De kern van het vrijdenken: een reflectie na honderdvijftig jaar vrijdenkersorganisatie.

De kern

van

het vrijdenken

Een reflectie na honderdvijftig jaar

vrijdenkerso~qanisatie

Peter Derkx

H

onderdvijftig jaar vrijdenkersorganisatie in Nederland is een mooie aanleiding om stil te taan hij wat het berekent om (te pro-beren) vrijdenker te zijn. Het is niet alleen een mooie aanleiding, maar het biedt ook interessante mogelijkheden. Want hetzo langdurig be-staan van De Dageraad/De Vrije Gedachte betekent ook dat de sratuten van die organisatie herhaaldelijk gewijzigd zijn. Aan het begin van die statuten vinden we steeds een omschrijving van het doel van de vrijden-kersorganisatie, haar grondslag en/of een omschrijving van vrijdenken. De wijzigingen daarin leveren een groot aantal componenten van vrij-denken op die ooit door vrijdenkers wezenlijk werden geacht. Dat is dan weer een mooi aanknopingspunt voor een reflectie op het vrijden-ken aan het begin van de eenentwintigste eeuw.

Waardoor kenmerkt vrijdenken zich volgens de statuten van de vereni-gingen De Dageraad en De Vrije Gedachte (I856-z005)?

Als men de verschillende componenten uit honderdvijftig jaar om-schrijving van vrijdenken door de belangrijkste Nederlandse vrijden-kersorganisatie chronologisch op een rijtje zet (met handhaving van oorspronkelijke woorden en spelling), krijgt men ongeveer her

vol-gende:7~4

1856: - Een doel is 'het zoeken naarwaarheid, geleid aan de hand van na-tUlir en rede; en het verspreiden der bevindingen, verkregen ten gevolge van dat zoeken'.

- Een ander doel is 'het practisch medewerken tot het geluk der maatschappij'.

- Dit is onder meer te bereiken door 'het voeren van vrije discus-siën over verschillende systema's en wijsgerige punten'.

J866: - Het doel is het bevorderen van 'het geluk der menschheid'. - Het is te bereiken door het 'zoeken naar waarheid, geleid door de

rede, puttende uit de natuur, de wetenschap en de ervaring, ten einde kennis te verkrijgen en haar te verspreiden tOt veredeling van den mensch'.

1910: - Doel is 'de bevordering der vrije gedachte tot zedelijke en ver-standelijke ontwikkeling van den mensch'.

- Dit kan onder meer worden bereikt door 'te bevorderen, dat in wetten, verordeningen, besluiten en reglementen van overheids-wege, zoowel als in de uitvoering daarvan en in de rechtspraak gewijzigd worde wat in strijd i met het beginsel van scheiding van Kerk en Staat, of met de geestesvriiheid der burger' .

LY2I: - Het streven is gericht op 'vrije en volledige ontwikkeling der

men-schelijke per oonlijkheid door het bevorderen van het vrije den-ken op elk gebied';

- 'Grondslag daarbij is de voortschrijdende wetenschap en her wijsgeerig denken met de kriti che waarneming en ervaring als enige kennisbronnen'.

- Hierbij plaatsen vrijdenkers zich 'op atheïstisch standpunt'.

1927: - Doel is 'de bevordering der vrije gedachte, tot zuivering en \ cr-dieping van 's men chen zedelijk en verstandelijk besef'.

- Hierbij plaatsen vrijdenkers zich 'op den wetenschapP('lijk-wijs-geerigen grondslag van de souvereinireit en auronomie der rede'. - En daarom aanvaarden zij 'als grondslag voor wereld en leven

-leer uitsluirend de normen van het red lijk en zedelijk bewustzijn en de gegevens der ervaring, onder afwijzing en bestrijding van elk geloofsdogma of bindend gezag van kerk of persoon, schrifr of overlevering'.

1978: - Doel is 'het bevorderen van het vrijdenken'.

- Vrijdenken is 'een humanistisch-atheïstischelevenshoudin;~'.

- Die 'gebaseerd is op redelijk - door de rede geleid -leren kennen van de werkelijkheid volgens wetenschappelijke methoden, vrij van dogmatisme maar gebonden aan principe van roet ing en bewijsvoering';

- En die gebaseerd is op 'zedelijk - onder eigen verantwoordelijk-heid - handelen naar normen die voortkomen uit het redelijk denken, uit solidariteit met de medemens en uit het besef van de eindigheid en onherhaalbaarheid van het leven van het indi-vidu'.

Ik

zal deze componenten nu be prt

waarheid, rede en weten chap;(2

draagzaamheid; (3)atheïsme en hl taat; (5)ontwikkeling van de mer teit met de medemens.

Waarheid, rede en wetmschap

Het zoeken naar waarheid i een va te kenmerken van het vrijdenken. welke manier naar waarheid gczol de opvattingen uiteen. Dat dit moe is een gedachte die in 1856 al gold de invulling van het redelijk denk, speelde de studie van de natuur da; van De Dageraad hadden er in J85 waaraan zij als voorloopig comité zaamheden te regelen, voorzien wa teleskoop en een mikroskoop, als wij de openbaring Gods in de natuu oprichtingsvergad ring ook als 'de eene reine natuurgodsdienst, wars en vooroordelen':96_{Natuurlijke th,}

openbaring lijkt hier de bepalende t dan bij de Franse Verlichtingsdenk, tiende eeuw is God nog niet volledig die van de natuur wordt gezien als ( vatt nde _{eenheidsbeschouwing"~'}e VOor de men, over God.

