WETENSCHAPPELIJKE MEDEDELINGEN
van deKONINKLIJKE NEDERLANDSE NATUURHISTORISCHE VERENIGING
R e d a c t e u r : G. HOUTMAN, DRAAFSINGEL 36, HOORN A d m i n i s t r a t i e - a d r e s : BUREAU K. N . N . V . , C 2 4 , HOOGWOUD n o . 40 m a a r t 1961
DE NEDERLANDSE KNAAGDIEREN
(Rodentia)
d o o r D r . A. VAN WIJNGAARDEN ( R . I . V . O . N . , B i l t h o v e n )INHOUD:
I Inleiding b l z . 3 II S y s t e m a t i s c h o v e r z i c h t van de N e d e r l a n d s e g e s l a c h t e n en s o o r t e n b l z . 4 III D e t e r m i n e e r t a b e l , v o o r z o v e r m o g e l i j k n a a r u i t e r l i j k e k e n m e r k e n b l z . 5 IV K o r t e b e s c h r i j v i n g en e n k e l e b i o l o g i s c h e b i j z o n d e r h e -den van de N e d e r l a n d s e s o o r t e n V M o g e l i j k h e d e n v o o r e i g e n o n d e r z o e k V I S u m m a r y " T h e Dutch R o d e n t s " VII L i t e r a t u u r ( a l g e m e e n , f a u n a b e s c h r i j v i n g e n , d e t e r m i n a t i e -w e r k e n en t e c h n i e k e n )/fOJlSo
b l z . b l z . b l z . b l z . 9 2 7 3 0 3 0I INLEIDING
Tot v o o r k o r t i s de b e l a n g s t e l l i n g v o o r z o o g d i e r e n in N e d e r l a n d z e e r b e -p e r k t g e w e e s t . J a g e r s , b o e r e n en w e t e n s c h a -p s m e n s e n h a d d e n u i t e r a a r d al s i n d s lang i n t e r e s s e in e n k e l e b e p a a l d e s o o r t e n , m a a r van een e c h t e zoog -d i e r s t u -d i e kon m e n eigenlijk n a u w e l i j k s s p r e k e n .
Dit v o r m d e w e l een z e e r s c h r i l l e t e g e n s t e l l i n g tot de d i k w i j l s g r o t e p o -p u l a r i t e i t , d i e -p l a n t e n , v o g e l s en b e -p a a l d e i n s e c t e n g r o e -p e n g e n o t e n . B o t a n i s c h i s ons land g o e d d e e l s g e ï n v e n t a r i s e e r d , v e l e v o g e l s o o r t e n zijn g e d u r e n d e a l l e f a s e n van hun l e v e n g e f o t o g r a f e e r d , vanaf het ei t o t d a t ze a l s s t o o k o l i e s l a c h t -offer op het s t r a n d l i g g e n . V l i n d e r v e r z a m e l i n g e n zijn e r te k u s t en te k e u r . Het g r o t e v o o r d e e l h i e r v a n i s , dat de b i o l o g i e en zelfs v o o r een d e e l de f a u n i s t i e k en s y s t e m a t i e k van de N e d e r l a n d s e z o o g d i e r e n nog b r a a k t e r r e i n i s , en e r dus v o o r n i e t v a k b i o l o g e n op dit gebied nog a l l e r l e i n i e u w s is te o n t -d e k k e n . H i e r o p zal in hoof-dstuk IV n a -d e r w o r -d e n i n g e g a a n .
D e z e w e t e n s c h a p p e l i j k e m e d e d e l i n g wil n i e t m e e r zijn dan een a a n s p o r i n g o m m e t de s t u d i e v a n een b e p a a l d e s o o r t of m e t een i n v e n t a r i s a t i e t e b e -g i n n e n . In hoofdstuk I I i s een b e k n o p t e d e t e r m i n e e r t a b e l o p -g e n o m e n , die z o v e r a l s e n i g s z i n s m o g e l i j k i s , g e b a s e e r d i s op u i t e r l i j k e k e n m e r k e n . D a a r n a volgt in hoofdstuk III na de H o l l a n d s e en ev. F r i e s e n a a m van h e t d i e r een s u m m i e r e b e s c h r i j v i n g van i e d e r e s o o r t a f z o n d e r l i j k , m e t zo m o g e l i j k e n k e l e k a r a k t e r i s t i e k e k e n m e r k e n . D a a r n a w o r d t i e t s o v e r h e t a r e a a l en o v e r h e t v o o r k o -m e n van de s o o r t in ons land g e z e g d . Zo -m o g e l i j k i e t s o v e r het b i o t o o p , o v e r s p o r e n , v r a a t b e e l d e n , v o e d s e l en s c h a d e . T e n s l o t t e , na een p a a r o p m e r k i n -gen o v e r de v o o r t p l a n t i n g , w o r d e n nog e n k e l e e r v a r i n g e n o v e r het houden in g e v a n g e n s c h a p b e s c h r e v e n .
