1
Dilemma’
s v
an
gezagsdr
agers
in zwar
e tijden
Peter Romijn
NA
TIONALE
V
IE
R
IN
G
B
EV
R
IJD
IN
G
D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN EEN ES SA Y DOOR In 201 7 is Noor d-Holland gastpr ovincie v an de Nationale Viering Bevrijding. Het thema v an deze viering is de kr acht v an het persoonlijke v erhaal.
Ieder heeft zijn
eigen beleving en v
erhaal bij vrijheid.
Dat geldt ook v
oor gezagsdr
agers.
Als
bestuur
ders bij een ov
erheid komen zij soms v
oor lastige dilemma’
s te staan.
Dat
geldt zeker in perioden v
an oorlog en bezetting,
maar ook in vr
edestijd.
Gezagsdr
agers maken keuzen die v
an gr
ote in
vloed kunnen zijn.
Een bur
gemeester die bijv
oorbeeld koos aan te blijv
en tijdens het nazir
egime om
te r
edden wat er te r
edden viel.
Uit mijn contacten met bur
gemeesters en
ander
e gezagsdr
agers merk ik dat dilemma’
s ook v
andaag actueel zijn.
Met deze
uitga
ve geeft de pr
ovincie v
er
dieping aan de missie v
an de Nationale
Viering
Bevrijding
‘De pr
ovincie Noor
d-Holland geeft vrijheid door
.’ Dit essa
y poogt v
oor
een br
eder publiek een prikkelende bijdr
age te lev er en in de discussie en het denken ov er pr of essionaliteit, ber
oepsethiek en de noodzaak om te oor
delen.
J.W
. Remkes
Commissaris v an de Koning in de pr ovincie Noor d-HollandVO
O
R
WO
O
R
1 In zo’n positie wil je niet komen
Op 11 juli 1995 liep het Bosnisch-Ser
vische leger onder leiding v
an gener
aal Ratko Mladic de
encla ve Sr ebr enica onder de v oet. Tienduizenden r
adeloze Bosnische Moslims,
inwoners
van de door de
Ver
enigde Naties uitger
oepen ‘saf e ar ea’ in het gr ensgebied v an Bosnië en Ser vië,
vluchtten in paniek naar het hoof
dkwar tier v an de Nederlandse VN-militair en in de encla ve.
Ze hoopten daar bescherming te vinden.
Mladic liep r
ond als een arr
ogante
ov
erwinnaar en gaf de Nederlandse bataljonscommandant luitenant-kolonel
Thom
Karr
emans instructies.
Hij zei dat dat de vr
ouw
en en kinder
en wat hem betr
eft zo snel
mogelijk konden v
er
tr
ekken en daar
om zouden er bussen komen.
De mannen in de leeftijd
tussen de 16 en 60 jaar oud wilde hij w
él allemaal oppakken om ze te onder
vr
agen ov
er
deelname aan de strijd en mogelijke oorlogsmisdrijv
en.
In de hete zomerse omstandig
-heden dr
eigden uitdr
oging en besmettelijke ziekten en Mladic kon elk moment besluiten
de menigte te beschieten. De tw eede man v an het bataljon, majoor Rob Fr anken, besloot onder de hoogspanning v
an het moment aan deze scheiding mee te w
erken.
W
e w
eten nu
dat dit de aanzet was tot het tr
anspor
t v
an de mannen uit de encla
ve,
naar plekken waar
ze gr oepsgewijs w er den af geslacht en in massagr av en w er den v erstopt. Het v erhaal v an Sr ebr enica is bekend: Fr
anken zag zich v
oor een dilemma geplaatst omdat
hij een humanitair
e r
amp vr
eesde.
Door het langdurige beleg v
an de encla ve was de bev olking fy siek en psy chisch v
oorbij het eind v
an haar kr achten. Fr anken r ealiseer de zich D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
dat de eis v
an Mladic w
einig goeds inhield v
oor de mannen,
al zag hij de massamoor
d niet
aankomen.
V
oor hem woog op dat moment het zwaarste dat er zo snel mogelijk een einde
moeste komen aan de lijdensw
eg v
an de vr
ouw
en en kinder
en en hij nam aan dat de
mannen onder bescherming v
an het oorlogsr echt vielen. >1) Sr ebr enica is behalv e een r amp voor de Bosnisch-Ser vische bev
olking ook een stekende wonde in het Nederlandse
geheugen gewor
den.
Het nobele doel om door de inzet v
an Nederlandse vr
edessoldaten in
VN-v
erband de vr
ede af te dwingen en het internationale r
echt te handha ven w er d niet waar gemaakt – integendeel,
de ernstigste massaslachting in Eur
opa sinds de Tw eede W er eldoorlog w er d niet v oorkomen. Het is niet verwonderlijk dat zow el in Nederland als daarbuiten een verband is gelegd tussen Sr ebr
enica en het gedr
ag v
an Nederlanders en hun bestuur
ders tijdens de Duitse bezetting.
Het was,
aldus div
erse media,
‘niet toev
allig’ dat het land v
anwaar Anne Fr ank gedepor teer d was, ook de bur gers v an de encla ve Sr ebr
enica niet had beschermd.
>2) Ter echt of niet, deze suggestie attendeer t ons op vr agen ov er de v er antwoor delijkheid v an de ov erheid en gezagsdr
agers om ook onder de meest moeilijke omstandigheden mensen te beschermen
die aan hun zor
g zijn toev
er
tr
ouwd.
Hoe met zo’n
‘historische last
’ om te gaan? Juist sinds de
Tw
eede
W
er
eldoorlog is de Nederlandse her
denkingscultuur er altijd op gericht gew
eest om
lessen te tr
ekken uit de collectiev
e er varing v an onder drukking en gew eld. D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
In dit essa
y wil ik de uitdaging die v
anuit de pr
ovincie Noor
d-Holland is gef
ormuleer
d
oppakken en nader ingaan op de vr
aag hoe gezagsdr
agers in gev
aarlijke tijden met
bestuurlijke dilemma’
s zijn omgegaan.
Het is niet de bedoeling lessen uit het v
erleden om
te zetten in v
oorschriften v
oor ambtelijk handelen in tijden v
an massaal gew
eld en
onder
drukking.
Het historisch debat heeft zich v
oor al toegespitst op oor delen als ‘goed’ , ‘fout ’ of ‘grijs’ . Ik kies v
oor een ander perspectief: r
eflecter en op de achter gr ond en betekenis v an de afw
egingen die gezagsdr
agers in zulke situaties hebben gemaakt.
Dit
leidt tot stellingen v
oor v
er
der
e discussie.
Hopelijk dr
aagt dit bij aan een v
orm v
an
bevrijdende omgang met het v
erleden die de Duitse historica
Aleida
Assmann de
‘dialogische herinnering’ heeft bepleit: een v
oor
tdur
end open en toekomstgericht gespr
ek
ov
er het gedeelde v
erleden,
buiten strikt nationale kaders,
met het doel ook de pr
oblemen van v andaag te door gr onden. >3) D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
2 Dilemma’
s v
an gezagsdr
agers onder bijzonder
e omstandigheden
Als w
e niet uitkijken heet elk bestuurlijk pr
obleem in het dagelijkse spr
aakgebruik een
dilemma: gev
en w
e gemeenschapsgeld uit aan gr
oen
voorzieningen of aan ouder
enzor g? Gedogen w e drugshandel of kiezen w e v oor r epr essief optr
eden? Gaat de vrijheid v
an
meningsuiting v
óór de vrijheid v
an godsdienst of omgekeer
d? Hoe emotioneel geladen
zulke keuzes kunnen zijn en hoe lastig de afw
eging v
oor gezagsdr
agers ook is,
w
e mogen
verwachten dat ze als pr
of
essionals daar
ov
er met elkaar en met de bur
gers in gespr
ek
kunnen gaan en dan een afw
eging maken.
