F010 'S
Over stin zenplant en en hun
toepassing
Trudi Woerdema n
eder voorjaar bloeien ze wee r massaler:de stinzenplanten in de boswe i op de Wa rande in Laag Keppel in de Gelderse Achter hoek.
Stinzenp lanten vormen een bijzondere groep verwilderen de sierplanten, voor
al bol- en knolgewassen, die thuisho ren op oude buitenplaatsen en kastelen. In de bostuin van de Warande zij n de stinzenplanten weer aangeplant. Ze bloeien volop in het lentebos en het is oogstre lend en hartverwarm end om de ze bloeiende tapijten van kleine bolge wasjes met hun lange, mysterieuze voorgeschiedenis hier weer te be leven.
Een lentefeest aan kleuren
Yijftienjaar geledenhadden wehet geluk, dat wede oude,opgeheven kleuterschoo l van Laag Keppe l moch
ten betrekken.Eendeelwerd onze wo
Links: Februari. feest in de boswei met een bijzonder SOOI1 vroeg bloeiend. breedbladig en grootbloemig sneeuwklokje: Galanthus el
wesii.
Reclu s: Mei.geelbloeiende hondstand (Erythroniumx 'Pagoda' )in de bosweiwiegtopzij n hoge stengels in het green. Een moderne cul tivar. die zich als stinzenplant gedraagt.
ning, en een ander deel werd onderdak
voor onze groene bibliotheek. Het ge bouw stond midden in de beboste, ou de rivierduin en van het landgoed Kep pel. We hadden er altijd van ge
dro ornd, om ooit een ple k met stinze n planten te kunnen beheren, een plek die geschikt lOU zijn voor een stinzen milieu. Waar stinzenplanten aange
plant konden worden, die spontaan zouden verwildere n en inburgeren. Wij vonden die plek in een stukje kruide n rijk gras bij ons huis, temidden van loofbornenbos met eiken, acacia 's, lijs rerbes, hazelaar en rhodode ndrons. Yaak hadden wij op oude buiten plaatsen zulke graslanden gezien: vel den met sneeuwklokjes, blauwe tapij ten van Oosterse sterhyacinthjes, schit terende kleurenme ngeling van de witte bosa nemoo n en de roze vi nger helrn
bloem of de wilde bosber men met wit
fluitenkruid,gele voorjaarszonnebloe rn en roze dagkoekoeksbloern. Een van de eers te daden op onze nieuwe woon plek was dan ook de aanplant van hon derden stinzenp lanten in de boswei. Vanaf de winter tot laat in de len te sraat de boswei in bloei. De kleure n verschieten van tint naar tint naarrnate
het seizoe n verstrij kt. en lopen voort dure nd inelkaar over. In januari en fe bruari is de boswei wit en porselein blauw van soorten sneeuwk lo kj es, sneeuwroem en Scilla tubergeniana. In rnaart en april bloeit een tapij t van diep blauwe Oosterse sterhyaci nthjes, be spikkeld met gele en witte bosanemo nen, en een zachtroze waas van vinger
hel rnbl oern en hol worteJ. In april en rnei kornen de stinzen planten, die wa r
hoger op de stenge ls staan: kievitsbloe men, knikkende vogelmelk, dichters narcissen. wilde hyacinthen en hond s
tand, Een lentefeest aan kleuren in het bos!
Toen ik in 1995 tijdens mijn IVN gid sencursus moest werken aan de op dracht ' Eigen terreiri', waarin eenzelf de stukje natuur van winter tot vroege zomer wekelijks gevolgd moest wor den, heb ik onmiddellijk gekozen voor dit stukje boswei met stinzenplanten.
Mysterieuze herkomst
De naam 'stin zenptanren' dook voor het eerst op in Friesland. Bij histori sche beschrijvingen van de oude Friese
'stinzen' (stenen huizen in het Fries) werd ook het voorkomen van z.g.
'Stinzenplanten' vermeld. Men bedoel de daar een groep van meest in het voorjaar bloeiende planten rnee, die in Friesland uitsluitend gebonden waren aan historische plekken, waar stinzen haddengestaan of nog stonden.Later bleek, dat deze groep planten aange troffen kon worden op buitenplaatsen door heel Nederland (Bakker, 1985). Stinzenplanten groeien duidelij k erg graag op die plekken, waar ooit - of
.nog steeds -door mensen getuinierd werd of wordt.