M e n z a l b e m e r k e n , dat v e l e van de h i e r b o v e n g e n o e m d e o n d e r w e r p e n bij v e l e s o o r t e n u i t e r s t f r a g m e n t a r i s c h b e h a n d e l d zijn, v e e l i s zelfs g e h e e l o n b e k e n d . Hopelijk z a l j u i s t dit een p r i k k e l v o o r v e r d e r o n d e r z o e k v o r m e n , w a a r bij dan een b e p e r k t e l i t e r a t u u r s t u d i e u i t e r a a r d het b e g i n z a l m o e t e n zijn. H i e r v o o r zijn p e r s o o r t a a n h e t s l o t v a n de b e s c h r i j v i n g é é n of m e e r t i t e l s van a r -t i k e l e n of b o e k e n o p g e n o m e n .
Indien v a n e e n b e p a a l d e s o o r t een r e c e n t e N e d e r l a n d s e p u b l i c a t i e b e s t a a t i s die in de e e r s t e p l a a t s v e r m e l d . Via d e z e zijn dan m e e s t a l a n d e r e p u b l i c a t i e s t e v i n d e n . Van de b u i t e n l a n d s e l i t e r a t u u r zijn a l l e e n de b e l a n g r i j k s t e p u -b l i c a t i e s en i n d i e n zij -b e s t a a n , o v e r z i c h t s a r t i k e l e n of u i t g a v e n v e r m e l d .
Aan het s l o t zijn nog e n k e l e l i t e r a t u u r o p g a v e n v e r z a m e l d (VI), die b e t r e k k i n g h e b b e n op a l g e m e n e w e r k e n , f a u n a b e s c h r i j v i n g e n en e n k e l e d e t e r m i n e e r w e r k e n en t a b e l l e n . H i e r d o o r i s hopelijk i e d e r e e n in s t a a t z i c h in k o r -te tijd in een b e p a a l d e l o c a l e fauna of s o o r t in -te w e r k e n .
Wij w i l l e n h i e r t e v e n s nog even w i j z e n op h e t b e s t a a n van de V e r e n i g i n g v o o r Z o o g d i e r k u n d e en Z o o g d i e r b e s c h e r m i n g . H i e r i n zijn r u i m 150 in z o o g -d i e r e n in -de r u i m s t e zin g e ï n t e r e s s e e r -d e n , v e r e n i g -d . Het c o n t a c t w o r -d t -d o o r het tijdschrift " L u t r a " o n d e r h o u d e n . S e c r e t a r i s i s m o m e n t e e l D r . A . S c h e y g r o n d , van I t e r s o n l a a n 7, Gouda.
SYSTEMATISCH OVERZICHT VAN DE NEDERLANDSE
GESLACHTEN EN SOORTEN
O R D E L, A G O M O R P H A F a m i l i e L e p o r i d a e - H a a s a c h t i g e n G e s l a c h t LepUS S o o r t Lepus europaeus P a l i . G e s l a c h t Oryctolagus S o o r t Oryctolagus cuniculus L . O R D E R O D E N T I A - K N A A G D I E R E N S . S . F a m i l i e S c i u r i d a e G e s l a c h t Sciurus S o o r t Sciurus vulgaris L . F a m i l i e C a s t o r i d a e G e s l a c h t Castor S o o r t Castor fiber L . F a m i l i e C r i c e t i d a e G e s l a c h t CHcetuS S o o r t Cricetus cricetus L . G e s l a c h t Mesocricetus S o o r t Mesocricetus auratus W a t e r h o u s e G e s l a c h t Clethrionomys S o o r t Clethrionomys glareolus S e h r e b . G e s l a c h t Arvicola S o o r t e n Arvicola terrestris L.Arvicola sherman Shaw.
