Letters ontwerpen op de computer

(1)

1

(2)

2

��

Door de vernieuwg moet het vak (letterontwerpen)

opnieuw ontdekt worden.

Kunst Academie st. Joost, Afdeling Grafisch Ontwerpen

Ilse van den Berg

Begeleider: Ewan Lentjes

Breda, 18 januari 2005

(3)

3

Voorwoord

Deze scriptie is een verslag van een onderzoek naar

vragen over het onderwerp: ‘Letters ontwerpen

op de computer’ en is geschreven in opdracht van

Academie St. Joost te Breda,

afdeling graﬁsch ontwerpen.

Ik heb voor dit onderwerp gekozen omdat ik tijdens

mijn stage bij Volta_Ontwerpers een letter heb

ont-worpen. Dit vond ik een leuk en interessant project.

Ik spreek hierbij graag dank uit aan Ewan Lentjes

voor zijn begeleiding.

(4)

4

Inhoud

Inleiding ...

Hoofdstuk 1 Geschiedenis van de typografie ... 6

§1 De eerste revolutie: de uitvinding van de boekdrukkunst ...6

§2 De ontwikkeling van de letters ...8

§3 De tweedee revolutie: de introductie van de zetmachine ...9

Hoofdstuk 2 De opkomst van de computer ... 11

§1Veranderingen voor de grafisch ontwerpers ... 12

1.1De ontwerper als organisator ... 12

1.2 Waren de letters in de mode? ... 13

§2 Veranderingen voor de letterontwerper ... 13

2.1 Historische letters digitaliseren ... 14

2.2 Technologische verbeteringen ... 14

2.3 Veel kritiek...door de computer? ... 14

2.4 Hoeveel verschillende soorten letters zijn er nu? ... 15

Hoofdstuk 3 De functie van een letter ... 17

§1 Een tekstletter moet leesbaar zijn ... 17

§2 Kopletters ... 18

§3 Nieuwe technologie ... 18

§4 Heeft een digitale letter minder status? ... 19

§5 Wennen aan verandering ... 20

§6 Een letter als een expressie ... 21

Hoofdstuk 4 De rol van Emigré en Fontshop tijdens de ontwikkelingen van de letter ... 22

§1 Fontshop in aanloop ... 22

§2 Fontshop en technologische ontwikkelingen ... 23

§3 Emigré ... 24

§4 De uitdaging voor Zuzana Licko ... 24

§5 Ontwikkelingen van Emigré ... 25

Hoofdstuk 5 Voorbeelden ... 26 §1 Beowolf ... 26 §2 Blur ... 27 §3 Swift ... 28 §4 Dolly ... 29 Hoofdstuk 6 En nu? ... 30 §1 Verandering ... 30 §2 Nieuwe ‘klassiekers’? ... 31

§3 Wordt de letter kunst? ... 31

§4 Technologie voor de ontwerper ... 32

§5 Computer als medium ... 32

Conclusie ... 34

Bronvermelding ... 35

Bijlagen ... 37

Intervieuw met Erik Blokland ... 37

Intervieuw met Alkiem Helming ... 39

Intervieuw met Evert Bloemsma ... 41

(5)

5

Inleiding

‘The Rules today are that there are no rules’

Erik Spiekermann 1992

Dit kan je over heel veel dingen zeggen. Bij deze uitspraak van Spiekermann gaat het alleen over het ontwerpen van letters. Niet iedereen is het hiermee eens. De laatste jaren is de letter flink veranderd. Maar, wat is er eigenlijk

precies allemaal veranderd, gaat dit alleen maar over het uiterlijk?

Wat is

de invloed van de computer geweest op de veranderingen

van de letters?

vraagstelling_{Deze scriptie is een zoektocht naar antwoorden}

op deze vraag.

Om antwoord te krijgen op deze vraag wordt er in het begin van de scriptie teruggekeken in de tijd, vooral naar techniek van de letter en de computer. Vanuit dat punt wordt er dieper ingegaan op de functie van de letter en wat daarin veranderd is. Daarna komt er een deel waar gekeken wordt naar voorbeelden van ontwerpers en uitgeverijen die veel invloed hebben gehad op de typografie. In het laatste deel wordt er een stukje in de toekomst gekeken binnen de typografie en speciaal de acceptatie van de digitale letter die er volledig anders uitziet. Er voor deze scriptie intervieuws gehouden met drie verschillende ontwerpers om achter de mening te komen van de huidige letterontwerpers.

Als ik het tijdens deze scriptie over de computer heb gaat het over de Apple Macintosh; dit is een computer die gericht is op ontwerpen. En als ik het over ontwerpen heb, gaat het over dingen die altijd uiteindelijk twee dimensionaal gedrukt worden.

Om je af te vragen wat er nu precies veranderd is

door de computer binnen letterontwerpen lijkt mij

een belangrijk binnen graﬁsch ontwerpen.

Vaak wordt er gezegd dat vroeger dingen beter

waren, dit ook binnen de typograﬁe. En daar ben ik

het gewoon niet mee eens. Oude dingen kunnen hun

waarde hebben maar dat wil niet automatisch

zeggen dat nieuw slecht is. Dingen veranderen

(6)

6

‘De geschiedenis van de technische typograﬁe kent

drie revoluties

- de uitvinding van de boekdrukkunst

- de introductie van de zetmachine

- de opkomst van de computer’

Jan Middendorp, Letters 2000

Deze scriptie gaat met name over de laatste revolutie; de

opkomst van de computer, om dit beter te begrijpen worden

in dit hoofdstuk de eerste twee typografische revoluties

kort beschreven.

§1 De eerste revolutie; de uitvinding van

de boekdrukkunst.

Tot aan het begin van de 15e eeuw werd het vermenigvuldigen van boeken handmatig gedaan. Wie een bibliotheek wilde beginnen kon het beste een groepje kopiisten inhuren

kopiisten waren monniken die boeken overschreven met de hand

Rond 1450 verschijnen de eerste exemplaren van met losse letters gedrukte boeken. Van de 15e eeuw tot ongeveer halverwege de 20ste eeuw was de drukletter driedimensionaal. Elk karakter werd op ware grootte gesneden ;dit leverde een zgn. stempel op. Hiermee werd een matrijs geslagen, die in een gietvorm geplaatst werd. Daarmee werd de drie dimensionale letter gegoten en deze letters werden opgeborgen in houten zetkasten. Deze ontwikkelingen gaven veel beweging in de cultuur en natuurlijk waren sommigen fel tegen deze uitvinding terwijl anderen er juist heel blij mee waren.

Hoofdstuk 1

Geschiedenis

van de typografie

1

(7)

7

In recente studies over dit onderwerp is gebleken dat ook de

beroepenstructuur veranderde door de boekdrukkunst; er waren drukkers, mensen die drukproeven corrigeerden, boekhandelaren, bibliotharessen en geletterden!

‘Door de boekdrukkunst kwam er een typograﬁsche

omgeving. De typograﬁsche omgeving van de

gedrukte taal riep de moderne wetenschappelijke

protestantse wereldbeschouwing in leven.

Kapitalisme, democratie, nationale staat, en een

internationale rechtsorde’

Arjan Mulder, Over mediatheorie 2004

In de middeleeuwen was een van de grootste problemen een tekort aan informatie, maar in de 16e eeuw was er een overvloed aan informatie

‘In 1550 klaagde een Italiaanse auteur al dat er

zoveel boeken waren dat we niet eens de tijd hadden

om de titels te lezen.’

Asa Briggs en Peter Burke, De socioale geschiedenis van de media 2003

De Victoriaanse historicus Lord Acton (1834-1902) was niet tegen de boekdrukkunst. Dat de informatie eerst verborgen was vond hij passen bij de middeleeuwen. Vlak na de boekdrukkunst kwam de Renaissance, op dat moment veranderde veel, de informatie kan voor een breder publiek toegankelijk gemaakt worden. Mensen kunnen met deze boeken verder werken in plaats van iedere keer opnieuw beginnen. De informatie wordt niet meer herhaald of niet gaat verloren. Voordat de boekdrukkunst bestond werden niet alleen de boeken maar ook kaarten overgetrokken, nagetekend en overgeschreven. Dit gaf fouten. De ontwikkeling bleef ongeveer gelijk, er werden wel nieuwe dingen ontdekt en opgeschreven, maar door de fouten gingen deze ideeën gedeeltelijk weer verloren. Door de boekdrukkunst kon men dingen echt verbeteren en aanpassen: de ontwikkelingen van de ‘verschillende’ versies van bepaalde boeken werden naast elkaar gelegd om te kijken wat nu de beste versie is, zodat hij zo dicht mogelijk bij het origineel ligt, dit is vrij moeilijk omdat het origineel, hoogtswaarscheinlijk verloren is gegaan. Ook binnen de ambacht van de drukkers werd gebruik gemaakt van hun eigen functie er kwamen publicaties van beschrijvingen van hun werkzaamheden; het drukwerkproces. Dit zorgde ervoor zorgen dat drukkerijen hun werkzaamheden met elkaar konden vergelijken en hier hun voordeel mee deden. Er waren meer creatieve kansen en het productie proces werd efficiënter.