Vanaf1910echter is de natuur al , dwenen; het streven naa r een na tUL lijk al veel e rder ni t meer aan de0

schrijdende wetenschap en het wijs! het vrij denk n 'met de kriti che waa ni bronncn'. Op allend is dat e n ( scha ps- n zelfs filosofieopvarring, ( genoemd, in de statuten van De Dal een plaats lijkt re h bbengehad.-~~IJ

Hct beginselartikeluit de statuten~ door de roningse hoogleraar wijsb grote bewondering v or Kant is het

Ik zal deze componenten nu bespreken onder de volgende noemers: (I) waarheid, rede en wetenschap;(2)vrijheid van meningsuiting en ver-draagzaamheid; (3) atheïsme en humanisme; (4) scheiding van kerk en staat; (5)ontwikkeling van de menselijke persoonlijkheid; (6) solidari-teit met de medemens.

Waarheid. rede

ell

wetmscl1ap

Het zoeken naar waarheid i een van de belangrijkste en meest constan-te kenmerken van het vrijdenkeIl. Maar als men gaat omschrijven op welke manier naar waarheid gezocht kan of moet worden, dan lopen de opvarringen uiteen. Dat dit moet gebeuren aan de hand van de rede is een gedachte die in 1856 al gold en in 2006 nog steeds geldt. Maar de invulling van het redelijk denken is verschillend. In 1856 en 1866 speelde de studie van de natuur daarbij een centrale rol. De oprichters van De Dageraad hadden er in 1856 'zorg voor gedragen, dat de tafel, waaraan zij als voorloopig comité plaats zouden nemen, om de werk-zaamheden te regelen, voorzien was van eene aard- en hemelglobe, een teleskoop en een mikroskoop, als de symbolen van de wijze, waarop wij de openbaring Gods in de natuur kunnen opsporen'J95 Zij zagen de oprichtingsvergadering ook als 'de eerste vergadering der belijders van eene reine natuurgodsdienst, wars van alle menschelijke inkleedingen en vooroordelen'J96 _{atuurlijke theologie tegenover bovennatuurlijk} openbaring lijkt hier de bepalende tegenstelling te zijn geweest. Anders dan bij de Franse Verlichtingsdenkers Holbach en Diderot in de acht-tiende eeuw is God nog niet volledig vervangen door de Natuur. De stu-die van de natuur wordt gezien als de beste toegang tot 'eene alles om-vattende eenheidsbeschouwing'797 en tot ware kennis over het hoogste voor de mens, over God.

Vanaf1910 echter is de natuur als cruciale bron van redelijkheid ver-dwenen; het streven naar een natuurlijke godsdienst was waarschijn-lijk al veel eerder niet meer aan de orde. In J921 heet het dat de voort-schrijdende wetenschap en het wijsgerig denken de grondslag zijn van het vrijdenken 'met de kritische waarneming en ervaring als enige ken-nisbronnen'. Opvallend is dat een empiristisch-positivistische weten-schaps- en zelfs filosofieopvatting, die vaak negentiende-eeuws wordt genoemd, in de statuten van De Dageraad alleen tussen 192.Ien 1927

een plaats lijkt te hebben gehad. 9~In1927 is dat al niet meer het geval. Het beginselartikel uit de statuten van 1927lijkt geconcipieerd te zijn door de Groningse hoogleraar wijsbegeerte Leo Polak.-99 Gezien diens grote bewondering voor Kant is het niet verwonderlijk dat 'de normen

van het redelijk en zedelijk bewustzijn' uitdrukkelijk een plaats heb-ben gekregen naast 'de gegevens der ervaring'.soo Tezamen geven deze twee elementen invulling aan de 'soevereine en autonome rede'. In1978 heeft het vrijden ken ook een tweeledige, maar toch weer iets andere basis: enerzijds het redelijk leren kennen van de werkelijkheid volgens wetenschappelijke methoden en anderzijd het zedelijk handelen naar normen van redelijkheid, solidariteit en individuele uniciteit. Maar hoe soeverein en autonoom zijn die wetenschappelijke methoden en ethi-sche normen nog na Darwin, Marx, Nietzethi-sche, Freud, de latere Wit-tgenstein, Kuhn, Lakatos, Lyotard en Latour en na de Eerste Wereld-oorlog, Stalin, Hitler, Auschwitz, Hiroshima, Mao, Pol Pot, Rwanda en 9/II?80,De rede krijgt altijd een invulling in een sociaal-historische context die bepaald blijkt door verlangens en belangen. Eenduidige en eenvoudige 'principes van toetsing en bewijsvoering' blijken in de prak-tijk vaak ontoereikend om vooroordeel en particuljer voordeel te on-derscheiden van objectieve kennis en algemeen belang. Dit betekent niet dat het streven naar objectieve - zo men wil intersubjectieve - oordelen zonder belang is geworden. Zeker niet. Maar het betekent wel dat we zelden zeker weten dat we goed zitten. De waarheid en juistheid van on-tologische en ethische oordelen staat in de eenentwintigste eeuw sterk in het teken van voorlopigheid en voorwaardelijkheid. Voor vrijdenkers geldt dat (ze weten dat) ook zij de rede en de waarheid niet in pacht heb-ben. Het is vaak niet zo duidelijk welke inhouden - gegevens, theorieën, standpunten of 'wereld- en levensleer' - we als waar en geldig moeten erkennen. Wel is duidelijk dat vrijdenkers dogmatisch denken en bin-dend gezag van kerk of persoon, schrift of overlevering afwijzen. Die manieren om de (steeds voorlopige) waarheid vast te stellen mogen niet worden geaccepteerd. Hoe moet het dan wel? Een gemakkelijk recept is er niet, maar voor vrijdenkers staat vast dat vrijheid van meningsuiting in dit verband van het grootste gewicht is.

Vrij{Jeid vall mellillgsuitillg en verdraagzaaml1eid

Het bevorderen van het vrije onderzoek en het vrije denken op elk ge-bied is, hoe kan het ook anders, een van de belangrijkste doelen van de vrijdenkers beweging. Onvrij denken is een vorm van denken die niet alle relevante mogelijkheden op hun waarde kan of mag onderzoeken. Onvrij denken is dus een manier van denken die niet de optimale me-thode hanteert om dichter bij de waarheid te geraken. Vrij denken zon-der de mogelijkheid te uiten wat men denkt, is echter geen vrij denken. Vrijheid van meningsuiting is een van de belangrijkste voorwaarden voor of pijlers van het vrije denken.802 _{Dat is te meer zo, omdat in de}

kennistheorie, wetens hapsfilo of eeuw de coöperatieve int lIig mie sensus, het forum van vakgenote moge heten, steeds belangrijker isJ

iemand alleen kan verwerven. Ze~ dachtewisseling met anderen.