Het groorste dee) van deze groep be hoort tot de z.g. geofyten, de vroeg bloeiende bol-, knol-en wortelstokge wasjes die hun bloem en blad al een jaar tevoren in de bol hebben aange rnaakt en zo 'startklaar' staan voor de lente.
Tot de stinzenplanten met bol of knol worden o.a. gerekend: sneeuwklokje, sterhyacinth, sneeuwroern, winteraco niet, lenteklokje, bosanernonen, gele anemonen, geelster, vingerhelrnbloern, holwortel, zomerklokje, wilde hya cinth, wilde narcis, kievitsbloern, vo gelrnelk, knolsteenbreek, lelietje der dalen. salomonszegel, aronskelk. Ook sommige bosplanten zonder bol of wortelstok worden hiertoe gereke nd: bijvoorbeeld maarts viooltje, maagden palm, kruipend zenegroen, lievevrou webedstro,judaspenning, longkruid (Bakker, 1985).
De mysterieuze herkomst wakkerde een discussie aan onder botanici, of stinzen planten tot de wilde, inheemse flora gerekend moeten worden, ofwei verwilderde sierplanten zijn.
In de tweede helft van de vorige eeuw werd er een verband gezien tussen het voorkome n van stinzenplanten en
menselij k toedoen. Wild of geim por teerd bleef een kwestie en de stinzen planten werden in categorieen inge deeld,van 'wilden wellichtspontaan gevestigd, tot 'geimporteerd en zeker aangeplant' .
In de jare n dat we ons intensief bezig hielden met historisch onderzoe k naar oude buitenplaatsen, hebben we ons aJ tijd met overgave gewijd aan de voor komende stinzenplanten. Op plekken waar ze massaal stonden, was dar altijd een gevoJg van langdurig en intensief onderhoud ter plaatse. Pas dan kunnen ze zieh handhaven en zelfs verrneerde ren. Dieper in het parkbos - waar wei nig of geen onderhoud meer plaats Yond -vonden we wei eens kleine plekjes, restanten, met lelietjes der da len, kruipend zenegroen of wilde hya cinth -altijd stille getuigen van tuin historisch bijzondere plekken: langs een diehtgegroeid pad, bij een verdwe nen theekoepel. Vanuit deze histori sehe invalshoek kunnen we conclude ren dar de stinzenplanten op buiten plaatsen van buiten zijn aangevoerd (zowel van vlakbij als van ver weg) en zijn aangeplant. Dit gebeurde vooral vanaf de rweede hel ft van de 18de eeuw, vanaf de tijd, dat de eerste land schapsparke n werden aangelegd. De bloeiende tapij ren van zich verwilde rende bolgewasjes passen zeer wel in de schijnbaar wilde natuur van het landsehapspark, dat overigens in de
lSde en 19de eeuw nog zeer intensief werd onderhouden (Overmars/ Woer dernan, 1983).
Toepa ssing en verzorging van stinzenplanten
In iedere tuin waar ruimte is voor een of meer bornen, of enkele struiken, kan een plek komen voor stinzenplanten. Ze bloeien graag onder loofbomen en struiken, mits ze geen zware schaduw geven.Ze hebben graag dat de bomen en struiken wijd uit elkaar staan. Een weitje omzoomd door bornen gaat ook goed, zoals in ons geval. Maar in een gazon gaat her niet. Een stinzenwei kan men pas in juni maaien.
Hier volgt een besehrijving van de ver zorging van de stinzenplanten in onze boswei.
Om te beginnen hebben wij wat bo demverbetering toegepast. Het weitje was erg schraal, zandig en zuur. We
hebben de grond eerst losgemaakt en dan diverse malen opgehoogd met bladaarde.Het wordtvoorts iederjaar gekalkt. In de lente en zomer wordt het weitje regelmati g gesproeid. In juni staat alles in zaad, en wordt het hoge gras gernaaid, gedroogd -zodat het zaad kanvallen -enafgevoerd.Daarna wordt het weitje als een gazon weke lijks gemaaid. En nu komt iets belang rijks voor de stinzenplanten, willen ze zich handhaven: het blad moet in de winter weggeharkt worden, anders ver stikken de ontluikende bolgewasjes al gauw onder een deken van-bladeren. Dit hoeft overigens niet op vochtige, voedsel- en kalkrijke boderns, waar het blad vanzelf snel verteerd. Het blad moet vervolgens gecomposteerd wor den en als bladaarde weer terugge bracht worden.In december korne n de eerste sneeuwklokjes al, en moeten we klaar zij n.