(8)

8

§2 De ontwikkeling van de letters

De eerste gesneden letters waren zorgvuldige kopieën van handgeschreven letters van monniken. Deze letter was een logische keuze omdat deze al lange tijd in gebruik was. Dus ze maakte deze kopieën waarscheinlijk door gewenning. Pas aan het eind van de 15e eeuw komt er in Italië een letter uit die wij nu de ‘romein’ noemen. In de typografie heeft de term ‘romein’ nu verschillende betekenissen, maar hij wordt het meest gebuikt om rechtopstaande kapitalen en onderkast letters te onderscheiden van hun cursieve en dikke letters.

Deze letters waren oorspronkelijk ontwikkeld met een doel: respect afdwingen, men leest deze letters, letter voor letter en dan pas het gehele woord, je moet even stil staan om de zin goed te begrijpen. De hoofdletters waren eerst gebaseerd op de klassieke voorbeelden en de onderkastletters van de schrijfletters.

Drie eeuwen lang waren er geen grote veranderingen te zien in deze letters. Wel werden deze verfijnd door beroemde namen als Garamond en Bodoni. De letters van deze meesters worden nog steeds voor het meeste drukwerk

gebruikt. Ook de Baskerville is in deze tijd gemaakt. Dit letterbeeld heeft in zijn periode voor veel opschudding gezorgd, dit is verder te lezen in hoofdstuk 3.

In 1692 benoemde de Académie des Sciences een commissie. Deze benoemde commissie onderzocht het proces van het ontwerpen en de productie van letters. Ze bestonden uit wiskundigen en wetenschappers in plaats van drukkers. Het resultaat waren vormen die in het geheel waren ontstaan door met een passer, meetlat en grid te werken. Pierre-Simon Fournier geloofde niet in deze wiskundige vorm van typografie. Hij wilde wel een speciaal systeem voor de letters. Het systeem van hem is nog bekend als het pica- en het didotsysteem.

3

4

(9)

9

§3 De tweede revolutie; de introductie van

de zetmachine

In 1884 was er een belangrijke uitvinding ; de pertograaf. Men kon via een mechanische weg de contouren van een getekende letter met een naald volgen en in elk gewenste corpsgrootte een metalen letter snijden. Het handzetten met losse letters begon plaats te maken voor het zetten met machines die een of meer regels tegelijk konden gieten. Dit ging niet alleen veel sneller, maar het resultaat zag er ook beter uit.

Rond 1920 maakten twee leveranciers een belangrijk onderdeel van de

ontwikkelingen; Linotype regeltje letters en Monotype. Deze bedrijven

maakten niet alleen de machines, maar leverden ook de lettertypes. Vanaf het begin van de 19e eeuw kwam er een vorm van

communicatiestrategie. Er kwam een manier van aandacht trekken in de reclamewereld. De schreefletter ontwikkelde zich tot zeer extreme vormen. De letters zagen er dubbel, met schaduw, dik, dun en met tierelantijnen uit. Er kwam een behoefte aan allerlei gekke fantasierijke letters die nog niet gezien waren. Het letterontwerpen en typograferen werd ontdekt als een bron van creativiteit en humor.

Na de eerste wereldoorlog voelden mensen zich aangetrokken tot de schreefloze letter .

een schreefloze letter is een letter zonder de zijbalkjes

Deze paste goed bij de optimistische, moderne eeuw waarin socialisme en technische ontwikkelingen massaproductie mogelijk maakten. Men zocht een moderne wijze van communiceren. Hierbij hoorde bij de ‘Neue Typografie’ van het ‘Bauhaus’.

Het Bauhaus was tegen typografie met de extreme vormen van de schreefletter. Ze begonnen met het herdefiniëren van de term

‘functionalisme’ en gingen letters ontwerpen op basis van geometrische vormen en met als uitgangspunten: objectiviteit, helderheid en eenvoud.

Kort na de eerste wereldoorlog waren er in Duitsland architecten en kunstenaars, die meenden dat alle vormen van kunst in de architectuur ondergebracht moesten worden. Men streefde naar integratie van de kunsten: zowel binnen als buiten moesten architectuur, schilderkunst, beeldhouwkunst en industriële vormgeving één geheel vormen. In 1919 werd in Weimar een academie opgericht voor architectuur en vormgeving door Walter Gropius. Vervolgens werd de school in 1925 naar Dessau verplaatst en later.

gevestigd in een gebouw, ontworpen door Gropius, dat de naam Bauhaus kreeg. Allerlei kunstdisciplines werden er onderwezen: architectuur, schilderkunst, beeldhouwkunst en industriële vormgeving, dans en beweging, decor en kostuumontwerpen, typografie, fotografie en reclameontwerpen. Men zocht naar wetten en regels voor de meest universele (beeld)taal en men meende die te vinden in strakke geometrische vormen. Het Bauhaus heeft grote invloed gehad op de moderne architectuur, beeldende kunst en vormgeving en op het moderne kunstonderwijs. Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam werd door de Nazi’s het Bauhaus al snel gesloten. Zij vonden deze kunst decadent en ‘entartet’. Veel docenten van het Bauhaus weken uit naar Amerika en zetten daar hun werk voort.bron: www.kunstkijker.nl

6

(10)

10

Er ontstond een soort strijd tussen de mensen die achter de traditionele typografie stonden en de modernisten van het Bauhaus. Traditionisten vonden de typografie op de klassieke manier begrijpelijker. De mensen die juist voor het nieuwe functionalisme waren vonden het werk veel individualistischer ambitieuzer en intelligenter. Stanly Morisson, een

traditionist vond

dat de letters van het Bauhaus niets te

maken hadden met typograﬁe

. Maar in de jaren ’60 waren bijne alle grafische ontwerpers aanhangers van het nieuwe functionalisme van het Bauhaus.

Maar deze aanhang naar het functionalisme veranderde, bedrijven stelden steeds hogere eisen aan de letterontwerpers. Ze herontdekten het vakmanschap en de esthetische eisen van de meesters uit de 16e, 17e en 18e eeuw. Deze wereld was echter alleen voor ervaren mensen en zeker niet voor de nieuwkomers.

Vanaf de jaren twintig ontwierpen de letterontwerpers ‘revivals’ van de klassieke lettertypes aangepast aan de nieuwe eisen. Vanuit deze ideeën van grafisch ontwerpen ontstonden in de loop van de jaren zeventig weer aftakkingen. Deze legden de accenten op het formele aspect en de persoonlijke benadering

De eerste stap richting de derde revolutie: de opkomst van de computer, was het fotografisch zetsel. Er was een systeem dat via een fotografische weg teksten samenstelde, die op een glasplaat of kunststoffilm

samengesteld waren. Teksten werden eerst op een drukproef gemaakt deze werden daarna knippend en plakkend opgemaakt.

Dit maakte het vrij spatiëren en zelfs overlappen van letters en beelden, zowel als fotografisch vervormen mogelijk.

De schreefloze letter was het beste bestand tegen deze techniek. Het fotografisch zetsel liet de letter slinken. Een Romein heeft schreven die dikke en dunne vormen hebben, als je die gebruikt voor deze techniek zouden de dunne vormen verdwijnen, zodat hij slecht leesbaar is. Het fotografisch zetsel maakte het drukwerk sneller en dat was een bijzondere verandering. De drukkerijen investeerden hier op grote schaal in.

De uitvinding van het toetsenbord maakte het fotograferen van de drukproeven overbodig. Dit betekende het einde van vijfhonderd jaar boekdrukkunst. Er waren nog veel problemen met het fotografische zetsel, maar voordat de oplossingen hiervoor gevonden konden worden, werden de machines al vervangen door computers.

(11)

11

Hoofdstuk 2

Opkomst van de

computer

In 1984 komt Apple met de Macintosh. Dit waren de

eerste computers met een muis en een grafische

interface. Daarna proberen ze samen met postscript dat

door Adobe is ontwikkeld een wysiwyg-effect te krijgen

‘What you see is what you get’

Apple probeert daarmee het

beeld wat op je beeldscherm staat zoveel mogelijk

vergelijkbaar te laten zijn met het beeld wat uit je

printer komt. Dit was een hele belangrijke revolutie voor

de grafisch ontwerp wereld.

Als er in deze scriptie over een computer gesproken wordt,

is er voor gekozen om het over de Apple Macintosh te

hebben. De reden hiervoor is dat Apple binnen de grafische

industrie de marktleider is en zich ook gespecialiseerd

heeft in deze sector.

Veel professionele ontwerpers vonden deze computer een stap achteruit. De kwaliteit van het pixelachtige beeldscherm werd slecht gevonden. Ondanks de kritiek, werd deze computer gebruikt voor desktop publishing: waarvoor het zeer zeker wél geschikt was. Dit gereedschap maakt het voor niet zo professionele ontwerpers toch mogelijk iets een professionele uitstraling te geven. Zo konden flyers, brieven en schoolkranten erg makkelijk, snel en goedkoop gemaakt worden. Ook werden er trucjes uitgehaald met de computer, zoals ‘outline’ en schaduwen in letters.

Dit kennen wij nog steeds in Word-Art van het programma ‘Word’ Dit werd gezien als

extreem lelijk.