De geschiedenis van de vrijder beelden van hoe b langrijk veel 1

verdragen van andersdenkendcn ook in daad. Altena stelt in dit be Giessenburg in De Dageraad voor tegen alles wat men en van elkaa gesloten filosofische systemen, na een tolerante oefenschool voor het van het uitsluiten van meningen.sa

beeld van Jan Hoving, die graag I zijn grote regenstander A.H. de Ha te fungeren bij het schrijven van ee denkers.

Zelf vermoed ik overigens dat2

ningsuiting, vereniging en vergac godsdienst overbodig zouden kunn hebben dat godsdienstige uitingen op andere uitingen. Waarom dat he begrepen. Waarom zou wat atheïst( den in het leven, minder beschermi mensen boven alles hoog willen hl vrij mogen uiten en mogen vergad{ weinig mogelijk afhankelijk te zijn voorbeeld of het godsdienstig of le\

AtheïsmeeHhl/lilClllislIle

Sinds1978 geldt vrijdenk 11volgen al een humani tisch-atheïsti ehe Ie finitie atheïstisch is of niet, is in dc weging herhaaldelijk echter fel om~ jaren1925-1927, toen Damme, R uitgesproken athclstischc grondsla Hoving, di daar niet zo over daeh Het denkbeeld dat vrijden ken n( zijn Oor prong te vinden in de gedal

kennistheorie, wetenschapsfilosofie en methodologie van de twintigste eeuw de coöperatieve intelligentie, de dialoog, de argumentatieve con-sensus, het forum van vakgenoten of hoe het collectieve element ook moge heten, steeds belangrijker is geworden. Ware kennis is niet iets dat iemand alleen kan verwerven. Ze kan dichterbij komen door de vrije ge-dachtewisseling met anderen.

De geschiedenis van de vrijdenkersbeweging kent prachtige voor-beelden van hoe belangrijk veel vrijdenkers de vrije discussie en het verdragen van andersdenkenden vonden, niet alleen in woord maar ook in daad. Altena stelt in dit boek dar het voor R.e. d' Ablaing van Giessenburg in De Dageraad voor alles ging om broederschap. Hij was tegen alles wat mensen van elkaar kon scheiden (dogmatisch geloof, gesloten filosofische systemen, nationalisme) en zag de vereniging als een tolerante oefenschool voor het denken. Hij was een absolute vijand van het uitsluiten van meningen.80J_{Houkes geeft in dit boek het}

voor-beeld van Jan Hoving, die graag had willen spreken aan het graf van zijn grote tegenstander A.H. de Hartog en zelfs bereid was als meelezer te fungeren bij het schrijven van een katholieke brochure regen de vrij-denkers.

Zelf vermoed ik overigens dat zo groot mogelijke vrijheid van me-ningsuiting, vereniging en vergadering gezamenlijk de vrijheid van godsdiensr overbodig zouden kunnen maken. Dat zou ook het voordeel hebben dat godsdienstige uitingen niet langer een streepje voor hebben op andere uitingen. Waarom dat her geval zou moeten zijn, heb ik nooit begrepen. Waarom zou war atheïsten en agnosten het belangrijkste vin-den in het leven, minder bescherming behoeven dan wat godsdienstige mensen boven alles hoog willen houden? Dat mensen hun ged;lchren vrij mogen uiten en mogen vergaderen en zich aaneensluiten, hoonlO

weinig mogelijk afhankelijk te zijn van de inhoud van hun denken (hij-voorbeeld of het godsdienstig of levensbeschouwelijk van aard is).

Atheïsme

ell

humaltisme

Sinds1978geldr vrijdenken volgens de sraturen van De Vrije Gedachte als een humanistisch-atheïstische levenshouding. Of vrijdenken per de-finitie atheïstisch is of niet, is in de geschiedenis van de vrijdenker be-weging herhaaldelijk echter fel omstreden geweest, bijvoorbeeld in d jaren 1925-1927,toen Damme, Reijndorp, Havers en Constandse een uitgesproken atheïstische grondslag voorstonden, tegenover voorzitter Hoving, die daar nier zo over dacht.

Het denkbeeld dat vrijdenken noodzakelijk tot atheisme leidt, lijkt zijn oorsprong te vinden in de gedachte dat het geloof in een al dan niet

persoonlijke God noodzakelijk leidt tot het aanvaarden van geloofs-dogma's waaraan niet getwijfeld mag worden, en van het bindend ge-zag van kerk of persoon (profeet, paus of goeroe), heilig geschrift of overlevering. Beslissend is hier het woord 'noodzakelijk'. Het komt natuurlijk voor dat godsdienstig g loof leidt tot het buiten spel zetten van de kritis he rede als het om het eig n geloof gaat. Tertullianus en Augustinus zijn de klassi ke voorbeelden binnen de christelijke tradi-tie. 804 Onlangs kwam ik in een ingezonden brief inTrouw nog een bij-zonder sterk voorbeeld tegen vanuit islamitische hoek. so Sjeik Fawaz ]neid van de As Soenna Moskee in Den Haag pa t daarin de kritische historische en taalkundige benadering op Tora en Bijbel toe, maar hij laat deze benadering volledig varen zodra het gaat om islam en Ko-ran. Dan spreekt hij alleen nog maar van 'de wonderen die van Allah afkomstig zijn'. Moslims worden worden volgens Fawaz]neid geacht kritisch na te denken over het geloof van anderen, maar niet over hun eigen geloof. Maar het is natuurlijk niet zo dat geloof in een God auto-matisch leidt tot het op sterk water zett n van alle kritische vermogens, ook niet als het om het eigen geloof gaat. Denk maar aan Averroe en Thomas van Aquino. 806