G e s l a c h t Ondatra S o o r t Ondatra zibethica L . G e s l a c h t Pitymys S o o r t Pitymys subterraneus de S e l . LiOngch. G e s l a c h t Microtus S o o r t e n Microtus arvalis P a l l . Microtus agrestis L Microtus ratticeps K. en B i .
F a m i l i e M u r i d a e
Geslacht Micromys
S o o r t Micromys minutus P a l i . G e s l a c h t ApodemusSoorten Apodemus sylvaticus L. Apodemus agrarius P a l i . Apodemus flavicollis M e l c h . G e s l a c h t Rattus S o o r t e n Rattus rattus L. RattUS norvegicus B e r k e n h . G e s l a c h t Mus
S o o r t Mus mus cuius L .
H a a s Konijn E e k h o o r n B e v e r *) (1) (2) (3) (4) H a m s t e r S y r i s c h e g o u d h a m s t e r R o s s e w o e l m u i s W o e l r a t M o l m u i s M u s k u s r a t (5)
(6)
(7) (8)(9)
(10) O n d e r g r o n d s e / . .» w o e l m u i s ' ' V e l d m u i s (12) A a r d m u i s (13) N o o r d s e ,. .. w o e l m u i s ' D w e r g m u i s (15) B o s m u i s B r a n d m u i s G r o t e b o s -m u i s Z w a r t e r a t B r u i n e r a t H u i s m u i s (16) (17) (18) (19) (20) (21)F a m i l i e M u s c a r d i n i d a e
Geslacht Muscardinus
Soort Muscardinus avellanarius L. Hazelmuis (22)
Geslacht Eliomys
Soort Eliomys quercinus L. Eikelmuis (23)
F a m i l i e E c h i m y i d a e
Geslacht Myocastor
Soort Myocastor COypUS Mol. Beverrat (24)
*) Het cijfer tussen haakjes achter de soortnaam slaat op het no. van de
betreffende soort in Hoofdstuk IV.
Ill DETERMI NEERTABEL, VOOR ZOVER MOGELIJK NAAR
UITERLIJKE KENMERKEN
(Voor determinatietabellen voor r e s t e n in uilenbraakballen zie literatuurlijst)
GLIR.ES - KNAAGDIEREN
Door het bezit van twee opvallend grote knaagtandenin onder- en
boven-kaak g e k a r a k t e r i s e e r d e zoogdieren. Hoektanden ontbreken, opening tussen
snijtanden en kiezenrij. Overwegend herbivoor, (22), in bomen, struiken, op
en onder de gronden langs het water levende soorten komen in Nederland voor.
1 - Opvallend lange oren, langer dan 2/3 x de schedellengte, kort staartje,
twee stifttandjes achter de grote snijtanden in de bovenkaak.
LAGOMORPHA (haas en konijn) 2
- Oren anders van vorm (bv. rond, deels of geheel in de vacht verborgen),
RODENTIA s. s. 3
2 - Bovenzijde egaal grijsbruin, in de nek oranjebruine vlek, onderzijde wit,
bovenbuiten-zijde oor met smal zwart randje. Oren k o r t e r dan de kop, i r i s
donkerbruin, 1. 1. tot 45, st.1. tot 7,5 cm
Oryctolagus cuniculus L . Konijn (2)
- Bovenzijde bruingeel, in de nek iets lichtere plek, onderzijde wit,
boven-buitenzijde oor met opvallende zwarte punt, oren langer dan de kop, i r i s
bruingeel, 1.1. tot 70, st.1. tot 11 cm LepUS eurOpaeUS Pali, Haas (1)
3 - Staart rond 4
- Staart zijdelings afgeplat als van een paling, bovenzijde glanzend
donker-bruin, onderzijde bruingrijs, brede kop, zwemborstels aan de tenen van
de achterpoten, oren bijna in de vacht verborgen, 1.1. tot 36, st.1. tot 31
cm Ondatra zio'ethica L . , Muskusrat (10)
4 - L. 1. volwassen dier groter dan 40 cm (grootte van konijn). Bovenzijde
grijsbruin tot geelbruin, onderzijde lichter. Lange stugge dekharen,
zach-te donzige onderharen. Grozach-te zwemvliezen tussen zach-tenen van de achzach-tervoet,
naar verhouding grote kop, witte snorharen, oren iets uit de pels stekend,
grote fel oranje snijtanden, 1.1. meestal meer dan 50, soms tot 100, st.1.