Onze aanplant aan stinzenplanten ge dijt goed bij ons constante, sobere be heer. Pollen en planten worden af en toe gesc heurd en uitgeplant. Ook zaai en zij zich uit, vooral de sterhya cinthjes,desneeuwroern en de vinger helmbloem. Echter nooit buiten de boswei in het bos: daar is het te zuur en te droog, behalve voor de lelietjes derdalen.
De moeite wordt rijkelij k beloond! Niernand.blij ft onberoerd bij het zien van die eerste lenteboden !Lees maar eens na in oude tuinboeken. 'Wat het sneeuwklokje betreft, dat is boven al Ien lof verheven. Er bestaat geen mooi er tuinbloern en ook als halfverwilderd plantje in bosch of heg is het onover treffelijk'. En over het zomerklokje:
'Lang s de Vecht staan ze bij honderd duizenden (..) en dragen er niet weinig toe bij, om de Vechtwandeling in de eerste helft van rnei te rnaken tot een del'aangenaamste vande heelewereld'
(Thijsse, 1926). De verrukking
Ook mij grijpt de verrukking aan bij het zien van deze lenteboden ! Ze worden jubelend begroet in mijn verslag van week tot week over de 'Lente in de bloeiende boswei'. 2febru ari : Het is feest in de boswei! Deze dag is bijzonder zaeht voor de tijd van hetjaar. Op zo'n milde, win terse dag is het het allerfij nste om in de
7
boswe i te zitte n, midde n tussen al die
bloeie nde sneeuw kJo kjes. Het is een
heel bij zond er ras: Galanthus elwesii, het vroegbloe iende , breedbladi g snee uwk lokje met grote bloem en. De
bred e, grijze bladeren met grote, witte klokke n steke n opva lle nd boven het
nog winterse grasveldje uit. De zon
wordt nog warmer, en opee ns hoo r ik er honderden tegelijk: de bijen zoe me n in elke bloem. Ze doen zich tegoed aan
al het stuifrnee l. Ze zijn er helem aal gee l-o ranje van. Ook de eerste vogels laten hun lent eli ed horen. Enke le kool me zen roepe n in de eike n, die rondo m de boswei staa n. Een go udhaantj e
maakt een fijn, goude n filigraand raadje van muziek bo ven in de toppen van de
denne n, die op het aangre nzend rivier duintje staa n. De gra te lijster zingt als een he raut bo ve n in de top van een
boom.
27 februari: Vandaag is her wee r bij
zonde r zac hten her boswe itje be gint zic h te koeste ren in de zon. Als je goed
kij kt zie je ze opee ns overal: hoer a ! Ee n tweede soo rt stinzen plant, de tere bloe me n van de lichtblau we sterhya cinth (S cilla tubergeni an a
=
S. mic zen koana,pas in 193Iingevoerd). Debloemen zij n net boven de grond 'uit
geprop r'. Ze geven het weitje een por
se leinb lauwe waas. Wat het meeste op
va lt, zijn de forse, donke rgroene blade
ren van de vogelme lk -verspreid over het gras. Ik zie alle rle i tinten groe n in het weitje. Met mij n neu s bove n het gras zie ik stee ds meer aan vee lbe lo
ve nde blaadjes en rozette n van alle rle i kruiden die de boswei med e bevol ken.
De don ker g roene tinten van alle rlei mosse n zij n nog zo goed te zien.En ik hoor nieuwe vogelgelui den . De roffe l
van de grate bonte spec h t bo ven in een
oude eik, en het opgewo nde n ge kwet
ter van boo mkJevers. Prachtige dag!
15 maart: De boswei is rnassaa l blauw van de Oosterse sterhyac inth (Sc illa si
berica). De snee uwklo kjes zijn uitge
bloeid. Er is nauwe lijks groen te zien
vanwege die uitzonderl ij ke diep e tint
blau w. "The blue of the Scilla sibe rica (..) hasa curio us ly pen et ratin g quali
ty", stelt Gertud Jekyll in 1896. 29 maart: Op deze stralende, zeer koude ochte nd voorde tijd va nher jaar , trof ik de boswe i zwaa r onde r de rijp aan.Het had ste vig gevrore n en de
vorst toverde de bosw e i om tot een wit
en fijnm azig kant en kleed. Daaron der
liggen de blau we sterhyac inthjes plat
en bevroren. Zou elen ze stra ks nog we i doorbl oe ien?