Historisch gezien zou men kunnen zeggen dat in Europa in de pe-riode van de Verlichting steeds meer intellectuelen met e n beroep op rede en ervaring kritisch beginnen te kijken naar (vooral de christelijke) godsdienst, zonder er bij voorbaat vanuit te gaan dat dat zal leiden tot alleen maar bevestiging. ]ohn Locke'sThe Reasonableness of

Christi-anity, as delivered in the Scriptures (1695) is daar een vroeg voorbeeld

van. Sinds Locke hebben veel denkers het christelijk geloof gezuiverd van bijgeloof en op die manier een volgens hen redelijk geloofv rde-digd. Die zuivering van het geloof kan natuurlijk ver of minder ver gaan. Bij Toland of Tindal bleef er na die zuiverin' weinig over, maar bij Kant, Schleiermacher of Schillebeeckx duidelijk meer. En er is een hele rij belangrijke denkers die daar ergens tussen zitten. David Hume heeft in zijn Dialogues col1cenzing Natural Religion(1751-1776) niet alleen fundamentele kritiek geleverd op een van de belangrijkste' ods-bewijzen', maar ook laten zien hoe moeilijk het is om in dit soort me-tafy ische kwesties te komen tot doorslaggevende argumentaties, laat staan bewijzen. Twintigste-eeuwse filosofen aL Wirrgen tein, arnap en Popper hebben dit sceptische tandpunt versterkt: een visie op het wezenlijke van de werk lijkheid als geheel kan niet worden bewezen of weerlegd. De metapositie of metataal die nodig is om tu en concurre-rende visies te kunnen beslissen, ontbreekt. 807 Er is vaak genoeg overlap tussen verschillende werkelijkheidsbeelden om zinvol argumenten uit

te kunnen wis elen, maar dat i va conclu ie.

In de linkerbovenhoek van d v

istisch periodi k dat verscheen in toberT925 de volgende spreuk va van het leven zijn alle menschen a gen zij hun geloof.'80s Wat Feuern

bekend door zijn gedachte dat niel de mens God. Dit lijkt mij een fu die door iedere vrijdenker kan wo de uitspraak dat iedere uitspraak0

een variant op. Dat ieder beeld va sen is bedacht of geformuleerd, m leven, lijkt mij een onbetwistbaar eerste zijn om toe te geven, dat en devolle theorieën bestaan. Dat ze niets aan af.

We zagen dat we niet de be ch" van) de objectieve kennis van de vormen tijdens en door hun leven handelingsgerelateerde persoon lij heid. Ook al kun je theoretisch ni staat, je I eft in de praktijk van je dat zij/hij/het ofwel bestaat ofwel het bijna onmogelijk om agnost te1

soonlijk atheï t. Of hij nu be taat ( dat God bestaat.

In veel discus ie over het be t' kwestie wat '(het bestaan van) Go bepaalde betekenissen an 'God'-lange witte baard boven dewolker~ dat hij niet be taat, maar waarom d

veel

andere mouelijkc betekenisse'l blijken wel in en God te g loven. atheïst noem, dan zeo _{ik dat ik ni t}

wat een intelligente theïst gelooft niet echt waar hij het over heeft. Ou weet ik eigenlijk niet wat ik zeg. O-lijk. Behalve als het handig is om m

en. Of als e n arrogante Godgclovi verstandige en/of fat 0 nlijke mens

te kunnen wisselen, maar dat is vaak niet genoeg voor een gezamenlijke conclusie.

In de linkerbovenhoek van de voorpagina vanDe Vrijgeest(een athe-istisch periodiek dat verscheen in de jaren 1925-1927) stond op 3I

ok-tober 1925 de volgende spreuk van Ludwig Feuerbach: 'In de praktijk van het leven zijn alle menschen atheïsten. Door hun wandel weerleg-gen zij hun geloof.'so8 Wat Feuerbach hiermee ook bedoeld heeft, hij is bekend door zijn gedachte dat niet God de mens heeft geschapen, maar de mens God. Dit lijkt mij een fundamentele humanistische gedachte die door iedere vrijdenker kan worden onderschreven. Kuiterts beken-de uitspraak dat iebeken-dere uitspraak over 'boven' van 'benebeken-den' komt, is er een variant op. Dat ieder beeld van of elke theorie over God door men-sen is bedacht of geformuleerd, mede in reactie op de wereld waarin ze leven, lijkt mij een onbetwistbaar gegeven. Maar vrijdenkers zullen de eerste zijn om roe te geven, dat er veel inspirerende beelden en waar-devolle theorieën bestaan. Dat ze door mensen bedacht zijn, doet daar niets aan af.

We zagen dat we niet de beschikking hebben over (de grondslagen van) de objectieve kennis van de totale werkelijkheid. Maar mensen vormen tijdens en door hun leven wel een cognitieve, emotionele en handelingsgerelateerde persoonlijke reactie op hun totale werkelijk-heid. Ook al kun je theoretisch niet bewijzen dat God wel of niet be-staat, je leeft in de praktijk van je zelfperceptie vanuit de overtuiging dat zij/hij/het ofwel bestaat ofwel niet bestaat. In die prakt i che zin is het bijna onmogelijk om agnost te zijn. Praktisch gesproken ben ik per-soonlijk atheïst. Of hij nu bestaat of niet, ik hou er geen rekening mee dat God bestaat.