tot 40 cm Myocastor COypUS (Mol. ), Beverrat (24)
- L. 1. volwassen dier kleiner dan 20 cm (grootte van eekhoorn) 5
5
- Staart geheel of aan de punt lang behaard 6
6 - S t a a r t o v e r de g e h e l e l e n g t e in t w e e r i j e n r u i g b e h a a r d 7 S t a a r t a l l e e n a a n de punt van l a n g e h a r e n v o o r z i e n ( P e n s e e l ) . K l e u r b o v e n
-zijde r o s e b r u i n , o n d e r k a n t en z i j d e n vuilwit. Kop m e t e e n m a s k e r : e e n r i n g o m het z w a r t e oog, zich in e e n s t r e e p tot voorbij h e t oor v o o r t z e t t e n d , w i t t e w a n g e n , s t a a r t e v e n e e n s z w a r t - w i t , 1. 1. tot 14, s t . 1 . 12 c m
Eliomys quercinus L., Eikelmuis (23)
7 - Bovenzijde, flanken en s t a a r t r o o d - tot z w a r t b r u i n , o p v a l l e n d e o o r p i u i m e n ,o n d e r z i j d e w i t , 1. 1. tot 2 3 , st. 1. tot 20 c m .
SdurUS vulgaris L., Eekhoorn (3)
- B o v e n z i j d e , flanken en s t a a r t o r a n j e b r u i n , k l e i n e o o r t j e s z o n d e r p l u i m ,o n d e r z i j d e wit, g r o t e z w a r t e ogen, 1. 1. tot 8,5, st. 1. tot 8 c m
Muscardinus avellanarius L., Hazelmuis (22)
8 - G e d r o n g e n , b o n t g e k l e u r d e d i e r e n , s t a a r t j e v r i j w e l k a a l , k o r t e r dan 1/5 x 1.1. H A M S T E R S 9 - E e n - of t w e e k l e u r i g e d i e r e n , s t a a r t l a n g e r d a n 1/5 x 1. 1. WARE M U I Z E N en R A T T E N , W O E L M U I Z E N 10 9 - B o v e n z i j d e g e e l b r u i n , d e l e n v a n k o p , z i j d e n o r a n j e b r u i n , buik z w a r t m e t w i t t e vlek t u s s e n de v o o r p o t e n , k l e u r i n g z e e r v a r i a b e l , 1. 1. tot 30, st. 1.tot 6 cm CricetUS cricetus L., Hamster (5)
- Bovenzijde g e e l b r u i n , o n d e r z i j d e w i t , z w a r t e v l e k op de b o r s t , 1. 1. tot 16,s t . 1. tot 1,6 c m
Mesocricetus auratus Waterh.,
S y r i s c h e g o u d h a m s t e r (6) 10- St. 1. k o r t e r dan ^ 1. 1., p r i s m a t i s c h e p l o o i k i e z e n . W O E L M U I Z E N i n c l . W O E L R A T T E N 11 - St. 1. l a n g e r dan ^ 1. 1. , k n o b b e l k i e z e n WARE M U I Z E N i n c l . R A T T E N 17 1 1 - S t a a r t l a n g e r dan I 1.1., 1.1. m e e r dan 14 c m W O E L R A T T E N 12 - S t a a r t k o r t e r dan \ 1. 1., 1.1. m i n d e r dan 14 c m W O E L M U I Z E N 13 1 2 - B o v e n z i j d e g r i j s - tot g e e l b r u i n , o n d e r z i j d e l i c h t e r , 1.1. tot 2 2 , s t . 1 . t o t 13 c m . E r k o m e n v e e l m e l a n i s t i s c h e e x e m p l a r e n m e t w i t t e befjes v o o r , leeft in de o n m i d d e l l i j k e o m g e v i n g van w a t e r
Arvicola terrestris L., Woelrat (8)
Bovenzijde g r i j s b r u i n , onderzijde l i c h t e r , o n d e r g r o n d s , n i e t a a n w a t e r g e-b o n d e n , l . l . tot 17, s t . 1 . 13 c m Arvicola sherman S h a w . , M o l m u i s (9) 1 3 B o v e n z i j d e d u i d e l i j k l i c h t tot d o n k e r r o s b r u i n , s t . 1 . o n g e v e e r j 1. 1. , o n
-d e r z i j -d e g r i j s , s t a a r t b o v e n z i j -d e -d o n k e r , o n -d e r z i j -d e l i c h t , 1. 1. t o t 13, st.