Toch was er een klein select groepje ontwerpers, als Zuzana Licko en Neville Brody, die dit nieuwe materiaal wél als een uitdaging zagen. Er werden al snel nieuwe experimentele dingen gedaan en er werd gekeken welke mogelijkheden de computer had. De computer heeft niet alleen gezorgd voor technische veranderingen maar ook voor verschuiving van taken binnen de grafische wereld. Vroeger had iedereen zijn eigen taken en zijn eigen gereedschap. Het bedenken van informatie en het verwerken ervan gebeurde op totaal verschillende soorten plekken. Tegenwoordig werkt iedereen met hetzelfde materiaal: de computer.

9

(12)

12

In vergelijking tot de boekdrukkunst heeft de typografie door het digitale tijdperk dingen verloren, maar minstens net zo veel, zoniet meer

gewonnen. De typografie was in de loop der jaren een zware industrie geworden, maar door de computer is het weer thuiswerk geworden. Door de opkomst van de computer veranderde de manier van werken van letterontwerpers en grafisch ontwerpers, om ze allebei te begrijpen worden ze apart in een deel van het hoofdstuk behandeld.

§1 Veranderingen voor de grafisch ontwerper.

De Macintosh heeft voor een drastische verandering gezorgd voor de grafisch ontwerper, maar de nieuwe technologie had niet meteen hun vertrouwen. De grafisch ontwerpers moesten hun vak weer een beetje opnieuw en op een hele andere manier ontdekken. Het voordeel dat de grafische ontwerper het proces helemaal meemaakt, van het concept tot het uiteindelijke product komt door de nieuwe technologie. Bijna alles wordt al besloten op het beeldscherm.

§1.1 De ontwerper als organisator.

Een van de problemen die de computer voor de grafisch ontwerper heeft opgeleverd is dat het niet meer duidelijk is wie waarvoor verantwoordelijk is. De grafisch ontwerper is opeens verantwoordelijk voor letterzetten, terwijl dit zijn vak niet is. Voor de grafisch ontwerpers betekende dit totale onafhankelijkheid, wat een grote verantwoordelijkheid inhoudt.

Jessica Helfland vond dat er een nieuw vraagstuk voor ontwerpers

ontstond;

‘Zijn we makers of managers, controleurs of

beheerders, redacteuren of kunstminnaars?’

Jessica Helﬂand Screen

Door de computer wordt van de ontwerper niet meer verwacht dat hij slechts eindproducten maakt. De ontwerper wordt bedenker van structuren, procedures, voorschriften en basisstramienen.

Als je een concept ontwikkelt, ben je ideeën bij een onderwerp aan het bedenken zonder dat je je zorgen maakt over de vorm. In een concept denken is voor de meeste grafisch ontwerpers een belangrijk onderdeel. De computer is niet bevorderend voor de conceptdenker. Om een goed concept te verzinnen kan je beter eerst dingen op papier uitwerken. Als je meteen op de computer werkt levert dit te snel een werkend beeld op.

‘Jammer genoeg geven de dingen als je met de

macintosh werkt een snelle beeldoplossing’

Erik Spiekermann, Designers on mac 1992

(13)

13

§1.2 Waren de letters in de mode?

Voor een lange tijd was het ontwerpen van lettertypes een exclusief discipline, alleen voor specialisten en ervaren ontwerpers. Door de computer hebben ook beginnende ontwerpers een kans en wordt typografie op een nieuwe manier gedefiniëerd. De resultaten van deze vrijheid zijn onder-werpen voor hevige discussies. Door de computer en de nieuwe software is het voor de grafisch ontwerper technisch mogelijk geworden om letters te ontwerpen. Om bijvoorbeeld een letter te maken die er beschadigd uitziet, heb je maar weinig tijd nodig. Het werd een hele nieuwe hype. Hier is de letter

‘Blur’

een voorbeeld van.

Fontshop en Emigré zijn fontuitgeverijen, rond deze hype bleven er bij hun nieuwe fonts ontstaan. In hoofdstuk 4 wordt verder ingegaan op Fontshop en Emigré. Traditionisten vinden dat de technologie de letters slechter maakt, en dat je als letterontwerper moet proberen letters onzichtbaar te maken, zodat letters niet opvallen op het moment dat je ze leest, terwijl anderen de mogelijkheid door digitalisering zien om letters te ontwerpen als personalisatie en expressie.

Op dit moment is deze trend weer iets rustiger geworden. Grafisch ontwerpers beseffen nu dat als je echt een goede letter wil ontwerpen, het heel lang duurt. Nadat de grafisch ontwerper heeft mogen proeven van letterontwerpen zijn ze anders naar de letterontwerper gaan kijken.

§2 Verandering voor de letterontwerper.

‘Worden die dingen ontwórpen? Stomme verbazing

oogst letterontwerper Gerard Unger als hij op

een feestje over zijn vak vertelt. Toch wordt half

Nederland wakker met een krant die zijn Swift als

broodletter heeft. Ungers letters worden veel gelezen

maar zelden bekeken.’

Gerard Voshaar, artikel De typograﬁsche veldrit van Gerard Unger, 2000

De meeste mensen kunnen wel lezen, maar niet naar letters kijken: ze lezen de woorden, niet de letters. Letterontwerpers kijken juist naar de letters en lezen niet zo snel het woord.

Font: Een familie letters in verschillende varianten zoals cursief, mager en halfvet

(14)

14

§2.1 Historische letters digitaliseren

Als letterontwerper moet je bestaande letters aanpassen voor een nieuwe manier van gebruik. Doordat er veel ontwikkelingen zijn geweest binnen de typografie en men toch graag de oude vertrouwde letter gebruikt zijn sommige letters vaak opnieuw gemaakt. Daarom hebben deze letters verschillende versies gekregen. Als je nu kiest voor de Caslon moet je goed kijken welke versie je wil. Zo is de Adobe Caslon een hele andere letter dan de Monotype Caslon.

Elke techniek heeft zijn eigen goede en slechte eigenschappen. Maar het heeft tijd nodig om deze te ontdekken en de letter daarop te kunnen aanpassen.Er is op dit moment een voorbeeld van een ontwikkeling de ‘OpenType’. De Opentype is een digitale lettersoort die Microsoft en Apple samen hebben ontwikkeld. Deze soort heeft nieuwe mogelijkheden en te gebruiken op beide systemen. De

hele industrie is aan het ontdekken hoe je deze moet gebruiken en alle gereedschappen zijn weer anders

§2.2 Technologische verbetering

Speciaal voor de letterontwerpers is er een font-ontwerp programma. Met dit programma kan je zelf letters ontwerpen die je op je eigen computer kon gebruiken. Met dit fontprogramma kan je een letter ontwerpen aan de hand van curven ontwikkelingen. Hierdoor zijn vormen van letters bepaald door curven met wiskundige berekeningen. Hierdoor zijn de letters ‘perfect’. Ook kan je de letter op een gemakkelijke manier testen. Op je beeldscherm kan je de spatiering bepalen en dat ook per letter laten verschillen. Je kan als letterontwerper alles al doen in de computer

§2.3 Veel kritiek...door de computer?

‘Hoe zou de wereld er uit zien zonder de Garamond,

Optima, Helvetica, Times, Univers, Perpetua, Gill

Sans, Futura, Claradon, Bembo en hun ongeveer

twintigduizend soortgenoten waarvan ik de

lezer, niet alleen wegens plaatsgebrek de namen zal

besparen.

Zij zou er anders uitzien. Het woord ‘informatie

stroom zou niemand kennen en velen van ons

zouden op dit ondermaanse ronddarren als

blinde ezels bij een waterput. Mooie namen hebben

11

(15)

15

lettertypes bijna altijd en sinds de invoering van de

computergestuurde zetsystemen, zo’n honderd jaar

na de uitvinding van de zetmachine, wordt de markt

overspoeld met nieuwe lettervormen. Het overgrote

deel is van bedroevende kwaliteit.’(...)

Dit is een stukje uit een artikel van de Volkskrant in 1986. Van Hub hubben ‘Letters van nieuw talent’

De uitvinding van de computer gaf veel meer mogelijkheden binnen het lettertype ontwerpen. Het was voor meer mensen toegankelijk en er ontstond een oneindige vrijheid. Maar de meeste critici waren niet zo te spreken over deze nieuwe explosie van letters. Ze vonden het ‘plagiaat’ en de klassieke letters zouden ‘verminkt’ worden. Er ontstonden ook ‘fancy’ letters die een expressie waren van de ontwerper. Ook dit vond men vaak vreemd. Het ging toch niet om de expressie maar om de leesbaarheid? Waarom vond men deze letters vaak slecht?

Komt dit door de verandering in de hoeveelheid? Misschien door de tijd van het ontwerpen van een lettertype die door de computer veel minder is geworden. Of omdat de letters soms onleesbaar worden en illustratief. Letters zijn soms niet alleen nog maar om te lezen, maar hebben ook een andere functie zoals expressie. Misschien komt het omdat het ontwerpen veel toegankelijker is geworden, en meer mensen dit kunnen doen.

§2.4 Hoeveel verschillende

letter soorten zijn er nu?