Laten w
e daar
om de term dilemma bewar
en om
een onmogelijke keuze in zwar
e tijden aan te duiden.
Een dilemma is een keuze tussen tw
ee opties die beide ev
en (
on-) aantr
ekkelijk zijn.
Tijden
van interne spanning,
oorlog of bezetting pr oducer en per definitie gr ote pr oblemen v oor gezagsdr agers en stellen ze v
oor keuzes die onder normale omstandigheden niet
voorkomen.
Door een noodtoestand v
er
ander
t de r
elatie tussen bur
gers en het gezag,
en
tr
ouw
ens ook tussen gezagsdr
agers onderling, fundamenteel v an kar akter . Dat w erkt al zo in vr edestijd, als bestuur ders op gr ond v an noodv er or deningen bijzonder e bev oegdheden krijgen v
oor het handha
ven v an de openbar e or de en v eiligheid, zoals het a fk ondigen v an gebiedsv erboden.
Ze moeten dan in termen v
an pr
opor
tionaliteit afw
egen hoe v
er ze
kunnen gaan bij het inperken v
an de vrijheden v
an bur
gers om een bepaalde dr
eiging, bij voorbeeld v an een terr oristische aanslag, af te w enden. K enmerk v an een noodsituatie is dat f ormele r egels on
voldoende of geen aanknopingspunten bieden om keuzes te maken.
D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
D e D u its e b ez et tin g v an N ed er la n d i s n og st ee ds e en b ela n gr ijk ijk pu n t vo or o n ze dis cu ss ie s o ve r d e ve ra n tw oo rd eli jk h eid v an g ez ag sd ra ge rs o n de r d ru k v an o or lo g e n re pr es sie . E en p ro ble em ve rk en n in g l ee rt d at h et N ed er la n ds e b es tu u r z ic h in e er st e instantie oriënteer de op het internationaal r echt. >4) D it w as d e k er n v an d e i n st ru ct ie d ie de re ge rin g h ad a ch te rg ela te n to en ze k or t vo or d e c ap itu la tie v an h et le ge r in ba llin gs ch ap n aa r E n ge la n d w as ve rt ro kk en . N a d e n ed er la ag w er d A rt h u r S ey ß -In qu ar t in D en H aa g g eïn st all ee rd a ls R ijk sc om m iss ar is vo or h et b ez et te N ed er la n ds e g eb ie d. Daarmee w er d hij de v er tegenwoor diger v an de Duitse leider
Adolf Hitler in Nederland.
H et in te rn at io n aa l r ec h t ve ro n de rs te ld e d at h ij h et ci vie le b es tu u r z ove el m og eli jk o ve r zo u la te n a an h et b es ta an de N ed er la n ds e b es tu u rs ap pa ra at e n o ok h et N ed er la n ds e re ch ts be st el in ta ct zo u la te n . V olg en s d e r eg er in gs in st ru ct ie m oe st en d e N ed er la n ds e am bt en ar en in fu n ct ie b lijve n to td at d u id eli jk zo u b lijk en d at d e b ez et te r h ie rv an m ee r pr ofi te er de d an d e e ig en b evo lk in g. Zo ’n a fw eg in g w as n at u u rlij k e rg m oe ilij k t e m ak en en d e d isc u ss ie o ve r t oe pa ss in g w as in p rin cip e e in de lo os . D e r ic h tli jn v oe dd e w el de br ee d g ed ee ld e o ve rt u ig in g o n de r b es tu u rd er s d at ze in h et a lg em ee n b ela n g c h ao s m oe st en vo or ko m en . Terwijl de ambtenar en en bestuur
ders zich in de nieuw
e v erhoudingen schikten, kwamen ze al snel v oor dilemma’ s te staan.
Niet alle bur
gers legden zich bij de Duitse hegemonie
neer en sommigen gingen ov
er tot sabotage.
Al in de eerste maanden knipten ov
er
-moedige jonger
en v
erbindingskabels v
an het Duitse leger door
. De bezetter dr
eigde met
collectiev
e str
aff
en als de daders niet w
er den ov er gelev er d. Ook bedr
eigde hij daders met
D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
de doodstr af . Bur gmeesters v an de desbetr eff
ende gemeenten moesten heel snel hun
houding bepalen: mochten ze de dr
eigementen ov erbr engen en assister en bij de opsporing? W at ze ook deden,
het kon zwar
e consequenties hebben.
De gezagsdr
agers
lieten algemene waarschuwingen uitgaan dat de bev
olking geen
‘onbezonnen daden
’
moest.
In 1941 vielen al de eerste doodv
onnissen w
egens sabotage en bur
gemeesters
moesten bur
gers aanwijzen om kabels en ander
e militair e objecten te bewaken. Dit deden ze door gaans, ‘om er ger te v oorkomen
’ zoals het heette.
Het idee v
an zoeken naar
‘het geringste kwaad’ bepaalde de houding v
an het Nederlandse
openbaar bestuur tijdens de Duitse bezetting.
Bestuur
ders hadden een sterk geloof in het
eigen kunnen v
an de ov
erheid als hoeder v
an het algemeen belang.
Terwijl het
Nederlandse leger in mei 1940 de oorlog had v
erlor
en was het openbaar bestuur erin
geslaagd de samenleving door de oorlogsdagen te slepen en gaande te houden.
Gezagsdr
agers hadden noodmaatr
egelen genomen zoals ev
acuaties en de distributie v
an
eerste lev
ensbehoeften; ook hadden ze de eerste contacten gelegd met de binnen
-tr
ekkende bezettingstr
oepen.
De Nederlandse autoriteiten riepen de bur
gers op tot
plichtsbetr
achting en terughoudendheid,
want ze wilden deze winst niet te v
erspelen door de relaties met de bezetter te belasten. Zo waarschuwde de Haarlemse bur gemeester de Vos v
an Steenwijk tegen alles wat in woor
d en daad aanstoot kon gev
en bij de Duitse
machthebbers; het was plicht om het dagelijks lev
en w
eer op te pakken,
want,
zo zei hij,
‘het land had meer behoefte aan arbeid dan aan lege woor
den ’.>5) D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
De v
er
tr
ouwde autoriteiten gingen er
van uit dat alleen zij Nederland konden beschermen
tegen de gev
olgen v
an de oorlog en de bezetting.
Dit v
olgde uit de inder
tijd sterk lev
ende
paternalistische bestuurscultuur
. Bestuur
ders meenden dat zij degenen war
en die de
situatie het beste konden ov
erzien en dat bur
gers in hun eigen belang moesten
gehoorzamen.
Als zij moesten opstappen dan zou dat tot onrust leiden,
tot chaos,
honger
en ellende.
V
eel Nederlanders vr
eesden dat de Duitsers dan Nederlandse nationaal
-socialisten op de vrijgekomen functies zouden benoemen.
