar oogleden laten liften, maar dat was niet bedoeld om er mooier uit te zien, maar het had een medische en psychische reden. Medisch omdat haar oogleden over haar ogen zakten en ze daarom weinig kon zien. Psychisch omdat:

“Ik heb het eigenlijk gedaan om het verdriet van dat ik mijn kinderen niet meer zie, en ik hou heel veel van mijn kinderen. Dat is best wel heel lastig. Ik heb een soort van dat verdriet weg laten snijden”.

Het doel van deze 59-jarige Nederlandse vrouw was dus niet om haar ouderdom te verbergen door middel van plastische chirurgie, zoals gesuggereerd wordt in de literatuur (Hurd Clarke & Griffin, 2008), maar het laten liften van haar oogleden had een medische en psychische reden.

Volgens de 50-jarige Indonesische vrouw moeten oudere vrouwen trots zijn op hun lichaam, het lichaam is een deel van wie je bent, met alle voor- en nadelen daarbij inbegrepen.

27 “Ik ben tevreden over mijn ogen. Ik vind ogen ook altijd heel belangrijk bij andere mensen. Dat zijn de spiegels van je ziel. En uhm, ik heb het gevoel dat ik straal, dat mijn ogen stralen. Ik ben trots op wie ik ben. Met alle voors en tegens. En we hebben allemaal wel iets te wensen over, want ik zou dunnere benen willen en slanker zijn en dit en dat. Maar ik ben op zich tevreden met wie ik ben. Die buik, kijk, je hebt 2 kinderen gedragen. Het is een deel van wie je bent, een deel van je leven”.

De 59-jarige Antilliaanse vrouw vertelt ook dat ze trots is op haar uiterlijk, en dan vooral op haar huidskleur. “Ik ben tevreden over mijn glimlach, de vorm van mijn ogen. Ja, mijn huidskleur, dáár ben ik heel blij mee”. Daarom baalt zij er ook van dat er voor de donkere huid weinig make-up te vinden is, en dat kappers haar haar altijd verpesten omdat ze gewoon niet met het haar van een donkere vrouw om kunnen gaan. Alle niet-blanke vrouwen knippen hun haar liever zelf, vanwege de tekortschietende expertise van kappers in Nederland. De 64-jarige Amerikaanse vrouw knipt haar haar ook zelf, maar dat komt omdat het heel lang is. Ze is daarom trots op haar lange haar, vooral voor iemand van haar leeftijd. “Mijn haar accentueer ik wel. Als ik het schoon heb, dan is het heel erg mooi. Ik heb heel erg dik haar, dus dat is mooi”. Ze verklaart haar dikke haar doordat ze Indiaans bloed in zich heeft, haar hele familie heeft datzelfde mooie dikke haar. Ook de 59-jarige Nederlandse vrouw is trots op haar haar: “Ik vind mijn haar mooi. Het is heel wild, en het is een enorme bos haar”. Beide vrouwen verven hun haar, om hun haar op die manier nog beter uit te laten komen. Hetgene waar ze trots op zijn, mag door iedereen gezien worden. Op straat lopen vrouwen van hun leeftijd rond met kort, grijs haar, waar minder aandacht aan wordt besteed dan deze vrouwen dat doen. Ook de 65-jarige Molukse vrouw besteedt elke morgen veel tijd aan haar haar. Dat is opvallend voor vrouwen van hun leeftijd. In het vorige gedeelte werd duidelijk dat het goed verzorgen en verven van het haar als doel heeft om de zichtbare kenmerken van het ouder worden te verbergen, maar omdat deze vrouwen vertellen dat ze ook zo trots zijn op hun haar, wordt het verhaal complexer. Dus aan de ene kant willen de vrouwen niet oud lijken, in overeenstemming met het eerste aspect van het discours, maar aan de andere kant willen ze ook graag hun mooie haar laten zien en zijn ze blij met complimenten erover, en lijken ze de moeite voor hun haar uit een andere overweging te doen, namelijk omdat ze het leuk vinden om te doen en niet per se omdat het ‘moet’ vanwege het dominante schoonheidsideaal in deze patriarchale samenleving (Beausoleil, 1994), in overeenstemming met het tweede aspect van het discours.

Veel vrouwen vertellen dat ze tevreden zijn over hun goede huid. De 55-jarige Marokkaanse vrouw heeft meerdere keren in het interview genoemd hoe mooi haar huid is, en dat ze geen rimpels heeft. Daar is ze zo trots op.

28 “Ik vind mijn gezicht mooi. Als ik opmaak en dan kijk ik in de spiegel, en dan denk ik: oh ik heb geen rimpels. 50-plus en geen rimpels. En ik straal. Andere vrouwen zeggen vaak tegen mij dat ik een babyhuidje heb. Ik vind dat leuk”.

Hieruit blijkt dat zij blij is om ondanks haar leeftijd nog redelijk aan het dominante

schoonheidsideaal, geen rimpels, te voldoen. Ook de 79-jarige Friese vrouw vertelt over haar goede huid. Volgens haar komt het omdat ze haar gezicht elke morgen wast met koud water, daar blijft de huid elastisch door. “En ik word 80, het is niet voor te stellen”, en dat is het inderdaad niet want ik had haar nooit zo oud geschat. Dit komt onder andere doordat ze enorme blauwe ogen heeft, waarmee ze alles en iedereen nieuwsgierig aankijkt:

“Mijn ogen springen er altijd wel uit, dat hoor ik van mensen. Niet dat ik het zelf zie, maar ik hoor van mensen altijd dat mijn ogen aangeven hoe ik over bepaalde zaken denk of nou ja, die spreken voor zich. En daar ben ik wel heel erg blij mee. Ik accentueer mijn ogen ook om die reden met make-up”.

In het voorgaande gedeelte kwam naar voren dat de vrouwen nadelen zien in het ouder worden als het om schoonheid gaat. Maar bijna alle vrouwen zien ook voordelen in het ouder worden als het om schoonheid gaat. De 62-jarige Ghanese vrouw kan zich niet voorstellen dat er vrouwen zijn die hun best doen om er jong uit te zien:

“Ik kom uit een cultuur dat ouder worden prestige met zich meebrengt. Dus je staat niet stil bij dat je ouder wordt of dat je oud bent, want ouder worden heeft zo zijn voordelen in Ghana. Je hebt je eigen sociale positie, en die wordt hoger als je ouder wordt. Als ik moeite doe om er jong uit te zien, zou ik niet weten waar ik mee bezig ben”.

Volgens Nelson (2002) is oud zijn nadelig, maar in Ghana is dit precies andersom. Dat zou een reden kunnen zijn dat deze vrouw het niet zo belangrijk vindt om schoonheidspraktijken toe te passen om een jonger uiterlijk te verkrijgen. “Er netjes uitzien is belangrijker dan het dragen van make-up. In Ghana is het belangrijk om er netjes uit te zien”. Dat is de reden dat zij nauwelijks make-up draagt, maar wel antwoordde dat ze elke dag deodorant gebruikt toen ik haar vroeg wat voor

schoonheidspraktijken ze toepaste. Voor de andere vrouwen is het vanzelfsprekend om deodorant te gebruiken, maar voor de Ghanese vrouw is het heel belangrijk om netjes te zijn dus noemde zij het gebruik van deodorant expliciet. Het antwoord van de 59-jarige Antilliaanse vrouw en de 64-jarige