1. tot 5,8 cm Clethrionomys glareolus Schreb. ,
R o s s e w o e l m u i s (?)
- B o v e n z i j d e n i e t r o s s i g 14 1 4 A c h t e r v o e t m e t 5 e e l t k n o b b e l t j e s , o r e n v r i j w e l in de v a c h t v e r b o r g e n , o
-gen z e e r k l e i n , bovenzijde e g a a l d o n k e r g r i j s b r u i n , o n d e r z i j d e z i l v e r g r i j s , 1. 1. tot 10,5, st. 1. tot 3,9 c m Pitvmys subterraneus de S e l y s L o n g c h . ,
O n d e r g r o n d s e w o e l m u i s ( H ) - A c h t e r v o e t m e t 6 e e l t k n o b b e l t j e s , o r e n en ogen b e t e r z i c h t b a a r 15
15 - St. 1. o n g e v e e r j 1.1., b o v e n z i j d e d o n k e r b r u i n , o n d e r z i j d e d o n k e r g r i j s , s t a a r t e v e n e e n s t w e e k l e u r i g , " b r e d e " k o p , 1.1. tot 14, m e e s t a l g r o t e r dan 11 c m , s t . 1. tot 5,5 c m . Z e e r n a t t e b i o t o p e n . De v o o r s t e k i e s in de o n -d e r k a a k heeft a a n -de b u i t e n z i j -d e 3 i n b o c h t i n g e n
Microtus ratticeps K. en B I . ,
N o o r d s e w o e l m u i s (14) - St. 1. k o r t e r dan \ 1. 1. 16 16 - B o v e n z i j d e d o n k e r - tot z w a r t b r u i n , o n d e r z i j d e g r i j s . De d e k h a r e n op de r u g zijn l a n g , h e b b e n z w a r t e p u n t e n en s t a a n in " b o s j e s " b i j e e n , w a a r -d o o r -d i e r e e n s t e k e l i g u i t e r l i j k h e e f t . O o r s c h e l p e n , v o o r a l a a n -de b a s i s s t e r k b e h a a r d . De v o o r s t e k i e s in de o n d e r k a a k heeft a a n de b u i t e n z i j d e 4 i n b o c h t i n g e n , de m i d d e l s t e k i e s in de b o v e n k a a k heeft 5 v a k j e s , z i e fig. 3b, b l z . 8. L. 1. tot 1 3 , s t . 1. tot 4,5 c m .Microtus agrestis L., Aardmuis (13)
B o v e n z i j d e g e e l - tot d o n k e r b r u i n , o n d e r z i j d e g r i j s , de d e k h a r e n op de r u g zijn k o r t en h e b b e n d o n k e r b r u i n e p u n t e n , ze s t a a n r e g e l m a t i g v e r s p r e i d , w a a r d o o r de p e l s e e n g l a d d e i n d r u k m a a k t . O o r s c h e l p e n zwak b e h a a r d . De v o o r s t e k i e s in de o n d e r k a a k heeft a a n de buitenzijde 4 i n b o c h -t i n g e n , de m i d d e l s -t e k i e s in de b o v e n k a a k heef-t 4 v a k j e s , z i e fig. 3a, b l z . 8. L. 1. tot 12, s t . 1. tot 4 c m . Microtus arvalis P a l i . , V e l d m u i s (12)17 - L. 1. m e e r dan 15 c m R A T T E N 18 L . 1. m i n d e r dan 13 c m WARE M U I Z E N 20 18 St. 1. m e e r dan 1.1. O r e n g r o o t , r o s e d o o r s c h i j n e n d , wijd u i t s t a a n d , a l -l e e n in gebouwen 19 - St. 1. m i n d e r dan 1.1. O r e n n i e t r o s e d o o r s c h i j n e n d , b o v e n z i j d e g r i j s b r u i n , o n d e r z i j d e v u i l w i t , m e l a n i s t i s c h e e x e m p l a r e n k o m e n v o o r . S t a a r t z e e r dun b e h a a r d , d u i d e l i j k e s c h u b b e n r i n g e n , z o w e l in h e t v e l d a l s in g e b o u -w e n Rattus norvégiens B e r k e n h . , B r u i n e r a t (20) 19 - B o v e n z i j d e g r i j s z w a r t m e t b l a u w e g l a n s , o n d e r z i j d e g r i j s , s p i t s e s n u i t ,