‘Is er nog wel ruimte voor nieuwe letters, zal een

vraag kunnen zijn. Eigenlijk zijn er diverse redenen

om nieuwe letters te ontwerpen; ‘Soms moet er een

nieuw dingetje gemaakt worden om een bepaald

gat op te vullen, soms moet er een bestaand ding

aangepast worden om in een ander gat te stoppen,

en af en toe is er een idee voor een nieuwe dingetje

dat nog geen plek heeft’

Erik van Blokland, Letters 2001

Er zitten grote voordelen aan dat de letterontwerper een vrijer beroep is geworden, nu hebben jonge ontwerpers ook een kans om een letter te ontwerpen die gewaardeerd wordt. Maar er zitten ook nadelen aan. Nu zijn de letters minder goed van elkaar te onderscheiden, wanneer is een letter nou goed? Hoe bepalen we dat?

(16)

16

Om even terug te kijken naar de opkomst van de boekdrukkunst, toen waren er mensen die klaagden dat er gewoon te veel was en dat er geen tijd was om al die boeken te lezen. Nu verdwalen de grafisch ontwerpers in de hoeveelheid van soorten letters.

Er worden op dit moment veel meer letters ontworpen dan vroeger. Bij het ontwerpen van een volledig nieuwe letter is het vaak een gok van de ontwerper of deze letter wel gebruikt gaat worden. Is de letter wel nodig? Het gebruik van de letter is veel diverser geworden. Grafisch ontwerpers kunnen hier veel baat bij hebben, als het letterbeeld wat jij in je hoofd hebt niet bestaat, kan het altijd nog gemaakt worden.

(17)

17

Hoofdstuk 3

De functie van

een letter

Als je aan iemand zou vragen: ‘Wat is het doel van een

letter?’ Dan zou diegene altijd het beantwoorden met

‘om

te lezen’.

Dus daar zou je een makkelijke conclusie uit

kunnen trekken en aannemen dat de functie van een letter,

lezen is. Maar er kunnen meerdere doelen aan vast zitten.

Wat moet je lezen? Een stuk tekst? Misschien moet de tekst

juist wel heel erg opvallen. Op het moment dat DAVID JURY

Over typograﬁe 2003

_{het over de functie heeft van de lettertypen}

splitst hij het in twee delen; kop- of tekstletter.

Soms gaat het om de letterontwerper zelf, wat wilde hij

vertellen met zijn nieuwe lettertype?

§1 Een tekstletter moet leesbaar zijn

Iedereen is weleens geconfronteerd met drukwerk dat niet uitnodigde tot goed lezen, terwijl andere heel toegankelijk zijn. Dit heeft lang niet alleen met de inhoud te maken. Hoe komt dat? Wat maakt een tekst onleesbaar en hoe moet een tekst er uitzien om graag gelezen te worden en hoe komt het dat je teksten met sommige letters sneller leest dan met andere? Een goede tekstletter moet als het ware onzichtbaar zijn zodat de inhoud goed tot zijn recht komt. En dus goed leesbaar is.

Sinds de 19e eeuw wordt leesbaarheid wetenschappelijk onderzocht. Wetenschappelijk werd met nadruk gezegd omdat er tot dan toe alleen nog onderzoeken en adviezen waren van drukkers, die ook de letters zelf leverde. Dus deze onderzoeken waren vooral objectief

Het wetenschappelijk onderzoeken van de leesbaarheid is moeilijk. Wanneer is een letter echt goed leesbaar? Is het een goede lees-letter: of is een letter goed leesbaar omdat we hem vaak gebruiken en dus herkenbaar is en daarom zo makkelijk leest. Letter ontwerpers hadden een beetje moeite met de resultaten van deze onderzoeken. Misschien waren ze bang om hun bewegingsvrijheid kwijt te raken. Toch is belangrijk om even naar deze uitslagen te kijken en ze toe te passen op je eigen manier, om eventueel verbeteringen aan te brengen.

De leesbaarheid hangt van veel dingen af. Bijvoorbeeld aan de lengte van een regel. Er is een vuistregel dat negen tot twaalf woorden het fijnste leest. Als het er veel meer zijn heb je moeite met het doorgaan naar de volgende

(18)

18

regel. Kapitaal of onderkast kan ook uitmaken. Belangrijk is het verschil tussen de letters in uiterlijk. Bij de onderkast letters zijn deze verschillen groter dus zijn zij makkelijker te lezen. Ook nemen kapitale letters veel ruimte in en heeft het oog dus meer

moeite met scannen. Na een kort onderzoek kun je ook makkelijk zien dat de bovenkant van de letters sneller herkenbaar zijn dan de

onderkant van de letters. BRIAN COE heeft proberen te ontdekken hoever je kan gaan bij een letter om een gedeelte weg te laten totdat de letter toch nog leesbaar is.

§2 Kopletter

Het grootste verschil tussen de kopletter en de tekstletter is dat ze op een andere manier gebuikt worden. Kopletters worden niet voor lopende teksten gebruikt maar voor een kop boven de tekst op een affiche of flyer. Deze letters moeten opvallen, soms zelfs schreeuwend zijn.

De attentiewaarde van een kopletter kan heel belangrijk zijn. Maar dit valt samen met de context en omgeving waarbinnen de letter gebruikt word en dus moeilijk te bepalen. Als een chaotische advertentie in een rustige omgeving staat zal deze zeker opvallen. Je kan voor twee dingen kiezen: Leesbaarheid of originaliteit. Leesbaarheid kan heel belangrijk zijn maar als een letter heel origineel is en dus heel erg opvalt zou je hem snel zien en toch lezen. Op zo’n moment is de leesbaarheid gecompenseerd door de attentiewaarde.

Soms hebben kopletters een illustratieve waarde. Hierdoor zijn er flinke extremen ontstaan. Volgens David Jury zullen kopletters nooit klassiekers worden omdat deze letters tijdsgebonden zijn. De belettering van

gebouwen en het ontwerpen en ontwerpen van wegwijs systemen zijn ook kopletters. Dit is weer een volledig ander vak. Wegwijs systemen moeten functioneel heel goed werken maar moeten ook opvallen voor de juiste doelgroep. Je kunt niet zomaar een bestaande letter vergroten en opplakken. Letters op groot formaat en afstand werken weer op een andere manier.

§3 Nieuwe technologie

De nieuwste technologie wordt niet door iedereen op het zelfde moment opgenomen en geaccepteerd. Sommige mensen zien iets nieuws als een achteruitgang. Er zijn bijvoorbeeld schrijvers die zweren bij een vulpen, terwijl het veel makkelijker voor de uitgever zou zijn als zijn column

14

(19)

19

iedere dag per email verstuurd zou worden. Stoomtreinen, vooroorlogse automobiliteit: ze hebben allemaal hun aanhangers en gebruikers. Terwijl het over het algemeen betekent dat ze langzamer, gevaarlijker en minder

milieu-vriendelijk zijn dan de nieuwste versies. Hoe komt dit? Is dit de romantiek of zit er meer achter? Tot voor kort hadden machines nog een zichtelijk karaker: je kon zien of een machine in beweging was. Als je niet helemaal

begreep hoe de machine werkte kon je er wel iets bij voorstellen.

‘Als

dat ding daait zal hij het wel doen’

Maar de nieuwste

techniek laat niets meer van dit soort dingen zien. ‘

De werking en

verschijningsvorm zijn van elkaar losgekoppeld’

letters 2001

Er wordt geen beweging meer doorgegeven maar informatie, het is niet meer tastbaar en je ziet niet wat er gebeurt. Deze ontwikkeling valt samen met analoog of digitaal. Dit zie je bijvoorbeeld bij de fotografie. De digitale camera heeft de laatste jaren grote veranderingen ondergaan, maar ookal zijn deze camera’s tegenwoordig net zo goed als analoge camera, er zullen altijd mensen zijn die de analoge camera beter blijven vinden. Er is meer feeling bij deze camera’s. Critici hebben ook een ander gevoel bij de digitale letters.

§4 Heeft een digitale letter

minder status?

Net als bij de algemene technologie heeft de letter ook een grote

verandering ondergaan. Maar dan op een andere manier. De letter lijkt juist dichterbij te zijn gekomen. Eerst stonden ze in de zetkast van de drukkerij, nu staan ze in menig huiskamer op de computer.

De digitale letter heeft een soort lichtheid gekregen. Iedereen die een computer heeft kan ‘gewoon’ uit een paar verschillende letters kiezen, terwijl ze er zelf niet echt bewust van zijn dat deze ook ontworpen zijn. Mensen weten niet beter dan dat je deze letters gratis bij een

besturingssysteem krijgt. Als je een paar nieuwe fonts wil dan kan je ze op allerlei manieren legaal of illegaal van internet downloaden. Ontwerpers van letters besteden op dit moment een groot deel van hun tijd aan het bedenken van een goed systeem om de fonts te beschermen.