Ze vr
eesden dat de leden v
an
Anton Musser
ts Nationaal Socialistische Bew
eging,
de NSB,
de bev
olking niet zouden
beschermen,
maar uitlev
er
en aan de vijandelijke bezetter
. Deze beoor
deling v
an de
situatie bood v
eel Nederlandse bestuur
ders in de eerste fase v
an de bezetting een uitw
eg
uit moeilijke keuzes,
althans: ze w
ees de w
eg naar het v
er
onderstelde geringste kwaad:
het opv olgen v an de instructies v an de Duitse bezetter . Het gr ootste kwaad, zo luidde de bijpassende r edenering,
was een machtsov
ername door de inheemse collabor
ateurs v an de NSB, in termen v an de v erzetspers ‘tuig’ , ‘gepeupel’ , een ‘boev enbende’ en ‘gor e tr awanten ’ v an de bezetter .>6) Op gr ond v an deze beoor
deling meldden honder
dduizenden
zich aan v
oor de Nederlandse Unie,
een in het najaar opgerichte bew
eging die w eliswaar de gewijzigde v erhoudingen erkende, maar de NSB afw ees. Het uitgangspunt v
an het geringste kwaad e
ff
ende snel het pad v
oor een vrijw
el
collectiev
e acceptatie v
an de eerste anti-Joodse maater
egelen in Nederland.
De bezetter
eiste het ontslag v
an de Joodse collega’
s in het openbaar bestuur
, de parlementair e lichamen, de r echtspr aak,
het onderwijs en alle ander
e ov erheidsfuncties. Dit w er d door D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
het openbaar bestuur aan
vaar
d op gr
ond v
an de gedachte dat de bezetter de Joodse
bev
olkingsgr
oep als vijand beschouwde en daar
om het r
echt had deze mensen op gr
ond
van hun a
fk
omst uit publieke functies te v
erwijder
en.
Een enkeling v
erhief zijn stem in het
openbaar
, zoals de Leidse hoogler
ar en R.P . Clev eringa, L .J. v an Holk en J.A. J. Bar ge. Onder
verwijzing naar de beginselen v
an de Unie v an Utr echt (1579) pr otesteer de de hoogler aar V.J. Koningsber
ger in die stad tegen
‘de schending v
an het hoogste Nederlandsche ideaal
niemand om zijn r as en geloof te v er volgen. ’>7) Een gr ote meer derheid v an het ov erheids -personeel r eageer de gelaten, maar accepteer de deze discriminer ende maatr egel. Dat deed
ook de Hoge Raad,
die nota bene zijn Joodse Pr
esident mr
. L
.E.
Visser door het ber
oeps
-verbod getr
off
en zag.
Wie wachtte op een gezaghebbend pr
otest v an het hoogste r echts -college tegen de schending van elementair e rechtsbeginselen w er den zwaar teleur gesteld. Kor t na het ontslag v olgde de v erplichte r egistr atie v
an alle Joden in Nederland en de
in
voering v
an het nieuw
e Persoonsbewijs,
waarin Joden een zwar
te letter J gestempeld
kr
egen.
Zo w
er
den alle Joodse bur
gers met naam en adr
es bij de Duitse machthebbers
bekend en konden ze ook op str
aat opgepakt wor
den.
De Nederlandse gezagsdr
agers gingen er aan
vankelijk v
an uit dat zij dezelf
de belangen
had als de Duitse bezetter bij het handha
ven v
an de openbar
e or
de.
De Duitsers zouden
immers gebaat zijn bij rust achter het fr
ont,
de Nederlanders bij ongestoor
d v oor tlev en en w erken. De bezetters kr egen v eel v
an hun Nederlandse par
tners gedaan,
eerst goedschiks,
met lokmiddelen als een beter
e positie en salariëring,
maar in toenemende mate kwaad
-schiks,
onder dr
eiging en dwang.
Dit was een gev
olg v an de politieke doelstellingen v an D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
het Duitse r
egime,
dat v
anaf medio 1941 steeds r
adicaler doeleinden ging najagen: de
discriminatie, v er volging en depor tatie v an de Joden in Nederland, de integr atie v an de
Nederlandse economie in de Duitse oorlogseconomie,
de r
eor
ganisatie v
an de samen
-leving langs nationaalsocialistische principes en de bestrijding v
an het v
erzet.
Elk v
an deze
doelen riep zijn eigen dilemma’
s op v oor v er tegenwoor digers v an het gezag: v oor
Nederlandse politieagenten die v
anaf mei 194
2 op Duits bev
el Joodse bur
gers uit hun
huizen moesten halen,
v oor dir ecteur en v an Gew estelijke Arbeidsbur
eaus die in hetzelf
de
jaar mensen moesten gaan opr
oepen v
oor gedwongen tew
erkstelling in Duitsland,
v
oor
schoolleiders die al snel een toenemende nationaalsocialistische in
vloed op de inhoud en
or
ganisatie v
an het onderwijs moesten meemaken en v
oor politiechefs die w
er den ingeschakeld om v erzetsstrijders op te spor en. Zo er voer en Nederlandse gezagsdr
agers dat de normale v
erhoudingen en de v
er
tr
ouwde
waar
den niet meer v
an toepassing war
en.
Sociale zor
g en lief
dadigheid golden normaal
gespr
oken als deugdzaam,
maar toen de bezetter alle bestaande or
ganisaties dwong om
op te gaan in de onder NSB-contr
ole staande or ganisaties ‘Winterhulp Nederland’ en ‘Nationale Volksdienst ’ kwamen bestuur ders v
oor een zwar
e keuze te staan.
De bezetter
eiste medew
erking aan deze v
orm v
an politieke indoctrinatie,
waarbij de Joodse
medebur
gers ook nog w
er
den uitgesloten.
In alle sector
en ontstond spanning tussen de
ambtelijke pr of essionaliteit en de belangen v an de bezetter . Een vr oeg v oorbeeld is dat v an
de Friese politiemannen die in oktober 1940 één v
an de eerste geheime agenten v
an de
Nederlandse r
egering in bezet gebied,
Lodo v
an Hamel,
bij het
Tjeukemeer oppakten toen
D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
hij pr
obeer
de naar Engeland te ontkomen.
Ze lev
er
den
Van Hamel aan de Duitse bezetters
ov
er en die br
achten hem ter dood.
V
eel gezagsdr
agers r
eageer
den zulke spanning af door
te zoeken naar r
echtv
aar
diging om toch in functie te blijv
en:
‘redden wat er te r
edden was’
was er één,
zor
g om het eigen bestaan,
angst, of on verschilligheid war en ev engoed kr achtige drijfv er en. Eruit stappen v er eiste kr achtige drijfv er en,
want wie de eigen positie
principieel onhoudbaar v
ond,
v
erloor niet alleen de functie en het lev
ensonderhoud,
maar
ook pensioenr
echten en w
er
d niet zelden opgepakt en gev
angengezet. D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
3 Gezagsdr
agers als beschermers tegen
‘hogerhand’?
Tijdens de Duitse bezetting hield ambtelijke gehoorzaamheid aan
‘Hogerhand’ op een
deugd te zijn,
naarmate nationaalsocialisten aan de top v
an het openbaar bestuur steeds
meer terr ein wonnen en de principes van de rechtstaat meer en meer w er den verloochend.
Dat stelde de gezagsdr
agers v
an toen v
oor de vr
aag hoe ze hun v
er
antwoor
delijkheid
jegens de samenleving moesten in
vullen en wat de normen v
an pr
of
essionaliteit,
recht en
ber
oepsethiek daarbij moesten betekenen? In eerste instantie dachten ze aan het in stand
houden v
an de instituties die de ov
erheid en zijn maatschappelijke omgeving uitmaken:
het openbaar bestuur
, de sociale or
ganisaties en instellingen en de bijbehor
ende bestuurs
-cultuur
. Bestuurlijke continuïteit was een doel en een str
ategie om onzeker
e tijden het
hoof
d te kunnen bieden en dat kan op zichzelf een v
erstandig idee zijn,
zelfs als ook zor
g
en angst om de eigen positie mede bepalend zijn v
oor de keuzes.