In veel discussies over het bestaan van God speelt de semantische kwestie wat '(het bestaan van) God' betekent, een belangrijke rol. In

bepaalde betekenissen van 'God' - bijvoorbeeld een oude man met een lange witte baard boven de wolken - is het zeer aannemelijk te maken, dat hij niet bestaat, maar waarom die betekenis gekozen? Er blijken zo-veel andere mogelijke betekenissen te zijn. En zo-veel intelligente mensen blijken wel in een God te geloven. Dat levert een probleem op. AI ik me atheïst noem, dan zeg ik dat ik niet geloof wat een theïst gelooft. Maar wat een intelligente theïst gelooft, begrijp ik tot nog toe niet. Ik snap niet echt waar hij het over heeft. Dus als ik mezelf een athe"1st noem, dan weet ik'eigenlijk niet wat ik zeg. Daarom zeg ik dat ook niet gemakke-lijk. Behalve als het handig is om me maatschappelijk snel even te plaat-sen. Of als een arrogante Godgelovige zich gedraagt of uitlaat alsof alle verstandige en/of fatsoenlijke mensen in God geloven.

Scheidillg

Vall

kerk ell staat

Dat vrijdenkers voor scheiding van kerk en staat zijn, is geen omstreden uitspraak en is vanuit de geschiedenis van Nederland als een 'christelij-ke natie' ook heel goed te begrijpen. Vrijden'christelij-ken mag dan niet automa-tisch leiden tot atheïsme, het leidt wel automaautoma-tisch tot een keuze voor een samenleving die men pluriform, multicultureel of gevarieerd zou kunnen noemen. Een samenleving waarin (de aanhangers en organisa-ties van) een of enkele godsdiensten een streepje voor hebben op andere levensbeschouwingen, is niet een samenleving waarin het vrijdenken kan gedijen. Het probleem begint, als gevraagd wordt wat de schei-ding van kerk en staat precies inhoudt. Wereldwijd bestaan er heel ver-schillende invullingen van dit beginsel. De scheiding van kerk en staat wordt in de Verenigde Staten zo anders ingevuld dan in ederland, dat Amerikanen die ik vertel over het Nederlandse onderwijssysteem of omroepbestel, concluderen dat Nederland geen scheiding van kerk en staat kent. Daar verzet ik me altijd uitdrukkelijk tegen.

Ik

begin dan ni t direct over de merkwaardige combinaties van patriottisme en gods-dienst die in Amerika voorkomen, maar benadruk dat Nederland een andere interpretatie hanteert van hetzelfde beginsel. Scheiding van kerk en staat (of van levensbeschouwelijke organisatie en taat) betekent dat de overheid niet een of enkele levensbeschouwelijke organisaties mag bevoordelen boven andere. Die scheiding kan gestalte krijgen door (in principe - de praktijk is bijna altijd anders) geen enkele levensbeschou-welijke organisatie in welk opzicht dan ook te steunen. De s heiding van kerk en staat kan echter ook ingevuld worden door alle levensbe-schouwelijke organisaties (naar verhouding) als gelijken te behandelen. Als bijvoorbeeld de kerken zendtijd krijgen binnen de publieke omroep, dan de humanisten en vrijdenkers ook. Als de staat leraren godsdienst-onderwijs financiert, dan ook leraren humanistisch vormingsgodsdienst-onderwijs. en samenleving waarin de overheid de uitingsmogelijkheden van en interactie tussen levensbeschouwelijk verschillende bevolkingsgroepen op een rechtvaardige wijze stimuleert, lijkt mij niet onaantrekkelijk.8c9

Oll/lvikkelillg

1J(l/l

de IIlwseiijke persoonlijkheid

Vrijdenkers streven - door het redelijke zoeken naar waarheid, door het vrije denken, door het voeren van vrije discussie en door het kriti ch toetsen van leerstellingen en autoriteiten - naar veredeling van de mens, naar volledige ontwikkeling van de menselijke persoonlijkheid, waarbij de nadruk gelegd wordt op de verwerving van een wereld- en levensleer waarin het morele en verstandelijke overheersen.

Wat de inhoud van die leer betreft, komen we de volgende elementen

tegen: een atheïstische onrologie{7

met de medemens en besef van deI

het leven van het individu. De olidariteit met de medemen ma bespreek ik in de volgende pal de vrije ontwikkeling van het indi1 Twee punten wil ik hierbij aan emotionele en lichamelijke onrwik druk op morele en verstandelijke c den. Het is belangrijk dat mense onderhouden. Het is tevens belan persoonlijke ontwikkeling de aand het vrijdenken. Het is voor vrij der onhoudbare opvattingen ter discu nen opgeven. Maar mensen hechte vattingen waaraan ze gewend zijn den gesanctioneerd. Het is belangl twijfel leren omgaan, en daar kOlT van de twijfel is iets dat men moel vrijdenken. Veel vrijdenkers wekkc wordt gezien als iets dat voorafgaa dat Jansz in dit boek vertelt over ( der Tuuk.

Ik

citeer Jansz: 'Zij IVanc blad [De Tolk van den Voomitgall! ze schreef dat ze de laat te tijd geel "jarenlangen twijfel en innerlijken "ik ben Athéiste, Libr -penseu e.... pas vrijdenker werd op het momer het geloof dat ze van haar vader (el geloof vaarwel zei. Mijns inzien n( je jezelf toe taat om te tWijfelen. En vrijdenken, als mensen op het mUIl' twijfel meer (willen) kennen. r mo erkenden. Multatuli's 'Het gebed v; bekende woorden '0 God, er is gecl niets e n van de populair te puhlic Al moet ik eraan toevo gen dat de het gedicht weliswaar nog heel ge maken, maar er zelf g en beh efte; overwonnen had. De waarde vand~

tegen: een atheïstische ontologie (zie hierboven), keuze voor solidariteit met de medemens en besef van de eindigheid en onherhaalbaarheid van het leven van het individu.

De solidariteit met de medemens als maatschappelijk en politiek the-ma bespreek ik in de volgende paragraaf. Eerst zal ik me beperken tot de vrije ontwikkeling van het individu.