Veel juridische aspecten van een font zijn al te benoemen. In de

pré-computertijd waren de fonts tastbaar. Het was heel duidelijk wie een font in bezit had. Diegene had alle loden lettertjes in een letterbak op het bedrijf staan. Nu is een font een computer software programmaatje, hetgeen duidelijk wat gecompliceerder ligt. Wat betekent het eigenlijk als je een computer hebt met letters, zijn deze dan van jou? Mag je deze letters dan

(20)

20

zomaar overal voor gebruiken? Ja het kan! En het gebeurt ook op grote schaal, maar het mag niet zomaar. Een letter heeft iemand ooit ontworpen, als je dit lettertype koopt koop je het recht om het te gebruiken; je koopt niet de letter zelf.

De grafisch ontwerper zal er niet alleen aan moeten denken of een font goed past bij het ontwerp, maar ook aan andere vragen als: Wat gaat de klant met dit font doen? Gaat de klant het internet op? Zijn er plotseling

Cyrillische of Griekse fonts nodig?

‘In feite geldt: hoe groter de

internationale markt hoe groter de invloed van de

nieuwe media, hoe beperkter de fontkeuze.

Fred Smeijers en Richard Derks, Letters 2001

§4 Wennen aan verandering

De Baskerville heeft bewezen dat een letter soms een soort van wen-tijd

nodig heeft.

‘It’s reader familiarity with the faces that

accounts for their egibility’

Zuzana Licko, Emigre 15_{De boeken waren}

in zijn tijd revolutionair, Hij gebruikte zijn nieuw letterontwerp en een ander -dunner soort- papier. In onze ogen is de font Baskerville niet zo heel anders is dan zijn voorgangers. Toch waren deze letters voor toen een heel groot verschil, ze hebben een open karakter door hun grote verschil tussen dik en dun. De letters kregen veel kritiek te verduren. Men vond de letters onleesbaar en lelijk. Deze letter is nu een van de meest gebruikte boekletters. Je kan dus wel zeggen dat we deze letter nu ‘herkennen’ als leesbaar. Door de digitalisering is het makkelijker om een letter de wereld in te brengen, omdat hij sneller gereproduceerd wordt. Door de digitalisering veranderen er heel veel dingen, niet alleen letters en wennen mensen ook aan de verandering zelf.

Om te kijken hoe mensen met deze verandering omgaan is er een kleine test gedaan voor deze scriptie. Een exemplaar van zo’n test is te vinden in de bijlagen. De test bestond uit één stuk simpele tekst. Deze tekst is duidelijk verdeeld in zeven alinea’s. De eerste alina is gezet in een

standaard letter, de Times New Roman. Er is gekozen voor deze letter omdat

iedereen deze letter goed kent en vaak gebruikt. De andere zes alinea’s

zijn gezet in de

Letterina

. Dit is een onduidelijk, onrustig maar een

net-leesbare letter. Verschillende mensen hebben deze tekst gelezen en de leestijden per alinea opgeschreven. Daarna is de woord leessnelheid gemeten per alinea. De woord-leessnelheid hangt van heel veel dingen af, niet alleen van het lettertype. Je moet namelijk ook wennen aan de schrijfstijl van de tekst. Dus het is een lastig onderzoek. Ook is de hoeveelheid proefpersonen is te laag om er echte conclusies uit te trekken.

(21)

21

Maar we kunnen hier wel naar kijken en een eigen mening uithalen. Hiernaast zie je een schema hoe het met de snelheden van de proefpersonen ging. En je kan zien dat de meeste personen tijdens het laatste deel van de tekst al redelijk aan de letter gewent waren en deze goed kunnen lezen. Dus we kunnen hier uit opmaken dat de lees-baarheid van een letter kan veranderen als iemand vaker ander soort letters leest.

§6 Een letter als een expressie

Door de digitalisering is er een soort vrijheid gekomen binnen het letterontwerpen. Er zijn veel vrije vormen gekomen. De letterontwerper kan bijna alles maken wat hij wil. Hierdoor kan de letter een andere functie krijgen. En krijgt de letter verschillende eisen zoals: ambacht, cultuur, uitvindingen, nostalgie en de verlangens van het beeldscherm. Sommige

letters worden gelinkt aan een tijdperk. De

_Alchemy

met de Middeleeuwen,

Grotesque

en de

Egyptiënne

met de Industriële Revolutie.

Letters beginnen een betekenis te krijgen zonder dat het in een tekst geplaatst is. Een voorbeeld hiervan is het lettertype van de Sex Pistols. Deze letter is ontworpen voor het logo van de muziekband ‘Sex Pistols’. Het is gemaakt om een punkwaarde te hebben. Achter deze letter zat een typografische mening. Het idee is dat de letters onafhankelijk van de tekst communiceren. De Acme foundry van Christian Küsters kiezen hun letters volgens een principe. Volgens Küsters gaat het er niet om hoe de letters er uitzien maar het idee erachter. Misschien is er een vergelijking met het expressionisme te maken. De schilderijen in de romantiek waren allemaal prachtige landschappen die zo goed mogelijk de werkelijkheid lieten zien. Op het moment dat de fotografie opdook was het zo goed mogelijk namaken van de werkelijkheid niet meer een uitdaging. Op dat moment ontstond het expressionisme binnen de schilderkunst. Het het doel was van de kunstenaar om zijn expressie te uiten. De kunstenaar voelde zich helemaal vrij in het schilderen en er kwamen allerlei verschillende stijlen. De computer heeft er voor gezorgd dat het ontwerpen van een letter minder tijdrovend is. Als een letter goed is en alleen de letter ‘e’ moet nog een beetje aangepast worden dan is dat zo gedaan. Maar er zijn zoveel klassieke letterontwerpen dat er geen uitdaging meer inzit. Dus misschien komt het doordat de letterontwerper verder kijkt dan de leesbaarheid en de klassieke letters van de typografie.

16 2 3 4 5 6 7

woordleessnelheid per sec.

(22)

22

Hoofdstuk 4

De rol van Emigré

en Fontshop

tijdens de

ontwikkelingen

van de letter

Iedereen die in de grafisch ontwerp wereld zit kent de

bedrijven ‘Fontshop’ en ‘Emigré’. Dit zijn twee hele

opvallende font-uitgeverijen. Op het moment dat alle

nieuwste fonts kritiek te verduren kregen werden deze twee

bedrijven vrijwel meteen geaccepteerd en gerespecteerd.

In dit hoofdstuk word er gekeken naar de ontwikkelingen,

doelstellingen en houding van deze bedrijven.

§1 Fontshop in aanloop

ERIK SPIEKERMANN is altijd al bezig geweest met typografie. Voordat de computer er was, was hij al flink in de weer geweest met letters en het fotografisch zetsel. Maar hij vond dit geen ideale methode dus ging hij opzoek naar andere oplossingen. Rond 1984 kreeg hij een opdracht voor de Deutsche Bundespost. Hij moest de huisstijl standaardiseren. Op dat moment werd er bij dit bedrijf in elk gedeelte van het land een ander lettertype gebruikt. Wel altijd een schreefloze, maar daar waren ook nog veel verschillende in. Ze kozen er één die ze toevallig in huis hadden voor het fotografisch zetsel. Volgens Spiekermann was het beste om een speciaal letter te ontwerpen voor de Deutsche Bundespost.

Op dat moment betekende een nieuwe letter voor het hele land, een hele hoop nieuw staal maar op hetzelfde moment kwam er de uitvinding van postscript. Dit betekende dat ze in plaats van metaal in heel het land een computer konden plaatsen. Zodat er een oplossing kwam voor de problemen. Jammer genoeg werd dit project afgeblazen. Dit was de eerste letter die hij voor de Deutsche Bundespost had ontworpen en hij noemde deze letter naar zijn ontwerp bureau Meta.

(23)

23

Spiekermann werkte vanaf die tijd vooral met de computer. Rond 1988 reisde Spiekermann regelmatig naar de VS dan smokkelde hij fonts voor de Macintosh omdat ze in Europa niet te krijgen waren. Met de wetenschap dat er flink behoefte was aan deze lettertypes voor de Macintosh zette hij samen met zijn vrouw Fontshop op. Fontshop was het eerste bedrijf dat fonts digitaal leverde. Omdat Spiekermann die jaren ervoor veel contacten had gekregen met fontmaatschappijen maakte hij daar gebruik van. Hij vertelde al deze maatschappijen, bijvoorbeeld Berthold en Linotype, dat het noodzakelijk was om je letters digitaal te maken en zo uit te brengen, en als je ze toch verkoopt kan je ze beter laten verkopen door iemand die verstand heeft van lettertypes. En dus zo kwam hij aan een groot deel van zijn klanten.

§2 Fontshop en technologische ontwikkelingen

Fontshop was al snel niet alleen een bedrijf dat fonts leverde, maar ook een bedrijf dat grafisch ontwerpers informeerde over de nieuwste technologische ontwikkelingen en hoe je er het beste manier mee om kan gaan.

Fontshop maakt ook een catalogus, waarmee ze een poging deden tot een verzameling van alle verkrijgbare digitale letters: ze willen hiermee een vorm van professionaliteit laten zien en de klant op de hoogte brengen met de nieuwste ontwikkelingen

De letters die worden uitgekozen lopen zeer uiteen. Het lijkt als of Fontshop niet echt kritisch is met hun keuzes voor letters. De eis is vooral dat de letters nog niet eerder ontworpen zijn.