Daar staat tegenov
er dat de ov
erheid en het maatschappelijk or
ganisatielev
en door
toedoen v
an de bezetter in nationaalsocialistische zin w
er den omgev ormd. De v olks -ver tegenwoor diging w er d op elk niv eau af geschaft, zow el de gemeenter aden als de pr
ovinciale staten en het parlement.
Het ambtenar enappar aat, Justitie, or ganisaties v an
het maatschappelijk midden
veld – de v akor ganisaties, de sociale en cultur ele instellingen – w er
den onder nationaalsocialistische leiding gebr
acht en tot instrumenten v
an
bezettingspolitiek gemaakt.
‘Hogerhand’ r
aakte dus gaandew
eg politiek besmet en door
nationaalsocialistische oriëntatie bedor
ven.
W
at betekende dit in de bestuurlijke pr
aktijk, D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
waar was onder de dictatuur ruimte om de v er tr ouwde normen en pr aktijken te laten ov erlev
en en wat betekende dit v
oor de slachto ff ers v an v er volging?
Dit alles is natuurlijk geen typisch Nederlands pr
obleem. In de geschiedschrijving v an de Joden ver volging en v
an de Holocaust is het op – helaas! – goede gr
onden gebruikelijk om
de r
ol v
an de ov
erheden v
an bezette landen in de eerste plaats als een faciliter
ende te zien.
Met ander
e woor
den: de Duitse v
ernietigingsmachine had nooit zo v
er
gaand in zijn doelen
kunnen slagen als ze niet gebruik had kunnen maken v
an bestuurlijke instellingen die het
hele pr oces v an discriminatie, segr egatie, uitplundering en depor tatie v an de Joden mogelijk maakten. De Amerikaanse historicus Timoth y Sn yder , een v oor aanstaand onderzoeker v an de Holocaust en v an de misdaden v an het Stalinistische r egime, zegt dat w
e ook naar de ander
e kant v
an het v
erhaal moeten kijken.
Hij stelt de r
etorische vr
aag
‘Who likes bur
eaucr ac y?’ , en v oegt daar aan toe: ‘T
he thing that is worse than bur
eaucr ac y is having no bur eaucr ac y’.>8) V
olgens hem deed de positie v
an het staatsappar
aat onder Duitse
bezetting er
toe.
In landen waar de bezette staat nog enigszins zelfstandig kon
functioner
en bleef er nog enige ruimte v
oor de eigen gezagsdr
agers om in vloed uit te oef enen. Vich y Fr ankrijk, de v
erslagen staat onder Duitse super
visie,
kon onder leiding v
an
maarschalk Pétain nog enigszins een eigen beleid v
oer en. Vich y Fr ankrijk is ter echt berucht gewor
den omdat Joden die geen Fr
anse nationaliteit hadden op gr
ote schaal door
de Fr
anse politie w
er
den opgepakt en uitgelev
er d. Dat gebeur de ook met r ecent D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
genatur aliseer de Joden die v an hun nationaliteit v er vallen w er den v erklaar d. Toch w er den naar v erhouding v
eel minder Joden uit Fr
ankrijk (25%) en België (40 %) gedepor
teer
d en
vermoor
d dan uit Nederland (75 %) en dat had onder meer te maken met terughoudend
-heid in eerstgenoemde landen om eigen Joodse staatsbur
gers uit te lev
er
en.
>9)
In België
was de r
egering ook uitgew
eken,
maar daar was een militair bestuur gev
estigd dat
beperkte doelstellingen nastr
eef
de en had de Joden
ver
volging langer
e tijd een minder
gr
ote prioriteit had.
In bezet Oost-Eur
opa,
zoals Polen,
de Baltische Staten en de Sovjet-Unie,
hadden eerst de
Sovjetr
egimes,
v
er
volgens de Nazi-heersers de bestaande instituties v
ernietigd. Onder de Duitse bezetting w er den ze v er
vangen door niets-en-niemand ontziende genocidale
machthebbers en hun str omannen. Daar war en geen inheemse ov erheden en gezags -dr
agers meer die de v
oor
oorlogse normen en normaliteit nog in hun ambtelijk univ
ersum meedr oegen en konden v er tr agen, tr ainer en of tegenw
erken en steeg het slachto
ff
er
-per
centage door
gaans tot bov
en de 80%.
In het Nederlandse gev
al maakten de meest
radicale Nazi’
s,
het S
S- en politieappar
aat zich meester v
an de v oorber eiding en uitv oering van de Joden ver volging. De inheemse ov erheid w er d zijn zeggenschap ov er de Joodse gemeenschap ontnomen,
maar liet zich w
el inschakelen bij de opeen
volging v
an maat
-regelen die zouden uitlopen op depor
tatie en moor d. De v oor oorlogse gezagsdr agers
deelden dit doel niet,
maar ze zagen geen alternatief
. De secr etaris-gener aal v an Binnenlandse zaken, K. J. Fr ederiks, ging er
van uit dat de Duitse v
er
volgingswoede ten
aanzien v
an de Joden niet te stoppen was.
Daar
om was zijn richtsnoer dat hij niet ov
er ‘het D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
Joden
vr
aagstuk’ wilde struikelen,
om in het belang v an de r est v an de bev olking in functie te kunnen blijv en. >10) Tegenov er de kille per centages v an de v er volgingsslachto ff
ers per land en het cynische
beleidsperspectief staan de persoonlijke er
varingen v
an mensen die het slachto
ff er v an bur eaucr atie en v er volging w er den. De filosoof Hannah Ar
endt moest als Joodse vr
ouw
Nazi-Duitsland v
erlaten.
Ze v
erloor haar Duitse nationaliteit en leer
de het desoriënter
end
bestaan v
an de stateloze en r
echteloze vluchteling kennen.
Ze er
voer een v
oor
tdur
ende
sociale discriminatie als onw
elkome vr eemdeling, als ‘mof ’, en ook de onwil v an de Fr anse ov
erheid om te erkennen dat Duitse Joden een goede r
eden hadden om te vluchten.
Zodr
a
Fr
ankrijk met Duitsland in oorlog r
aakte,
w
er
den
Ar
endt en haar lotgenoten als Duitsers
geïnterneer d en zodr a de Duitse ov erwinning een f eit was, blev en ze geïnterneer d als Joden. >11) Ar endt gr
eep een kans aan om te kunnen ontsnappen uit internering en slaagde
erin via Spanje en Por
tugal naar de
Ver
enigde Staten te ontkomen.
Om deze uitw
eg te
vinden moet ze de bur
eaucr atische hor den v an drie staten – Vich y-Fr ankrijk, het neutr ale Spanje en Por tugal – omzeilen v oor
dat ze met steun v
an een par
ticulier die gar
ant wil
staan een visum v
oor de vier de staat, de VS, ontv angt. Ar
endt had geen r
eden om w
elke bur
eaucr
atie dan ook dankbaar te zijn en dit is de
keerzijde v
an het v
erhaal ov
er het belang v
an het openbaar bestuur in tijden v
an
ver
volging.
Het komt uiteindelijk aan op de vr
aag of ov
erheidsinstanties en hun personeel
in staat en ber
eid war
en om de ernst v
an de situatie onder ogen te zien en daarnaar te
D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
handelen op zo’n manier dat mensen in acute nood geholpen kunnen wor
den.
In de
Nederlandse situatie pr
otesteer
den de hoogste ambtenar
en nog w
el binnenskamers
tegen de discriminer
ende maatr
egelen die de Duitse bezettingsmacht wilde opleggen.
Ze
lieten w
eten dat in Nederland geen
‘Joods pr
obleem’ bestond.