2 apri l: 5 dagen late r en 20 graden
warme r! Niet te gelo ve n, 5 dagen gele
den lagen de sterhyacinthjes bevro ren onde r de rijp. En nu, bij dez e warmte ,
bloe it het blau we tapijt als nooit te vo ren. Hommel s en bije n zoeme n, en be
stuive n zich met het don kerb lau we stuifmee l. Het zaad in de ronde zaad dozen van de snee uwk lokjes wordt
langzaa m rijp. Die zaa ien zich mond
jesmaat uit. Maar deze blauwe sterh ya cinth heeft zich binnen enkele jaren
mas saaluitge zaa id. De zaailingen
bloe ien al in hun tweede jaar. Van ele
Ai s de zon weer schijru. bloeien de blauwe sterhyacinthj esgewo onweerdoor. Van de ene dag op de andere bloeien ook de stralende bosanernonen (Anemone nernorosa) als wine wolken door her blauw ,
Foto: Trudi v/oerdeman
ene dag op de andere bloeien ze in toefj es tussen al dat bla uw: de witte bosanem oon. Ze heeft uitzonde rlijk
grote bloemenen we krege n zeeens mee van het lan el goed Voor sto nden bij Brurnm en.Ied e r jaar worde n de witte wolken ane mo ne n wee r groter, dwars
doorhet blauw heen.De vinkzingt ju
be lend zij n lied .
17 april : Het schie t op in ele bosw ei.
De ene kleur na de andere word t ont dekt. Steeds fo rser worde n de polle n li la roze bloe iende vingerhelmbloern
(Corydalis solida, vroeger voorjaars
he lmbloe m) .En dit jaar, op deze dag,
va llen hun prachti ge roze kle uren tus
sen het laarste blau wpasechtop.De vinger he lm bloe m zaa it zich goed uit : Va ndaag tref ik ook de wit bloeie nde
hol wo rtel in bloe iaan:eenstralend
roo rnwi t wolkje in het bonte tapij t. Het is de Coryda lis bulbosa, nauw ver want aan de Coryda lissolida.Le kker warm
ishet vandaag ,enikontdek ec htveeI lieveheersbeestj es met hun glanze nde,
rode schi ldjes. De fitis laat zij n liefl ij ke zang horen erge ns in de bosra nd.
3 mei: Het bos ro ndom kornt tot le ve n I Vandaa g is het al de derde, zeer
warrne dag. De bomen rando m kom en in sne l tempo to t le ven. Terwij l de bos we i al zo lang in bloei staa t, lopen nu
pas de knoppen uit van struike n en bo men. In de boswei zie ik meteen de op
valle nde dieplila kievitsbloe me n met
knikkende klokken, daartussen elegele
stippen van de eerste paa rdebl oem e n
en het te reblauw van de draade rep rijs. En, naast de witte ste rre n van de bos ane mo ne n ontde k ik nu ook het wit
van de witte bosh yacinth. Gras is niet
rnee r te zien, laat staan de zachte mos sen. Alles is verdwe ne n onde r het wee lderige green van de lange blade ren van de bolge wassen. Snee uw klok jes en sterhyacinthjes zijn nu echt uit ge bloeid.
Prec ies bove n de bosw ei bepalen twee groe ne spechten hun territo rium g ren s. Zij vliege n luid roepend heen en wee r
en trekken ergen s in de toppen van de oude eiken hun gre ns .
12 mei: De gele ane mon en voegen
kleur toe !Ze wed ijv ere n met de gele paar debl oern e n. De plekken met de ge Ie ane monen zijn het geel st! Zij ver
meer deren zich sne l in de boswei. Zij
ste ken prac htig af tegen het blau w van draader eprijs en bosve rgee tmij nietje s. Ond ert ussen is er binn en ee n week schad uw in het bos gekomen.
De bosberm onder de oude eiken rond
om de wei met stinze np lanten is op zij n moo ist. Fluitenkru id, voorjaars
zonneb loe m (Doro nic um parda lian
ches),ro ze lon g kruid,dieppaarse ooie
vaarsbek (Ge ranium phaeum ) en roze dagkoekoeksbloern steken prachtig af tegen het schad uwrijke bos. Vooraa n
staat knikke nde vogel me lk (Orni tho
ga lum nutans ) volop te bloeien. De
stengels zij n be zet met trossen sre rvor
mige bJoeme n, van binne n zuiver wit,
en van buite n wit met een brede, groe ne midden st ree p: de bro ze wac/Hers
aan de bosrand.