Op het moment dat de traditionele fima Berthold zijn fonts overdroeg aan Fontshop gingen ze er vanuit dat er met enige status met hun fonts werd omgegaan. Maar nu lijken ze tussen alle andere fonts in de catalogus dezelfde te zijn als al die andere fonts. Volgens Fontshop zelf zijn ze wel

heel streng.

‘We kiezen van de honderd voorstellen er

ongeveer drie. Ze moeten heel speciaal zijn, en aan

technische eisen voldoen.’

Erik Spiekermann 1991.

Fontshop is wel duidelijk een heel commercieel bedrijf, dit kan je zien hoe uitgebreid er met hun reclame materiaal om wordt gegaan. Ze hebben een heel uitgebreide website met veel onderdelen. Ook zijn er veel catalogi van Fontshop uitgebracht. Je komt deze naam overal tegen. Fontshop is echt gericht op de massa productie. Daarom hebben ze waarschijnlijk zoveel uiteenlopende fonts. Zodat er voor elk doel een goede letter te vinden is.

(24)

24

§3 Emigré

Emigré is een gezamenlijke term voor ZUZANA LICKO en RUDY

VANDERLANS. Ze produceren een tijdschrift en hebben een letteruitgeverij. Rudy VanderLans is opgeleid aan de Royal Academie in Den Haag. Dit was een strenge opleiding, ging vooral over puurheid en het grid. Ook was de invloed van het bauhaus groot. Hij had gewerkt in drie verschillende studio’s in Nederland, maar was teleurgesteld hierdoor. Omdat hij de methodes een beetje saai vond besloot hij de grafische wereld te ontdekken in Amerika. Hij werkte daar voor een krant en leerde daar op een andere manier met een stuk tekst om gaan. Ook maakte hij veel illustraties voor die krant. Maar hij wilde meer, vooral meer vrijheid en besloot om samen met zijn vrouw Zuzana Licko een bedrijfje te beginnen. Op dit zelfde moment kwam Apple met de ‘Macintosh’.

VanderLans kreeg vanuit het tijdschrift Mac-world de vraag om illustraties te maken. Dit tijdschrift zou volledig met de computer worden gemaakt. Dit was voor die tijd nog zeer uitzonderlijk, de meeste tijdschriften werden toen nog met de hand gemaakt. Eerst vertrouwde VanderLans het niet maar ging toch samen met Zuzana Licko op bezoek bij het tijdschrift om naar de computer te kijken. Ze waren volledig verrast en het weekend erop kochten ze er één. Ze moesten drie weken wachten. maar toen de computer er eenmaal stond werd er non stop aan gewerkt.

Rudy Vanderlans had ondertussen een tijdschrift opgezet. Oorspronkelijk was het de bedoeling dat dit een tijdschrift zou zijn voor jonge

aanstormende kunstenaars die niet met de desktop technologie bezig waren. Maar zijn ideeën over de computer veranderden snel en alleen zijn eerste exemplaar van het tijdschrift is met de hand gemaakt. Het tweede exemplaar werd al met de computer gedaan.

Zuzana Licko begon meteen met fonts te maken op de computer. Op de academie werden er ook fonts gemaakt maar toen kon je alleen maar naar een font kijken, en niet gebruiken. Het was interessant om een font te maken die je op je eigen computer kon plaatsen en nog kon gebruiken ook!

§4 De uitdaging voor Zuzana Licko

Zuzana Licko werkt graag met beperkingen.

‘Op het moment dat

ik teveel keuze heb wordt ik verpletterd, ik heb geen

geduld en tijd het allemaal uit te zoeken’

Zuzana Licko 1993

Ze had daarom soms problemen met grafisch ontwerpen. Je kon nog te veel kanten op volgens haar. Dus ze heeft zich daarom gespecialiseerd in letterontwerpen.

(25)

25

Er was rond de tijd dat Zuzana Licko begon met letterontwerpen een grote negativiteit over digitale letters. Deze waren volgens velen erg slecht leesbaar en ontzettend lelijk. Volgens veel ontwerpers was het onmogelijk om goede letters te ontwerpen op de computer. Zuzana Licko was het hier gedeeltelijk mee eens, maar ze zag het als een grote uitdaging om hier een oplossing voor te zoeken.

Ze was een hele tijd met deze zwaar pixelige letters bezig. Ze zat ook op computerles. Maar als ze tijdens deze les om advies vroeg, zeiden de leraren dat het een verloren zaak was. Toch heeft Zuzana Licko heel wat verschillende fonts ontworpen met deze bitmap structuur.Door de manier dat zij met de computer omgaat ze van begin af aan met de computer werken en deze ontdekken.

§5 Ontwikkelingen van Emigré

In het begin van Emigré werden er nog allerlei andere klusjes als grafisch ontwerpers gedaan maar al snel waren ze alleen nog maar bezig met het tijdschrift en de letters. Door de bitmap uitstraling waren deze letters erg opvallend. Er kwam ook veel commentaar op deze letters. Maar Licko was het hier niet mee eens. De letters zouden slecht leesbaar zijn, maar dit was volgens haar gebaseerd op theorieën van het verleden en het zou slechts een kwestie van wennen zijn. Als je lang met een letter omgaat zulje hem ook steeds beter kunnen lezen. Na vijf jaar letters te hebben ontworpen komt Zuzana Licko met letters die niet meer pixelig zijn maar strakker. Mrs Eaves is de succesvolste letter van de vele letters die Emigré heeft uitgebracht, dit is eigenlijk merkwaardig want Mrs Eaves is een nieuwe versie van Baskerville en is dus toch een klassieke letter. Ondanks dat

Emigré heeft geholpen in het vrijere denken van de typografie, grijpen ze zelf weer terug naar het verleden. Je kan dit ook zien aan het tijdschrift. Het tijdschrift had een leus: ‘Magazine without boundaries!’ Als je naar de huidige vorm van het tijdschrift kijkt lijkt het juist weer de grensen te hebben. Dus Emigré heeft op een bepaalde manier hun eigen grensen toch weer uitgebreid tot in het verleden.

Fontshop en Emigré hebben allebei een bijdrage geleverd in de acceptatie van de digitaleletter. Fontshop gericht op de techniek en Emigré was meer bezig met de ontwikkeling van de vorm.

19

(26)

26

Hoofdstuk 5

Voorbeelden

In dit hoofdstuk worden er vier bekende en invloedrijke

letters bekeken. Per paragraaf wordt er om te beginnen

gekeken naar de ideeën van de ontwerper of het bureau

waar de letter vandaan komt, hoe zij zijn omgegaan met de

ontwikkeling van de computer en welke invloed zij hebben

gehad op de acceptatie van de digitale letter. Vanuit dat

punt komt er een stukje over de reden van het ontwerpen

van de letter, wat het doel is van de letter en wat deze

uitstraalt.

§1 Beowolf

ERIK VAN BLOKLAND EN JUST VAN ROSSUM 1992

Erik van Blokland en Just van Rossum zijn bekend geworden binnen de typografie omdat vele letters van de uitgeverij Fontshop heben ontworpen voorbeelden hiervan zijn; Justlefthanden Zapata. Zij hebben van begin af aan de computer als een belangrijke verandering gezien. En zoeken nieuwe mogelijkheden binnen de computer. De leesbaarheid blijft voor hen de belangrijkste functie. Ze denken dat verandering soms moeilijk is

voor mensen.

‘het oog en de hersenen kunnen heel erg

aan een bepaalde context gehecht raken. Zelfs als

bepaalde veranderingen echt beter zijn kan het even

duren voordat een nieuwe generatie lezers er mee

overweg kan’

. Erik van Blokland van Interview, voor volledig interview zie bijlagen

De letter Beowolf heeft een klassieke basis en is gemaakt vanuit de mogelijkheden van de computer. Op het moment dat deze letter afgedrukt wordt verandert deze letter zichzelf. De letter heeft oneindig veel variaties. Alle punten in het contour hebben een ‘vrije bewegings ruimte’ hierdoor zijn alle letters anders. Als je dus twee maal en kleine letter ‘a’ intikt zullen er toch twee verschillende a’s als resultaat verschijnen.

Hierdoor lijkt de letter een soort handmatigheid te hebben.

(27)

27

wijzigen. Bij de letter Beowolf is het programmeren van dit programma een belangrijk onderdeel van het uiterlijk. Deze letter heeft als doel een soort symbool te zijn, te laten zien wat de mogelijkheden zijn en iets nieuws te laten zien. In de praktijk wordt deze letter niet zoveel gebruikt. Erik van Blokland en Just van Rossum laten hiermee wel zien dat de computer veel goede nieuwe dingen met zich meebrengt.

§2 Blur

NEVILLE BRODY 1991

Neville Brody is een grafisch ontwerper en is vooral bekend om zijn werk bij het tijdschrift Fuse van Fontshop. Zijn werk is zeer experimenteel. Hij heeft veel verschillende lettertypes ontworpen. In het begin van de computertijd vond Neville Brody het moeilijk er mee om te gaan. Op dat moment was hij bezig met het tijdschrift The Fase. Hij kon dat tijdschrift binnen vijf dagen handmatig tekenen. Dus hij vroeg zich af waarom hij met de computer zou gaan werken. Maar al snel merkte hij dat er veel nieuwe dingen mogelijk waren met de computer. Volgens hem was zijn traditionele opleiding goed was omdat hij van mening is dat het belangrijk is het tekenen onder de knie te hebben voor dat je met de computer aan de slag gaat.