Publieke pr
otesten lieten ze
echter achterw
ege om geen onrust te cr
eër
en en ze gehoorzaamden uiteindelijk om de al
genoemde politiek v
an
‘het geringste kwaad’ niet te v
erstor
en.
Van de gev
olgen v
an hun acceptatie en coöper
atie v
oor de mensen om wie het ging
maakten ze zich geen concr
ete v
oorstelling.
Ze beschouwden in principe ieder
e schakel in
de keten v
an anti-Joodse maatr
egelen als een afzonderlijke stap met een eigen logica en
een mogelijk bijpassende oplossing.
Het ontslag v an Joodse collega’ s kon w ellicht wor den opgev
angen met par
ticulier
e opdr
achten; v
oor Joodse kinder
en die v an r egulier e scholen w er den v erwijder d konden apar te scholen wor den gesticht, br
odeloos gemaakte Joden
konden door het Rijksarbeidsbur
eau in de w erkv erscha ffi ng wor den onder gebr acht. Op
die manier sloot toch het net zich om deze bev
olkingsgr
oep en w
er
d ze niet alleen uit de
samenleving gesloten, maar ook v oorber eid op depor tatie. De Nederlandse bur eaucr atie aan vaar
dde dat de Duitse politiechef Rauter in 1941 de
Duits-Joodse vluchtelingen aan de Nederlandse ov
erheid onttr ok en v er volgens, in maar t 194 2, de Nederlandse Joden. V
anaf dat moment contr
oleer
de de S
S via de Joodse Raad v
oor
Amster
dam alle Nederlandse Joden en war
en ze ook f
ormeel al hun bur
gerr
echten kwijt.
Wie het Nederlandse gev
al bekijkt ziet dat v
er
antwoor
delijke gezagsdr
agers niet op zoek
D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
gingen naar str ategieën om tegen te w erken. Tegenw erking kwam v an individuen, die handelden op gr ond v an pr of essionele ov erw egingen, regelr echte w eerzin of mor ele principes. Bur gemeester H. J. Wytema v an Beilen w eiger de in oktober 194 2 de plaatselijke
politie in te zetten om Joodse inwoners uit hun huis te laten halen.
Hij w er d gearr esteer d en onder vr aagd,
en naar het schijnt heeft Seyß-Inquar
t zelf hem gevr
aagd waar om hij dit alles v oor de Joden ov er had. Wytema antwoor
dde dat hij het niet zozeer v
oor de Joden had gedaan: ‘ik ben jurist en de Nederlandse w et voorziet niet in het arr ester en van bur gers zonder w etsov er tr eding.
Ik had geen enkele r
echtsgr ond. ’>12) V anuit eenzelf de opstelling ageer
de de Leidse jurist en hoogler
aar
Telders tegen de aantasting v
an het r
echt door de
het nationaalsocialistisch r
egime.
Een aanbod om onder te duiken w
ees hij af: Ik sta v
oor
het r
echt.
Als ik onder
duik geef ik mijn houding prijs.
Het gaat er in deze phase om dat er
mensen zijn die het r
echt dur
ven v
er
dedigen.
’>13)
Telders moest deze houding in Ber
gen-Belsen met de dood bekopen.
Het ber oep op de normen v an het r echt en het v er dedigen v an de r
echtsstaat was inder
tijd een uitzonderlijke in vulling v an de pr of essionaliteit. Onder gezagsdr agers pr ev aleer de het denken in termen v
an bestuurlijke continuïteit als hoogste v
orm v an pr of essionaliteit. Het ver
gde moed om te handelen naar het inzicht dat de steeds v
erhar
dende politiek tot
confr
ontatie dwong om de principes v
an de r
echtsstaat en v
an het naakte bestaan v
an de ingezetenen te v er dedigen. Hoe deze pr of essionele v er antwoor delijkheden waar te maken? Er war en v erschillende mogelijkheden.
De eerste was in schijn meew
erken en
tegelijker
tijd v
an het ambt zov
eel mogelijk gebruik maken om de bezetter tegen te
D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
w erken. Dat deed de Achterhoekse bur gemeester J. J.G. Boot,
die zijn ambtenar
en de
ruimte bood om waar mogelijk,
maar in het v erbor gene de maatr egelen v an de bezetter tegen te w erken, en politiemensen stimuleer de mensen te waarschuw en v oor ophanden zijn de arr estaties.
Pas tegen het einde v
an de bezetting dook hij onder toen de Duitse
autoriteiten eisten dat hij bur gers aan zou wijzen om voor de bezetter ver dedigingsw erken
aan te gaan leggen.
Zijn ambtgenoot J.A.H.
J.S Bruins Slot v
an de Gr
oningse gemeente
Adorp zag in 1941 dat hij
aan onaan
vaar
dbar
e maatr
egelen mee zou moeten w
erken als hij in functie zou blijv
en.
Hij kondigde bij Binnenlandse Zaken aan dat hij ontslag zou nemen,
ook al betekende dat
dat er in zijn gemeente een NSB-bur
gemeester benoemd zou wor
den.
Toen enkele bur
gers
dit te w
eten kwamen,
v
erw
eten ze hun bur
gemeester dat hij hen in de steek liet.
Daar
op
reageer
de Bruins Slot keihar
d:
‘Jullie willen dat ik mijn gew
eten in kr
onkels leg om het zelf
gemakkelijker te hebben.
Maar je moet je er
van bewust zijn dat jullie zelf aan het fr
ont
staan in deze geestelijk
-totalitair e oorlog en je zult, ev enals ik, zelf moeten v echten. ’>14) Op gr ond v an zijn geloofsov er
tuiging herkende Bruins Slot in de Duitse bezetter de
antichristelijke en anti-humane doeleinden v
an de bezetter
. V
oor hem stond v
ast dat
alleen v
oluit v
erzet plegen uitkomst kon br
engen.
Hij hield zich daar
om na zijn ontslag dan
ook niet afzijdig,
maar dook diep in de v
erzetsbew
eging,
onder meer door leiding te gaan
gev en aan de v erzetskr ant Trouw . Ook in de uitv oer ende sf eer war en er v er tegenwoor digers v
an het gezag ber
eid hun nek
D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
uit te steken,
al bleef het een minderheid.
Dit gold v
oor politiemannen die w
eiger
den zich
te laten inzetten bij het oppakken v
an Joden in hun gemeente.
Een mar
echaussee,
die op
het Gr
oningse platteland een Joods echtpaar moest ophalen,
had v
oorkomen dat deze
mensen zich v
an het lev
en ber
oof
den.
Duitse politiemensen hadden daar
op gezegd dat die
redding geen zin had omdat betr
okkenen toch w
el spoedig zouden wor
den omgebr
acht.
Het v
erhaal ging als een lopend vuur
tje r ond; in de woor den v an de nationaalsocialistische politiechef geloof den v elen ‘dat de woor den v an de Führ er
, dat het Jodendom v
ernietigd zal
wor
den,
letterlijk op de Joden persoonlijk zal wor
den toegepast.
’>15)
Dit gaf de betr
okken
mar
echaussees de impuls onder te duiken en ander
en w
eiger
den medew
erking.
Ze hadden
door het gebeur
de een nieuw
e blik op de r
ealiteit gekr
egen die elke r
ationalisering v an ver der meew erken onder gr oef . In Utr echt w eiger den aan
vankelijk 180 politiemannen Joden en jongemannen v
oor
verplicht w
erken in Duitsland op te pakken.