11j uni: Zon en witte sterre n in het gras.Na heel war dagen rege n,envee l
te lage temperat uren , had den we einde lijk een paar dagen zon. AI dagen lang
lente 2002
8
stonden tallo ze knoppe n van de vogel
melk op stevige, sa ppige steng e ls in her gras.Ze sto nde nopspr ingen, maar ze ging en niet open tijd en s al die gra u
we regendagen . Het gras ging onder tussen lustig bloeien, sa me n met de wo lke n f1uitenkruid. Maar vandaag
sch ij nt een stralende warrne zon,en ben ik midden op de dag gaan kijken
naar de boswei. Wat ik al verwachtte,
had de zon tot leven gewekt: hon der
den witte sterren van de vogelmelk
(Ornithogalum umbellaturn) straa lde n in het groene gras. 'De dames van elf uur' zijn eindeJijk wakker! De Fran se
naarn voor deze bloem is geestig : le s
dames des onze heures. Je kunt na me
Iijk de klok op elf uur zetten, preci es
de tijd waarop de kn oppen van de
bloem en weer open gaan , als de zon
tenm inste schij nt. Om ze iede re avond bij zons onderg ang weer te slui te n. Zo bloeien de bloe rne n in scherrne n, wei
twee weke n lan g. En in de zwaar be
sc haduwde bosrand fluitde tuinfluit er zijn gezelJige, lan ge lied.
21juni: He r gras staa tin het zaad.Het is knie-h o og. Ook de zaaddoze n van f1uiten kru id en kiev its bloe m worde n
rij p, Onderin het gras worde n overa l
rijpe zaad jes van snee uwk lo kjes en
bla uwe sterhyaci nthjes vanze lf uitge
strooi d. Het loo f van de sti nze np lanten is afgesto rve n en niet meer teru g te vinde n.
26 ju ni: Nu het gras zo hoog is, wo rdt
het bos we itje einde lijk gemaaid. De
Stinzenplantendagen op de Warande
Zaterdag enzo ndag20 en21april 2002 van 10 - 17uur.
Yoor wie dit lente feest met eigen ogen wil aa nscho uw e n, org an iser e n we stin
zenp lante ndage n op de War an de te Laag Ke ppel bij Doetinchem. Met rondlei
dinge n inde bostuin enkorte lezingen in de groe ne bibJiotheek .We delen graag
onze liefde voorplanten en voor de natuu r metu.We verte llen over de soorten, de geschiede riis, en over de ma uler van verzorg ing -onder het genot van een kopj e koffie of thee.
Onze zoon en plantenk weke r Jan Willem verkoopt stinz enp la nte n.
Toegang3 euro inc !.cons ump tie.
Oo kvoor groepen -clubs. per son eel , vriendenkringen- is het mogeJijk om van uit de Warande in deze sfeer war te organi seren.
Bro chure en info:031 4 -38244 0 .
boswei word t da n een sprieterig gras vel d - datvan afnu elke week gernaai d
wordt. In augustus za l her eruit zien als
een redelij k, kruidenrijk 'gazon'.En in
de herfst zier het er lila va n de herfst
cro cus (C rocus sp eciosus). De boswei met stinze nplante n: de
meest kle urige en vre ugdev olle beleve nis in onze tuin !
Lite ra tuur:
Bakker, Piet en Evert Boeve: Stinzenplan
ten, Natuunnonumenten 1985.
Eeden, F. W. van:Onkruid, boia nische
wandelingen, eerste deel. Kennemerland,
Haarlem 1886.
Jekyll. Gertrud: Wood and Garden, 1899,
herdruk Woodbridge 198I.
Overrnars, W. en T. Woerdeman: Stinse
planten, een historische invalshoek. in
Groen, 1983. nr. 4.
Thijsse. Dr. Jac. P. : De Bloemen ill onzen
tuin. Verkade album. Zaandam 1926.
Trudi Woerdeman en Willem Overmars zij n kunsthistorici en tuinhi storic i,die in de jar en '80in ten sief betrokken ware n bij hers te l
en rest aurati e van histo rische tuine n
en parken. Zij zij n te ven s tuin-en
lan dsch apsarch itect en. Willem Overm ars houdt zich plan mati g be
zig met o.a . het herstel van rivier
ecosy ste me n (Plan Ooie va ar , Le ven
de Rivieren, voorbee ld te rre ine n als de Millinger waard ). Trudi Woerde man orga nisee rt vanuit de Wara nde
The ma dage n met lezin gen en excur
sie s. (M eer informa tie: zie biz. 26) Hun adres :
Jan de Jagerlaan 2
6998 AN Lage Kepp el
tel. 0314-382440
trudi.woerdemantie dewa rande.nl