Om de Blur te maken heeft Brody als basis een schreefloze letter bewerkt in photoshop en dez daarna weer geopend in een fontprogramma. Hiermee zette hij een soort trend neer. Meer ontwerpers gingen op dezelfde

technische manier letters manipuleren totdat ze zelfs soms niet meer leesbaar werden.

De letter is niet doelmatig ontworpen maar is een gevolg van verschillende experimenten. Toch heeft de Blur veel invloed gehad op het ontwerpen van letters. Deze letter wordt nog steeds veel gebruikt als er een speciale uitstraling nodig is. Deze letter is zelfs een soort symbool geworden van de jaren tachtig.

(28)

28

§3 Swift

GERARD UNGER 1985

Gerard Unger vindt het doordringen van de computer een verruiming van de mogelijkheden van het grafisch ontwerpen. Er zijn volgens hem

geen technische beperkingen meer.

‘Als ontwerper zijn wij

door computers verlost van de oude loden kogel met

de ketting aan onze enkel. Maar nu is er wat het

ontwerpen betreft veel te veel loltrapperij. Er is te

weinig aandacht voor de betekenis ervan en voor de

ﬁlosoﬁe die erachter moet liggen’

Gerard Unger Proof 1992

Vooral de veranderingen in de hoeveelheid van de verschillende letters

vindt hij heel goed. Volgens hem is het niet goed om alleen de _{Helvetica te}

gebruiken. In het begin van de jaren tachtig waren er niet zo veel letters voor kranten. Meestal werd de Times of de Excelsior gebruikt. Gerard Unger vond dat er een nieuwe letter moest komen voor de krant. Daardoor heeft hij de krantenletter goed bestudeerd. Hij keek ook naar de productie omstandigheden en het papier. De conclusie was dat een krant maken, in die tijd, een zware industrie was en de letter soms flink beschadigd werd. Dus moesten de letters deze zware omstandigheden kunnen doorstaan. Daarom koos hij grote schreven en ruime bogen.

Het doel van deze letter was duidelijk: hij moest goed leesbaar zijn en ook voor de krant gedrukt kunnen worden. Deze letter past ook bij andere producties bijvoorbeeld een woordenboek. De Swift heeft een klassiek maar is toch robuuste uitstraling.

abcdefghijklmnopqrstuvwxyz1234567890

ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ

(29)

29

§4 Dolly

UNDERWARE 2001

Underware is een klein nieuw bureautje in Den Haag, waar voornamelijk letters worden ontworpen. Volgens Alkiem Helming, een werknemer van Underware, is het doel van een letter niet meer alleen leesbaarheid. Hij

maakt de vergelijking met muziek,

het gaat niet alleen om de

melodie, maar ook om het gevoel wat je erbij krijgt

.

intervieuw zie bijlagen

Zij wilde met de Dolly een warm letterbeeld maken. Er werd een tussenweg

gezocht tussen

‘laten zien wat ze kunnen’

en

‘wat vinden

mensen prettig om te lezen’.

Dolly is op een andere manier uitgebracht dan de meeste letters. Als je bijvoorbeeld bij Fontshop een letter besteld dan moet je eerst betalen voor een cd waarmee je de letter kan gebruiken

Als je de Dolly wil, krijg je de letter eerst gratis zodat je kan leren om met de letter om te gaan als je bijvoorbeeld student ben of als bureau zijnde een voorstel aan de klant wil doen met deze letter. Maar als deze letter gedrukt wordt voor commerciele doeleinden, wordt er gevraagd om alsnog te betalen, een bijzondere en moderne oplossing.

(30)

30

Hoofdstuk 6

En nu?

De afgelopen jaren heeft de letter een flinke transformatie

ondergaan. De letter heeft een nieuwe functie gekregen,

wordt door andere mensen gemaakt en ziet er ook nog anders

uit. De snel groeiende technologie blijft de verandering

ondersteunen en stimuleren.

In dit laatste hoofdstuk wordt gekeken naar het heden en

de toekomst van de letter als conclusie op de onderwerpen

die tot nu toe behandeld zijn. De woorden ‘misschien’ en

‘het lijkt er op’ zullen vaak voorkomen omdat er over de

toekomst van het letterbeeld gesuggereerd wordt.

§1 Verandering

Na de uitvinding van de boekdrukkunst is er al vrij snel gekozen voor de klassieke kalligrafische letter met schreven. Mensen raakten hieraan gewend, gebruikten deze letter en perfectioneerden hem vijfhonderd jaar lang. Ze worden flink gewaardeerd en dus nog steeds gebruikt. We noemen ze ‘de klassiekers’ binnen de typografie.

Tijdens deze scriptie gaat het over verandering, maar als je naar de boekletters kijkt is er dus niet zo veel veranderd: geen krant die een schreefloze letter durft te gebruiken. Dit komt door verschillende dingen: De schreefletter heeft nog steeds een speciaal soort uitstraling, een soort status. Dit past goed bij de doelgroep van de kranten. Mensen hebben er ook een romantisch gevoel bij, net als bij stoomtreinen. De letter is goed leesbaar omdat deze generatie de letter gewend is.

Misschien gaat dit in de toekomst veranderen. De nieuwe generatie heeft geen extra gevoel of gewenning bij ‘de klassiekers’. Zij hebben altijd met de computer te maken gehad. De nieuwe generatie grafisch ontwerpers is de VERANDERING gewend en durft dus sneller een nieuwere letter te gebruiken.

Als je tegenwoordig een stuk tekst typed in het programma Microsoft Word gebeurt dit standaard in de Times New Roman. Toch worden werkstukken niet altijd in deze letter ingeleverd. Er wordt vaak bewust voor een andere letter gekozen. Kinderen kiezen bijvoorbeeld graag voor de Comic Sans dit

komt omdat deze een schrijf- en vrolijke uitstraling hebben

‘deze letter

is niet zo statig en saai’.

Studenten willen graag hip en modern,

en zullen dus niet zo’n

‘ouderwetse’

letter kiezen maar liever voor een

(31)

31

§2 Nieuwe ‘klassiekers’?

Op dit moment heb je overal veel keus in. Dit is het gevolg van de steeds groeiende welvaart. Als je een paar schoenen kiest, zijn er ongelooflijk veel soorten, maten en merken. De maatschappij wil niet meer alleen een schoen, maar vraagt zich ook af wat de functie van de schoen wordt? Wat is mooi? Wat wil je uitstralen met de schoen? 100 Jaar geleden waren er nog merken schoenen die iedereen kende of droeg, nu is dat per groepering verschillend. Vaak is dat per groepering een bepaald merk schoenen dat als ‘het’ merk of ‘de klassieker’ wordt gezien. Backpackers zullen bijvoorbeeld een bepaald merk sandalen ideaal vinden en uitstralen wat zij willen uitstralen. Dit zal ook steeds meer bij letters gaan gebeuren.

De traditionele grafische ontwerper zal de kaligrafische schreefletter nog steeds als de klassieker blijven zien, terwijl de expressieve ontwerper sneller voor een letter van Neville Brody zal kiezen. Nu zitten we nog steeds in het begin van de nieuwe explosie van letters, dus het is nog een beetje een chaosmaar langzaam zal hierin een zekere rust komen waardoor er langzaam weer een duidelijk verschil komt met de klassiekers en waarbinnen de klassiekers ook weer meer gewaardeerd worden.

§3 Wordt een letter kunst?

Een vraag waar het woord ‘kunst’ in voorkomt is altijd een moeilijke vraag. Kunst is relatief, voor iedereen anders dus, wat is kunst? In het

woordenboek van Prisma staat achter kunst:

’het scheppen van

schone werken’.

Dit lijkt nogal een ruime verklaring. Als je het zo zou bekijken kunnen letters schone werken zijn, dus is het kunst. Laten we eens naar het verschil van toegepaste en autonome kunst kijken. Een autonome kunstenaar maakt vrij werk. Zijn werk is iets dat volledig uit hem zelf komt. De gevoelens en ideeën van de kunstenaar zelf zijn zeer belangrijk. Hij zal niet zo snel naar de doelgroep kijken en laat dingen graag aan de eigen interpetatie over. De toegepaste kunstenaar daarintegen werkt met een klant. Het gaat er bij een opdracht om wat de klant wil vertellen en het moet op zijn manier worden uitgevoerd. Communicatie tussen de kunstenaars, opdrachtgever en doelgroep moet een heel belangrijk onderdeel zijn.

Hoe zit dit nu met de letter? De computer heeft het mogelijk gemaakt dat je een letter kan ontwerpen zonder een klant te hebben. Je kan op volledig eigen initiatief een letter maken en dan hopen dat je deze misschien verkoopt of geeft deze gratis aan iedereen. In dit geval hebben we te maken met een vrije-letterontwerper en zijn taak lijkt veel op dat van een autonome kunstenaar.