Ze beriepen zich op het woor
d v
an
Aar
tsbisschop J.
de Jong,
die het katholieken v
erbood hier aan mee te w erken. Na har de dr eigementen v an de bezetter blev en er 15 w eiger aars ov
er; zij moesten onder
duiken en de
Duitse politie liet hun echtgenotes oppakken.
Deze mensen gr
epen de kans tegen
onmenselijkheid te pr
otester
en en accepteer
den het gev
aar; ook elders in het land
kwamen zulke gev
allen v an w eigering v oor .>16) Ander e collega’
s besloten – nadat ze meer
hadden geduld dan ze eigenlijk wilden – om in hun functie v
erzet te plegen.
In zeker
e zin
volgde die optie uit het f
eit dat de nationaalsocialisten er niet in konden slagen in een keer
het hele ov
erheidsappar
aat ov
er te nemen en naar hun hand te zetten.
D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
De optie v
an collectief ontslag nemen is in Nederland alleen maar in uitzonderlijke
gev allen gekozen. In augustus 1941 eiste de NSB’ er die Commissaris v an de pr ovincie Limbur g was gewor den, M. v an Mar chant et d’ Ansembour g, dat de bur gemeesters zich
politiek aan de NSB zouden onderw
erpen.
Meer dan 40 bur
gemeesters, ongev eer een der de v an het pr ovinciale korps, lieten toen w eten hier
aan niet mee te willen w
erken en
daar
om ontslag te nemen.
De Commissaris aan
vaar
dde dit ontslag en slaagde erin de
gev
olgen op te v
angen door nationaalsocialisten en sympathisanten v
ast of als tijdelijke
waarnemer te benoemen.
Deze bestuurscrisis w
er
d in het land met spanning gev
olgd,
en
sommige v
oor
oorlogse leiders lieten w
eten dat eigenlijk alle bur
gemeesters moesten
aftr
eden.
De collectiev
e wil om te blijv
en zitten was echter gr
oter en de meeste
bestuur
ders kozen er
voor om af te wachten.
De Limbur
gse crisis had uiteindelijk geen
tastbar
e impact op het beleid v
an de bezetter of de NSB; een landelijke actie had mogelijk
meer indruk gemaakt,
maar v ermoedelijk v oor al de in vloed v an de NSB v ersterkt. >1 7) D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
4 De noodzaak om te oor
delen
Gezagsdr
agers die in penibele tijden wor
den geconfr
onteer
d met bestuurlijke dilemma’
s
hebben op uiteenlopende manier
en gepr
obeer
d om onder de pr
oblemen uit te komen.
In het v oor af gaande zijn tw ee tegenstrijdige drijfv er en onderscheiden.
Aan de ene kant is er
het noodgedwongen v
er
dr
agen v
an onr
echt om de bestuurlijke continuïteit niet in gev
aar
te br
engen.
Daar
tegenov
er staat de strijd tegen onr
echt dat de r
echtsstaat schendt en
mensen die aanspr
aak op r
echtsbescherming hebben in acuut gev
aar br engt. In eerste instantie r eageer den v
elen door ontkenning v
an onr
echt,
of
, meer ambtelijk gespr
oken,
door de r
ationalisatie dat er w
eliswaar iets betr
eur enswaar digs gebeur de, maar dat daar aan om zwaarw egende r edenen – ‘nood br eekt w
etten!’ – nu eenmaal niet viel te
ontkomen.
Het bekende beeld v
an
‘de bur
gemeester in oorlogstijd’ wor
dt ook tegen
-woor
dig nog v
eel gebruikt om de duiv
else keuzes aan te duiden v
an de gezagsdr
ager die
tussen tw
ee kwaden moet kiezen.
In deze optiek wor
dt een uitw
eg gezocht die
doorw
erken mogelijk maakt.
De ander
e optie is het dilemma ontkr
achten door op te
stappen,
zoals Bruins Slot deed.
Hij wilde geen bur
gemeester in oorlogstijd zijn,
maar ging
zijn bestaan en zijn lev
en in de waagschaal zetten om de vr
eemde macht die hem in een
ongew
enste positie plaatste te gaan bestrijden.
Het v
erschil tussen de bezettingstijd en de democr
atische r
echtsor
de is dat mannen als
Bruins Slot en Boot,
net zomin als hun leidinggev
enden in de Haagse ministeries,
de politieambtenar en en hun commandanten, of de dir ecteur en v an de Arbeidsbur eaus D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
publiekelijk konden toelichten waar
om ze v
oor een bepaalde opstelling kozen.
Ze moesten w erken in een sf eer v an politieke r epr essie en v er volging, de openbaarheid was on veilig,
een open debat onmogelijk.
Er was een v
erzetspers,
en die liet zich keihar
d uit ov
er de
gezagsdr
agers die in haar ogen on
voldoende w
eerstand boden: de in hun functie geblev
en
bestuur
ders war
en
‘onze zelf gevlochten gesels’!
>18)
Na de bevrijding zou publiekelijk de
rekening wor
den opgemaakt,
in de algehele zuiv
ering v
an het openbaar bestuur
. Het herstel v an de democr atische r echtsor de en de vrijheid v
an meningsuiting bood toen w
eer
mogelijkheden om publiekelijk te debatter
en ov
er ambtelijke dilemma’
s.
Dit schiep ook
nieuw
e v
er
antwoor
delijkheden om misstanden ook publiekelijk aan de kaak te stellen.
Op het eerste gezicht gaat de discussie ov
er ambtelijk gedr
ag in oorlogstijd ov
er de vr
aag
‘doelmatig of principieel?’ Met ander
e woor
den: moest de Hoge Raad tijdens de bezetting
vanw
ege het schenden v
an het Nederlandse r
echt zijn w
erk neerleggen of was het beter
waar mogelijk in het belang van de samenleving zijn taak uit te blijv en oef enen? In essentie
vermeed het hoogste r
echtscollege het angstv
allig om in een politiek geschil met de
nationaalsocialistische bezetter te komen – en door deze poging het dilemma te
depolitiser
en riep zij een ernstige v
er tr ouw enscrisis ov er zijn functioner en af .>19) Op het tw
eede gezicht ligt het pr
obleem bij de vr aag of de ov erheid een r est v an bescherming voor zo v
eel mogelijk mensen moet bieden,
opdat het door Sn
yder gesignaleer
de e
ff
ect
kan optr
eden: geen bur
eaucr
atie is er
ger dan een coöper
atiev e bur eaucr atie. Daarbij wor
dt dan stilzwijgend of uitgespr
oken geaccepteer
d dat mensen ook wor
den prijsgev en aan discriminatie en v er volging. D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
Ik zou een der
de laag in de discussie willen aanbr
engen en die dr aait om de vr aag w elke normen v an pr of
essionaliteit en ethiek in tijden v
an oorlog en spanning een richtsnoer
konden (en kunnen) bieden? In de liber
ale r
echtsstaat is de bescherming v
an de vrijheid
van het individu een fundamentele waar
de.
Tijdens de Duitse bezetting hebben
Nederlandse gezagsdr
agers zich de vr
aag gesteld of het belang v
an het v
oor
tbestaan v
an
de instituties gr
oter is dan het belang v
an de individuele bur
gers die bedr
eigd wor den. De dr eiging v an oorlog en gew
eld liet deze vr
aag gemakkelijk bev
estigend beantwoor
den.
Onder die omstandigheden botsten de persoonlijke er
varingen v
an Hannah
Ar
endt als
ver
volgde stateloze vluchteling met de historische analy
se v an Timoth y Sn yder ov er de relatiev e betekenis v an de bur eaucr atie. Toch zou ik Sn yder
’s these niet zozeer willen lezen
als een v
aststelling: zonder bur
eaucr
atie gaat het niet,
maar als een poging de norm te
stellen v
oor de bur
eaucr
atie: gezagsdr
agers moeten v
erschil willen en kunnen maken.