Twee punten wil ik hierbij aanroeren. Allereerst de kwestie van de emotionele en lichamelijke ontwikkeling. Mij lijkt dat de eenzijdige oa-d ru k op morele en verstanoa-delijke ontwikkeling gecorrigeeroa-d moet WOr-den. Het is belangrijk dat mensen hun lichaam en gezondheid goed onderhouden. Het is tevens belangrijk dat de emotionele kant van de persoonlijke ontwikkeling de aandacht krijgt die hij verdient, ook voor het vrijdenken. Het is voor vrijdenkers van het grootste belang dat zij onhoudbare opvattingen ter discussie kunnen stellen en zonodig kun-nen opgeven. Maar mensen hechten zich emotioneel vaak sterk aan op-vattingen waaraan ze gewend zijn of die door hun sociale groep wor-den gesanctioneerd. Het is belangrijk dat mensen met onzekerheid en twijfel leren omgaan, en daar kumen emoties bij kijken. Het voordeel van de twijfel is iets dat men moet leren ervaren. Zonder twijfel geen vrrjdenken. Veel vrijdenkers wekken bij mij echter de indruk dat twijfel wordt gezien als iets dat voorafgaat aan het vrijdenken. Zie het verhaal dat ]ansz in dit boek vertelt over de jonge domineesdochter Titia van der Tuuk.lk citeer ]ansz: 'Zij [Van der Tuuk] publiceerde in1877in het

blad [De Tolk van den Vooruitgang]een brief aan een vriendin waarin

ze schreef dat ze de laatste tijd geen preken meer hoorde omdat ze, na "jarenlangen twijfel en innerlijken strijd" het geloof had afgezworen: "ik ben Athéiste, Libre-penseuse.''' Ik vraag me sterk af of Van der Tuuk pas vrijdenker werd op het moment dat ze ophield met twijfelen over het geloof dat ze van haar vader (en moeder?) had meegekregen en dat geloof vaarwel zei. Mijns inziens neemt het vrijdenken een aanvang als je jezelf toestaat om te twijfelen. En het zou er slecht voorstaan met het vrijdenken, als mensen op het moment dat ze vrijdenker worden, geen twijfel meer (willen) kennen. Er moeten vrijdenkers geweest zijn die dit erkenden. Multatuli's 'Het gebed van den onwetende' (r86r) - met de bekende woorden '0 God, er is geen God!'- zal als vlugschrift niet voor niets een van de populairste publicaties van De Dageraad zijn geweest. Al moet ik eraan toevoegen dat de vrijdenker]. Hobbel in 1884-1885

het gedicht weliswaar nog heel geschikt vond om propaganda mee te maken, maar er zelf geen behoefte aan had omdat hij die geloofstwijfel overwonnen had. De waarde van de tekst was volgens hem dat hij velen zou kunnen 'brengen waar wij zijn'.SlO

Let wel, ik bepleit hier geen twijfelzucht. Vanuit de inzichten van de twintigste-eeuwse kennis- en wetenschapstheorie zal echter duidelijk zijn dat onzekerheid en twijfel onlosmakelijk hoort bij het zoeken naar waarheid. En twijfel sluit handelen niet uit. Voor een besluit tot han-delen is geen zekerheid nodig. Wie zijn hanhan-delen daarvan afhankelijk maakt, zal vaak het slachtoffer worden van mensen die zich zeker ge-dragen, ook al hebben ze daar duidelijk nauwelijks grond voor. Wie zijn eigen dierbare opvattingen kritisch benadert, heeft geen enkele reden om minder kritisch te zijn over de opvattingen van anderen.

Besef van de eindigheid en onherhaalbaarheid van het leven van het individu lijkt mij uiterst belangrijk. Zonder humor en ironie komen we niet ver, maar al bet goed is worden die wel gecombineerd met inzicht in de ernst van het leven. We moeten er nu iets waardevols van maken. Nu of nooit. Genoemd besef werpt ook een dam op tegen gevaarlijke politieke ideeën waarin kostbare mensen figureren als 'mest op de vel-den van de toekomst' (een uitdrukking van Leon Trotski).

Solidariteit mei de lI1edemflls

De solidariteit met de medemens werd in het begin van De Dageraad uitgedrukt als het leveren van een praktische bijdrage aan het geluk van de samenleving. In de statuten van r866 is het bevorderen van het geluk van de mensheid zelfs het enige doel van de vereniging De Dage-raad. Wat dit doel in concreto inhield en inhoudt is afhankelijk van het democratische besluitvormingsproces in de vrijdenkersorganisatie. In de afgelopen honderdvijftig jaar vallen daarbij op (zie eerdere artikelen in dit boek): strijdvoorvrijheid van meningsuiting, voor scheiding van kerk en staat, voor de mogelijkheid van crematie, voor opvoeding en onderwijs zonder geloofsdogma, voor verruiming van de mogelijkheid tot echtscheiding en voor de rechten van de arbeider of ambachtsman, en strijdtegengodsdienst en kerk (gezien als per definitie repressief), te-gen de dubbele seksuele moraal, tete-gen militarisme, tete-gen een autoritaire overheid en tegen antisemitisme en fascisme. Een inzet waarop de vrij-denkersbeweging trots kan zijn.