(32)

32

Er is een soort tweesplitsing ontstaan tussen de vrije-letterontwerper en de toegepaste letterontwerper. Dit betekent echter niet dat vrije letterontwerpers onleesbare letters maken of dat ze de regels van het verleden nooit zullen gebruiken. Aan het uiterlijk van de letter vaak niet te zien of het een vrije of toegepaste letter is.

§4 Technologie voor de ontwerper

De uitvinding van de Apple Macintosh maakte grafisch ontwerpen in het begin zo makkelijk dat veel mensen dit vakgebied op hun eigen

manier beoefenden. Maar ontwerpen met de computer wordt steeds ingewikkelder. Het drukklaar maken van een document of het technische mogelijk maken van een website is vaak al niet meer aan de grafisch ontwerper. Dit kan een nadeel zijn maar ook voordelen hebben: Als je de techniek achter iets niet weet, weet je de mogelijkheden niet, maar heb ook geen last van de beperkingen. Misschien is dit te vergelijken met conceptuele bedenken van een art-director. Dit houdt zich nog niet zo bezig met de vormen, heeft dus geen last van beperkingen.

Wordt de grafisch ontwerper dan meer een art-director die eigenlijk de computer niet meer nodig heeft? Dit lijkt onmogelijk. De computer heeft de ontwerper heel veel mogelijkheden gegeven. Een groot voordeel is dat je vrij snel een soort voorvertoning op je beeldscherm kan zien. Als ontwerpers computers niet meer gebruikt zouden zou dit voordeel verloren gaan.

Misschien komen er wel speciale programma’s waar makkelijk in geschetst kan worden door de ontwerper. Dan kan de desktop publisher van dit sjabloon-document een goed technisch ding maken.

§5 Computer als een medium

De thuis computer begon als een nieuw materiaal. Nu is het een veelzijdig en niet meer weg te denken apparaat waarbijInternet, een dagelijkse bron van informatie. Dit betekent voor de grafisch ontwerpers dat er niet alleen OP het beeldscherm ontworpen moet worden maar ook VOOR het

beeldscherm: een ramp voor letters. Letters die voor papier zijn ontworpen kunnen onmogelijk voor het beeldscherm gebruikt worden. Soms wordt er een letter ontworpen voor een beeldscherm die kan je beter lezen dan andere maar het blijft moeilijk.

Er wordt wel eens beweerd dat er over een aantal jaar geen papier meer bestaat. Een wereld zonder papier lijkt onmogelijk. De technologie zou zich eerst nog flink moeten ontwikkelen qua structuur, leesbaarheid, veiligheid, omvang en het gevoel is nu nog altijd veel beter met papier.

(33)

33

Maar we moeten ook realistisch blijven.

Geconcludeerd is net dat we kunnen wennen aan veranderingen. We kunnen wennen aan de verandering van het letter gebruik die we al 500 jaar gebruiken. Dus het is aan te nemen dat gewenning aan een soort computer-papier in je tas, gewoon voor onderweg, kan je een verslag in de hypermoderne vlieg-trein nog even bekijken en verbeteren waar ook je muziek, telefoon en tevens je digitale camera in zit ook mogelijk is. Just van Rossum en Erik Blokland hebben voorspeld dat er misschien een interactief letterbeeld komt zodat de delen die je aan het lezen bent scherper zijn en beter te lezen zijn.

Deze grote veranderingen zullen niet alleen nog veel tijd nodig hebben om uitgevonden en ontwikkeld te worden, maar ook nog veel tijd nodig hebben te accepteren en wennen.

(34)

34

Conclusie

In 500 jaar is er qua letters misschien niet zo heel veel veranderd, maar de computer heeft hier de afgelopen twintig jaar grote veranderingen in gebracht. Er was al langer behoefte, en er waren al ontwerpers die ‘moderne’ letters maakten. Onvermijdelijk was een grote verandering binnen de typografie. We kunnen er niet omheen dat de computer veel invloed op de letters heeft gehad. Door de computer hebben de letters de kans gekregen zich sneller te ontwikkelen. Dit geldt niet alleen voor het uiterlijk van de letters, ook de onervaren ontwerper had invloed, daarbij heeft de letter een nieuwe rol gekregen; expressie. Het gaat niet meer alleen om de leesbaarheid maar om de hele context waarbinnen de letter zich bevindt.

Door de computer is een vorm van nieuwe vrijheid ontstaan.

Tegenwoordig wordt er nog waarde gehecht aan de ‘klassiekers’, en dat zal blijven maar op een andere manier. De nieuwe generatie heeft een ander idee bij ontwerpen en dit komt gedeeltelijk door de computer. Sinds de komst van de computer wordt de gewenning aan de klassieker steeds minder en wordt de letter expressiever gebruikt. De ideeën van deze nieuwe generatie ontwerpers zullen misschien beïnvloed worden door het traditioneel ontwerpen, of het Bauhaus, maar niet meer gestuurd. Hierdoor zal bijvoorbeeld de keuzes van een letter voor een krant vergelijkbaar kunnen zijn met die van deze scriptie.

(35)

35

Bronvermelding

boeken:

Christian Küsters + Emily King | Restart: New Systems in Grafic Design | 2001 Thames & Hudson

Rick Poynor | Typography now | 1992

Rudy van der Lans , Zuzana Licko met Mary E. Gray | Emigre (the book) Grafic design, into the digital Realm 1993

Dolly | Underweare 2001

R. van Rixel, W. Westerveld. Sybrand Zijlstra | Letters; een bloemlezing over typografie | [zoo] producties 2001

M.H. Groenendaal | Drukletters | 1975 Stam technische boeken Arjan Mulder | Over Media | Nai uitgevers 2004

Asa Briggs en Peter Brucke | Sociale geschiedenis van de media Van boekdrukkunst tot internet, SUN 2002

Artikelen:

Emily King | Digital type decade | eye 40 | 2001

(36)

36

Internetsite:

www.eyemagazine.nl www.fontshop.nl www.gerardunger.nl www.kunstkijker.nl www.letterror.com www.researchstudios.com www.typotheque.com www.underware.nl

Afbeeldingenlijst:

1 Matrijs van een drukletter | M.H. Groenendaal | Drukletters 2 Houtenzetkast | Grafische vorming | Nijhg Versluys

3 Een blz. uit de bijbel van Gutenberg | M.H. Groenendaal | Drukletters 4 Romeinse letter | M.H. Groenendaal | Drukletters

5 Klassiek letter | David Jury | Over typografie

6 Letter met tirelantijntjes | M.H. Groenendaal | Drukletters 7 Twee letters in Adobe Illustrator, Times en Helvetica 8 Geslonken letter | Vormen van letters | Nijhg Grafiboek

9 Twee computers, met en zonder grafische interface | Computers | Taschen 10 Microsoft word | word-art

11 en 12 Twee verschillende varianten van de Caslon | David Jury | Over typografie 13 Een verloop van een letter | Letters

14 Helvetica in Illustrator bewerkt

15 Test van Brian Coe | David Jury | Over typografie 16 www.mito.nl.jp/~suzu/alulbum.htm

17 Meta in Adobe Illustrator bewerkt 18 www.fontshop.nl

19 www.fontscape.nl

20 pixilige letter van Zuzana Licko | Emigré | The book 21 Toekomst beeld | Computers | Taschen

(37)

37

Intervieuw met

Erik Blokland

De vragen zijn gesteld via de email

1 De mogelijkheden van de computer hebben veel invloed

gehad op jullie letter ontwerpen

geeft de computer een vorm van vrijheid? of zijn de

beperkingen een uitdaging, de grenzen opzoeken?

Ja.

is het doel van de letters veranderd?

Euh, nee toch?

Wat voor rol speelt de leesbaarheid hierin?

Net als voorheen: als het leesbaar moet zijn dan moet je er op letten.

2 Door de computer is er een takenverschuiving geweest.

Voor de computer was het duidelijker wat je taak was

binnen een functie en wat je dan kon en deed. Nu is deze

takenverdeling een grijzer gebied geworden.

Hoeveel mag een grafisch ontwerper aan uw letters

veranderen, bijvoorbeeld aan de spatiering.

Alles mag. De vraag is of ontwerpers er voldoende geduld voor hebben om het goed te doen. En met welke criteria ze aan de slag gaan. Maar ik kan het niet verbieden.

3 Tijdens een ontwerpopleiding krijg je op dit moment

vrijwel direct met de computer te maken, wat vind u

daarvan?

Heel verstandig.

4 Waar komen de ideeën voor nieuwe lettertypes vandaan? Hoe

beoordeel je dan de waarde van een nieuw lettertype?

Ideeën: soms zijn het nieuwe dingen in een bepaald denkraam dat al langere tijd openstaat. Soms wordt er iets door een klant besteld. Soms maakt een nieuwe techniek iets mogelijk. Soms moet je een probleem oplossen. De waarde is context gevoelig en subjectief. Als een klant heel erg dringend iets nodig heeft, dan heeft het veel waarde. Een nieuw ontwerp dat op eigen houtje op de markt gezet wordt moet zichzelf bewijzen. Dat is met alle soorten vormgeving zo.