Dit
gaat dus principieel v
er
der dan alleen in functie blijv
en om de institutie in stand te houden
en er
ger te v
oorkomen.
Maar wat zijn dan de richtsnoer
en? Die zijn niet in de meest
concr
ete en absolute termen te gev
en,
maar ze zouden moeten v
olgen uit ber
aad ov er wat de ber oepsethiek v an gezagsdr agers vr aagt.
Onder heel ander
e omstandigheden koos r
ecentelijk bur
gemeester Jos Heymans v
an W eer t zijn eigen w eg door de gr enzen v
an zijn vrijheid om beleidskeuzes te maken te
verkennen. Eerst hielp hij een Syrisch gezin in zijn gemeente onder te duiken. Deze mensen war en v
olgens hem buiten hun schuld in een onhoudbar
e situatie gekomen door afwijzing
van hun v
erblijfsv
er
gunning.
Enige tijd later besloot hij een aantal asielzoekers in zijn
D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
gemeente huisarr
est op te leggen om te v
oorkomen dat ze in de nieuwjaarsnacht
onaan vaar dbar e ov erlast zouden v er oorzaken.
Op die manier liet hij zien dat gezags
-dr
agers op gr
ond v
an bestuurlijke dur
f in functie een eigen oplossend v
ermogen kunnen
ontwikkelen.
In het gev
al v
an het S
yrische gezin kwam dit v
oor
t uit ov
erw
egingen v
an
redelijk en behoorlijk bestuur
, in essentie ook v
an humaniteit ten opzichte v
an mensen
voor wie de bur
gemeester hoe dan ook de v
er antwoor delijkheid v oelde. In het tw eede gev al dr aaide het om de v er antwoor delijkheid v
oor de plaatselijke gemeenschap.
Zo zullen gezagsdr
agers steeds op zoek moeten naar een v
erband te tussen pr of essioneel optr eden en uitgaan v an de achterliggende normen. Impliceer
t dit dat er een tegenstelling
zou bestaan tussen de sf
er
en v
an politiek en ethiek? Is bestuurlijke continuïteit v
anuit dat
perspectief een ov
erw
eging v
an r
ealistische politiek en is aandacht v
oor bur
gerr
echten en
mensenr
echten dan een idealistisch str
ev
en?
Als het gaat om de r
elatie tussen staat en
bur
gers dan zou de pr
of
essionele blik moeten ingev
en dat beide in de afw
egingen moeten
wor
den meegenomen.
W
elke houding een bestuur
der ten aanzien v
an het handha ven v an bur gerr echten en mensenr
echten ook inneemt,
het is geen neutr
ale positie maar een
politieke,
en die vr
aagt om een afw
eging v
an v
er
antwoor
delijkheden.
De Canadese historicus en politicus Michael Ignatie
ff
v
er
onderstelt dat in de strijd om het
ov
er
eind houden v
an de menselijke waar
digheid het zoeken naar het geringste kwaad
nodig kan zijn.
Hij doelt hierbij op de strijd tegen het terr
orisme, waarin v olgens hem onder bepaalde v oorwaar den fundamentele r
echtsprincipes tijdelijk buiten w
erking D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
kunnen wor
den gesteld om de gemeenschap te beschermen.
>20) De par tijen in de W ar on Terr or oper er en echter buiten de sf eer v an nationaal- en v olkenr echt, zoals ook de pr aktijk
van het buitenger
echtelijke en extr
aterritoriale detentiecentrum Guantanamo Ba
y laat
zien.
De politiek v
an het
‘geringste kwaad’ is eigenlijk v
oor al een def ensiev e manier v an spr eken, een v orm v an zelfr echtv aar
diging die zich tegenov
er een gr ootmacht f eitelijk niet laat af dwingen. Tij de ns d e T w ee de W er eld oo rlo g i s d e v ra ag h oe e en o ve rh eid d e v rijh eid e n d e r ec ht en va n de eigen bur gers kon v er
dedigen acuut aan het licht getr
eden.
Die oorlog heeft ook de
ve ra nt w oo rd eli jk he id vo or h et ve rd ed ig en va n d e r ec ht en va n a lle m en se n i n e en w er el d w ijd pe rs pe ct ie f a an d e o rd e g es te ld . D e i nt er na tio na le Tr ib un ale n v an N eu re nb er g e n T ok yo w ar en e en a an ze t o m sc hu ld ig en va n o or lo gs m isd ad en e n m isd ad en te ge n d e m en se lijk he id te bestr aff en en daarmee de mensenr echten v an nieuw e, steviger fundamenten te v oorzien. U it d e p rin cip es va n N eu re nb er g k w am en d e V N -c on ve nt ie vo or d e p re ve nt ie e n b es tra ffi ng va n g en oc id e v oo rt, e ve na ls d e G en ee fse C on ve nt ie s d ie d e b es ch er m in g v an a lle b ur ge rs – nie t a lle en d e b ur ge rs va n d e e ig en st aa t – in tij de n v an o or lo g v as tle gd en . N ad ie n i s d e internationale bestr affi ng v an oorlogsmisdrijv en en genocide uitgebr
eid door het oprichten
va n T rib un ale n v oo r d e o or lo g i n h et vo or m ali g J oe go sla vië e n d e g en oc id e i n R w an da ; o ok is
er een permanent Internationaal Str
afh
of gekomen.
Zo w
er
den ook Nederlandse gezagsdr
agers – bur gemeesters, politie - en justitie -ambtenar en, gr ensbewakers – v er antwoor delijk v oor de handha ving v an univ ersele D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
rechten.
Betekent de globalisering v
an het mensenr
echtenr
egime dat staten hun
ver
antwoor
delijkheid naar bov
en kunnen afschuiv en, zoals in de r ecente vluchtelingen -crises is gebeur d, naar de Eur opese Unie, de Ver
enigde Naties of ander
e supr anationale or ganisaties? Gegev en de huidige scepsis ov er het pr obleemoplossend v ermogen v an de
internationale gemeenschap lijkt dit een hachelijke gedachte.
Het zou tegelijker
tijd te
simpele oplossing zijn,
die v
oor
al de eigen gemoedsrust ondersteunt.
Internationale
samenw
erking is hoe dan ook onmisbaar om internationale pr
oblemen op te lossen,
maar
het dagelijks lev
en bewijst dat globale pr
oblemen tegelijker tijd lokale pr oblemen zijn of wor den. De w er
eld begint bij ieder v
an ons om de hoek en daar
om is het belangrijk naar
het tastbar e en beïn vloedbar e dagelijks lev en te kijken. D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
5 Pr
of
essionaliteit en ber
oepsethiek
Dit br
engt ons terug bij de vr
aag wat te v
erwachten v
an bestuur
ders die elk op hun eigen
plek inhoud moeten gev
en aan hun v er antwoor delijkheid? In een w er eld v ol massagew eld, oorlog en terr
eur mag de factor spanning en druk v
an het moment niet wor
den onder
-schat.
Dat bleek toen de leiding v
an Dutchbat in Sr
ebr
enica in een extr
eem str
essv
olle en
gev
aarlijke situatie een heel snelle afw
eging moest maken hoe te handelen.
Formele
voorschriften boden geen aanknopingspunt,
de gedachte aan zelf
opo
ff
ering kam niet op
in het zoeken naar een uitw
eg.
‘Wij war
en niet op heldendom geselecteer
d’ zo legde ook
een oorlogsbur
gemeester uit aan de bestuurskundige
Wim Derksen.