Tot slot

Een vrijdenkersorganisatie met als enige doel het bevorderen van het ge-luk van de mensheid? Dat lijkt me niet gek en uiteindelijk is dat inder-daad voor alles waar het om gaat, maar om maatschappelijke invloed te bereiken moet de vrijdenkersorganisatie toch iet specifiekers vertegen-woordigen. Dat kan op twee manieren. Door op democratische wijz concreet toe te spitsen op de bijdrage die de organisatie wil leveren aan

het streven naar vrije en volledige soonlijkheid en aan olidariteit m punten en houding te explicitere doen: door het redelijke zoeken en twijf I die daarbij horen}, met ningsuiting en verdraagzaamheid recht van een atheïstische levensI

laatste vind ik per oonlijk vaak ni nodig. Een dilemma waar ik vaak ik mezelf praktisch gesproken als belangrijk meer om over het best godsdienst en kerk te debatteren. belangrijker zaken.g

" Maarsind~

vrijdenkers beweeg, blijk ik het v kerk te moeten hebben.

het streven naar vrije en volledige ontwikkeling van de menselijke persoonlijkheid en aan solidariteit met de medemens. En door de uitgang -punten en houding te expliciteren van waaruit de organisatie dat wil doen: door het redelijke zoeken naar waarheid (met alle onzekerheid en twijfel die daarbij horen), met een grote nadruk op vrijheid van me-ningsuiting en verdraagzaamheid, en door het verdedigen van het goed recht van een atheïstische levensbeschouwing, waar dat nodig is. Dat laatste vind ik persoonlijk vaak niet het interessantste, maar soms is het nodig. Een dilemma waar ik vaak tegenaan loop, is het volgende. Sinds ik mezelf praktisch gesproken als atheïst beschouw, vind ik het niet echt belangrijk meer om over het bestaan of niet bestaan van God en over godsdienst en kerk te debatteren. Nu kan ik mijn energie besteden aan belangrijker zaken.slI Maar sinds ik me in kringen van humanisten en vrijdenk rs beweeg, blijk ik het voortdurend over God, godsdienst en kerk te moeten hebben.

Tableau de Effets que les Opinion Religieuses ont produits sur la Terre',

in: P.H.D. baron d'l olbach,

Premie-res Oel/vPremie-res. Préface et nOte Paulette

Charbonnel, Paris (Édition Sociales) 1.97.l,PP·J39- 175,hierp"70 .

78 ,Sam Harri,The End of Failh.

Re/igi-on, Terror. and lhe Future of Reason.

London (The Free Press) 2.0°5.

782 elson-Pallmeyer,Jack,Is Re/igi 11

Kil/ing Us? Vio/ence in the Bib/e and the Q//ran. Harrisburg (Trinity Press

Internati nal) 2003.

78 )Jonathan Kir eh,God againsl the

G ds. The History of /he War belween Monotheism and Po/}'theislll. New

York (Viking Compass) 2004.

784Charles Selengur,Sacred FliT}'. Under-standing Religious Vio/enee. Walnur

Creek enz. 2003.

785Hoewel niet allemaal natuurlijk. Zie:

Nahed Selim,Zwiigen is verraad.

Openhartige ucrha/cn ovcr urOlnven ell is/am. Amsterdam (Van Gennep) 20°5.

786Zie over de relatie tussen het oude en

het nieuwefcl/ow travellen: David

Ho-rowitz,UI/hol}' AI/iance. Radicallslam

and the Alllerican Left. Washington

(Regnery) 2.004.

787'Afghaa nse christen wacht de

dood-straf', in:TrOlnlJ, 2.1. maart2006.

788Ibid. Dat aangeven van iemand die

af-vallig is geworden is overigensin be-paalde landen een courante praktijk. Zie daarover: Bet y Udink,Allah6'"' Eva. Amsterdam!Antwerpen

(Augus-tu )2006dat handelt over Pakistan.

78,Michiel Hegener,Vrijheid IJan

gods-dienst. Am terdam/Antwerpen

(Con-tact)2005.

790Michiel Hegener, 'Zwijg niet over

on-vrijheid van de islam', in:NRC

Han-delsblad, 23 maart2006.

n'Han Küng,Der Is/am. Gesehiehte,

Gegefllvarl, ZI/kllnft. München (Piper) 2004;Ibn Warraq (ed.),Leaving Is/am. Apostates S!Jeak Ol/t. AmherstJNew

York (Prometheus)200 .

792Slavoj Zizek, 'Defenders of the Faith " in:New York Times, 12 maan 2006.

79 Zie oor een beeld van die traditie:

J.

M. Robcnson,A Short History of

FreethOllght. Ancient allcl Moden/.

ew York (RusselI& Ru sell) 19-7; A. Bury, A History of the Freed mof

Thouf.'Jt. London (Butterwonh) 1.9

'3,

1932 ;Jacoby, Su an,Freethinkcrs. A

Hislory of Americal/ SeGu/arism. New

York (Henry Holt anel Co.) 2004;

Da-vid Alen William ,A Ce/ebratiOI/ of

Humanism and FreetiJought. Amherst!

New York (Prometheus) 1995.

Voor Nederland:.10Nabuurs,

Vriiden-kers in verzuild Nederland. De Dage-raad '9°0-'940. Een bronnel/studie.

Humanistisch Erfgoed, Utrecht (Het Humani ti eh Archief) 2003.

794Bronnen hiervoor zijn: Verslag der

vergadering 7 en 21 December 1856, Vereeniging De Dageraad te Amster-dam, P.14 (Beelddatabank

Vrijden-kers:MM-VO8-372..0I);Statuten van

de Vereeniging De Dageraad, opgericht te Amsterdam den 4en October 1.856, volgens de wijziging, van 25 Maart [866, p. 3 (Beelddatabank Vrijdenkers:

MM-VO8-254); St,uuren[(9'01, Huis-houdelijk Reglement 119081 en

Strijd-program 11.9(ol van de Vereeniging

'De Dageraad', (911, p. 2

(Beelddata-bank Vrijdenker:MM-VOB-249); Jo

Nabuurs,Vrijdenkers in verzuild

Ne-derland. De Dageraad L900-'940. Een bronnenstudie, Utrecht (Het

Humanis-tisch rchief)2003,p. 27; Een

wegwij-zer voor den ungeloovi "en Nederlan-der, jrg. 1.927-1928, Hoofdbe tuur van 'De Dageraad', pp. 3-4 (Beelddatabank

Vrijdenkers:MM-VDT-037); Martin

Paulissen, 'Vrijdenken nu en strak " in: Jan Baars e.a.,125jaar vrijdenken,

Rotterdam r981, p. 21.6.