Daarmee gaf hij een
deel v
an de v
erklaring v
oor wat er tijdens de Duitse bezetting mis is gegaan.
>2 1) Mag je v an mensen in v er antwoor
delijke posities eisen dat ze zich in gev
aarlijke omstandigheden als
helden gedr
agen en ber
eid zijn zich ambtelijk op te o
ff
er
en en ook lev
en en goed in de
waagschaal te stellen?
Heldendom laat zich niet v
oorschrijv en en ev enmin v oorspellen. W el mogen w e v an bestuur ders v
erwachten dat ze,
naar gelang v
an hun posities,
flink zullen zijn en op gr
ond
van pr
of
essionele normen zullen handelen.
Dit houdt in dat ze,
indien v
oor onmogelijke
keuzes geplaatst,
niet alleen de continuïteit v
an hun positie en de institutie waar
toe ze
behor
en,
maar ook de eisen v
an de r echtstaat, v an het handha ven v an bur gerr echten en mensenr echten in de ov erw egingen het v
olle pond gev
en.
Ook deze maatschappelijke
instituties maken de essentie uit v
an wat historisch gespr
oken is v erwor ven en wat in D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
hachelijke tijden op het spel staat.
De geschiedenis v
an het Nederlands openbaar bestuur
onder pr
essie v
an oorlogsgew
eld en v
er
volging laat zien hoe moeilijk het v
oor gezag -hebbers is gew eest om hun v er antwoor delijkheid v oor de bev
olking en het behoud v
an de
kernwaar
den v
an de samenleving gestalte te gev
en.
Ik ontleen hier
aan een paar stellingen
die kunnen helpen v
er
der te denken ov
er hoe zulke dilemma’
s om te gaan:
•
Er bestaat een individuele v
er
antwoor
delijkheid v
oor de functie die men uitoef
ent;
deze is v
an een meer univ
ersele or
de dan de vr
aag of men zijn taak naar genoegen
van de leidinggev
ende of v
an het publiek bekleedt.
In principe zou in de r eflectie daar ov er de r elatie tussen de ov erheid, de bur
gers en in het algemeen de mensen
waar voor zij v er antwoor delijkheid dr aagt, centr
aal moeten staan.
•
Dilemma’
s bestaan,
maar om ermee om te kunnen gaan is het belangrijk zo helder
mogelijk te onderscheiden wat de kern er
van uitmaakt: w
elke onmogelijke keuzes
staan tegenov
er elkaar? Bedenk niet alleen w
elke winst een bepaalde keuze oplev
er
t,
maar ook wat er wor
dt ingelev
er
d.
En w
elke keuzes wil,
kan en mag men niet maken?
•
Zoeken naar het geringste kwaad is alleen te r
echtv
aar
digen als men zich ook een
voorstelling v
an het er
gste kwaad wil maken.
Daar
voor is het nodig zow
el r
elev
ante
inf
ormatie te v
erzamelen als ook de fantasie te gebruiken om het er
gste kwaad te
kunnen v
oorzien en het geringste kwaad niet te onderschatten.
D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
• Ver geet uw ber oepsethiek niet ’, zo houdt Sn yder ons v oor >22) : juist als v an bov enaf besluiten wor
den opgelegd die de r
echtsstaat,
de bur
gerr
echten of de
mensenr
echten kunnen schenden is het v
an gr
oot belang om keuzes te toetsen aan
de geschr ev en en ongeschr ev en principes en r egels v an de pr of essie.
Dit moet het
mogelijk maken gezamenlijk en gefundeer
d hogerhand tegen te spr eken en besluiten te nemen. • W ees ber eid om op te komen v oor bur
gerschap en humaniteit en zor
g v
oor
al daarin
niet alleen te staan of geïsoleer
d te wor
den: deel zor
gen in ambtelijke en bestuurlijke
kring en ga op zoek naar gemeenschappelijke str
ategieën.
•
Pr
obeer indien mogelijk dilemma’
s ook publiekelijk aan het licht te br
engen om te
voorkomen dat het openbaar bestuur een gesloten stelsel wor
dt waar van de ov erw egingen v oor bur gers en collega-bestuur
ders niet te door
gr onden zijn. D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
Noten 1) [Nederlands Instituut v oor Oorlogsdocumentatie] Sr ebr enica: een ‘veilig gebied’ . Reconstruc tie, achter gr onden, ge
volgen en analyses van de val van een Saf
e Ar ea, III (Amster dam, 2002), pp. 27 41 e. v. 2) B. v. Pieter Lagr ou
‘Reflecting on the Dutch NIOD Repor
t:
Academic Logic and the Cultur
e of Consensus’ in: Isabelle Delpla, Xa vier Bougar el, Jean-Louis Fournel Investigating Sr ebr enica: Institutions, F ac ts, Responsibilities (New York, Oxf or d: 2012) 68. 3) Aleida Assmann,
Das neue Unbehagen an der Erinnerungskultur
. Eine Inter vention (München, 2013) 202. 4) J.H. Sikkes … In ge
val van een vijandelijken inval.
Ambtelijk gedr
ag in beze
ttingstijd en de daar
voor geldende aanwijzingen
(Dev enter , 1985) 5) Peter Romijn Bur gemeesters in oorlogstijd. Bestur
en onder Duitse beze
tting (Amster dam, 2006) 105. 6) Peter Romijn Snel, str eng en r echtvaar dig. De af rekening me t de ‘foute ’ Nederlanders (Amster dam, 2002, 2e dr .) 29-30. 7) C .J.H. Jansen Door
gaan of stoppen? Enkele beschouwingen over r
echt en r
echtsbeoef
ening in Nederland tijdens de
Tweede W er eldoorlog (Den Haag, 2006) 107 . D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN
D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN 8) Timoth y Sn yder ‘Nooit meer Auschwitz Lezing 201 7/ Auschwitz Ne ver Again Lec tur e’, Amster dam, 25 januari 201 7, 2 1. 9) Pim Gri ffi
oen en Ron Zeller
Jodenver volging in Nederland, Fr ankrijk en België 1940 -1945: Over eenkomsten, verschillen, oorzaken (Amster dam, 2011) 635-686 . 10) Romijn, Bur gemeesters in oorlogstijd, 454 11) Hannah Ar endt Wir Flüchtlinge (Stuttgar t, 2016) 2 4. 12) Romijn, Bur gemeesters in oorlogstijd , 454. 13) Janssen, Door gaan of stoppen? , 111 . 14) Romijn, Bur gemeesters in oorlogstijd , 299 . 15) Geciteer
d in: Guus Meershoek,
De geschiedenis van de Nederlandse politie.
De Gemeentepolitie in en ver ander ende samenle ving (Amster dam, 2007) 303. 16) Meershoek,
De geschiedenis van de Nederlandse politie
,
D IL EM M A ’S V A N G EZ A G SD R A G ER S I N Z W A R E T IJD EN 17) Romijn, Bur gemeesters in oorlogstijd , 300-305 18) Romijn, Snel, str eng en r echtvaar dig , 34. 19) Jansen, Door gaan of stoppen , 4 3. 20) Michael Ignatie ff T
he Lesser Evil: political Ethics in an
Age of Terr or (Princeton, 2004). 21) W . Derksen en M.L . v an der Sande, “Wij war en nie t op heldendom geselec teer d” , in: W . Derksen en M.L . v an der
Sande (eds.) De bur
gemeester
, v
an magistr
aat tot modern bestuur
der (Leiden, 1984), pp. 69-72 22) Timoth y Sn yder Over Tyr annie.
Twintig lessen uit de twintigste eeuw
(Amster
dam,
201