795Verslag der vergadering 12 October

1856, Vereeniging De Dageraad te Am-sterdam, p. 2 (Beelddatabank

Vrijden-kers:MM-VOB-372..0I).

79 6Ibidem, p. 3.

797Ibidem.

798Hier zou op kunnen worden

afgedon-gen door in de (innerlijke) ervaring de ratio op te nemen, maar ik betwijfel of dat vrijdenkers als Havers, Reijndorp

en onstandse in hun jaren

twintig-ge-stalte recht zou doen.

799Advies van de Afd. Den Haa ' van de

Vrijd.-Vereen. 'De Dageraad' aan de over i 'e afdeelingen (Aangenomen in de h.h. verg. van 16 Nov. '27)

(Beeld-databank VrijdenkersMM-VO8-290),

vanDe Vrijdenker, ik neem aan van

jaar ang 192.7.

800Zie verder jeroen Bartel e.a. (ed.),Leo Polak. Het I/rije dellkell en het lIIaat-schappelijk hal1delen. Budel 200I.

801Voor een ethische reflectie op Nietzsche

en op de genoemde rampen uit de

twin-tigste eeuw, ziejonarhan Clover,

HII-mallity.AMoral History of the Twen-tieth Centllry. London 1999. 80>Zie C1ireurs artikel in dir boek.

80 Vgl. ideeën 128 tfmJ}Oin

Mulraru-li'sIdeeën. Eerste blIndei, in: Volledige WerkcnlJ, Am terdam .l95l pp.

'46-347·

804Etienne Gilson,Reason alld Rel/elation

in the Middle Ages. New York 19}8.

80_{5Sheich Fawazjneid, mer medewerking}

van ream al-yaqeen, 'De Koran, tu sen

waarheid en waan',Trouw, 3Jmaarr

2006.

806Zie bijvoorbeeld het genoemde boek

van Gilson en verder R.W. Sourhern.

Mediel/al HlIlIIl1IziSII1 al1d Other Stll-dies. Oxford 1970; Averroes, Celoof cn wetenschap in de islam. AlJerroes' 'Het beslissende woord'. Kampen 2006

en asr Hamid Aboe Zaid,

Vernieu-wing in het islamitisch denken. Een

OT N BIJ PAGINA 266-273

wetenschappelijke benadering. Am

ter-dam 1996.

807Zie bijvoorbeeld O.O. Duintjer,

Rond-0111metafysica. Ol/er 'transcendentie'

en de dubbelzinnigheid van metafysica.

Meppel T988.

808Beelddatabank Vrijdenkers:

MM-VDT-Ol}.

80_{9Ik heb eerder in dir artikel de}

over-bodigheid geopperd van vrijheid van god diensr bij vergaande vrijheid van meningsuiring, vereniging en vergade-ring. Mijn indruk is dat sommige

men-en hier erg regmen-en zijn, omdar zij over-heidssreun voor levensbeschouwelijke organisaties aan de vrijheid van 'ods-diensr koppelen. M.i. kunnen dat sOOrt sub idies beter op andere wijze worden gelegitimeerd.

810 op Maas, 'Als een prie ter en zijn

preek roeI. Multaruli en het tijdschrift

De Da 'eraad', in: Peter Derkx e.a.

(ed.)Voor menselijkheid of tegen

gods-dienst? J-/wnallisme in Nederland,

J850-1960. Hilver um 1998, pp. 69-8}, hier 71-7 . Zie ook Van Vree's bij-drage in dir boek.

811Vgl. john Dewey, ACOllllllon Faith.

New Haven 1934, pp. 45-4' en 80-81.

Organisati

Algemeene Nederlandsche Gch 'e1onrhoudeJ'! Anri-Revolutionaire Partij (ARP), I,IC' 148,J Anti-Vivi ectie Bond(AVB),5J,F

Arbeiders Vcreeniging Voor Lijkverhranding A ociarion Inrernarion"lc pom IeProgr~sdc Association universelle d'édu,ation intégrale. Aurora, 48

Bond van Chrisren-Sociali ten(B "), HJ,l.}

Bond van ederlandseOnderwijzer~,2.oH. 2.'

Branding, In de, 65

Centraal Bestuur (De Vrije Gedachtc,CB),Be

Christen-Socialisrisehe Partij (c,p), -7 Comiré van Wa'lkzaamheid, 57,68

Communisti che Partij Hollan IIN('deriand«

Federarie van Intcrnarionale Vrijdenkers, 42. Genootschap 'Ontwikkeling tot Veredeling', Hoofdbestuur van De Dageraad (liB). 55. 56 Humanistisch Archief l:l4

Humanistisch Studiecentrum ederland(m

Humanistisch Thui front, 48

Humanistisch Verbond(HV), 12. J7,48,73"' Humanita, 48, 73, l:lI,l:l4

Humaniteit, }9-42, 49,100-104.106-108, I

Internationaal nti-Miltaristi ch Burean(IA~

Internationale Anti-Milirari-ti~cheVereniginl

Internationale rbcider s ociarie, 98

Internationalc Bond voor d Rari nali tisch

Internationale en Voorrdurende redehond,

Internationale van Proletariche rijdenker..

Internationale Vrijdenker unic, 164 Kerka f heid ing.6l.,ti}. 160

Kiesvereeniging Vrijdenker naar her Parleillt Midda -hoogte, De, 134, 155

Multatuli- enOOt chap, 60

Multatuli-Mu cum, 60

;1rionaal Arbeid -Secretariaat(NA~),J"0,l.

ati naai ocialistische Beweging (N"BI, 65. ederlandsch Onderwijzer Genootçchap, 2( ederlands h Vrijdenker fond (NVF).46-48 ederlandsche Bond tOr Bestrijdin!;i van de \

ederlandsche penbare Onderwijzer en H

God noch autoriteit

Geschiedenis van

de vrijdenkersbeu

7

eging

in Nederland

Redactie: B. Gasenbeek,J.C.H. Blom en].WM. Nabuurs Boom

ooó