1.1. tot 2 3 , 5 , s t . 1. tot 25 c m Rattus rattus L. ( z w a r t e v o r m ) ,
Z w a r t e r a t (19) - B o v e n z i j d e g r i j s b r u i n , o n d e r z i j d e w i t . Rattus rattus L. ( w i l d k l e u r i g e v o r m ) , D a k r a t (19) (Alle k l e u r o v e r g a n g e n t u s s e n z w a r t e r a t en d a k r a t k o m e n b i n n e n é é n p o p u l a t i e en zelfs b i n n e n é é n w o r p v o o r ) . 20 - O r e n g r o o t , v e r b u i t e n de v a c h t u i t s t e k e n d 21 O r e n k o r t , w e i n i g b u i t e n de v a c h t u i t s t e k e n d . St. 1. d u i d e l i j k g r o t e r dan 1. 1., bovenzijde l i c h t b r u i n , a c h t e r a a n o r a n j e b r u i n , o n d e r z i j d e w i t , k l e i n e s t e r k b e h a a r d e o o r t j e s , 1. 1. tot 7 , 5 , st. 1. tot 7,3 c m Micromys minutUS P a l i . , D w e r g m u i s (15) 21 - B u i k z i j d e , wit 22 B u i k z i j d e l i c h t g r i j s , b o v e n z i j d e d o n k e r g r i j s , a c h t e r z i j d e v a n de s n i j t a n
-den in de b o v e n k a a k m e t een r e c h t h o e k i g e i n k e p i n g , 1. 1. t o t 10, s t . 1. tot 10 c m Mus musculus L . , H u i s m u i s (21)
2 2 - B o v e n z i j d e g e e l b r u i n t o t d o n k e r b r u i n , o n d e r z i j d e w i t . O m d e h a l s e e n a a n d e o n d e r z i j d e o n d e r b r o k e n v a a l g e l e b a n d . G r o t e o r e n e n g r o t e z w a r t e o -g e n . S t . 1. s o m s i e t s k o r t e r , s o m s i e t s l a n -g e r d a n 1 . 1 . , 1 2 0 - 1 8 0 r i n -g e n , 1.1. e n s t . 1 . t o t 1 0 , 5 c m Apodemus sylvaticus ]_,., B o s m u i s (16) - B o v e n z i j d e h e l d e r r o e s t - t o t k a s t a n j e b r u i n , b u i k z i j d e h e l d e r w i t . O v e r d e b o r s t l o o p t e e n g e l e h a l s b a n d , d i e e c h t e r b i j e n k e l e e x . o o k o n d e r b r o k e n i s . S t . 1 . m e e s t a l k o r t e r d a n 1.1. S t a a r t m e t 1 7 0 - 2 4 0 r i n g e n . H e e f t g e e n v o l k o m e n c o n s t a n t v e r s c h i l p u n t m e t v o r i g e s o o r t .
Apodemus flavicollis Melch.,
G r o t e b o s m u i s (18) FIG. 1 V R A A T R E S T E N : a. b o s m u i s b . v e l d m u i s , w o e l r a t e n muskusrat (schuin a f g e b e t e n p l a n t e n -d e l e n ) c . bosmuis (schubben a f g e k n a a g d ) d. e e k h o o r n ( s c h u b b e n afgerukt) FIG. 3 9 8
'M %
KS FIG. 2 f»f !
I
4
m
*s>
ii-p#
SPOREN VAN: a. e e k h o o r n ; b . h a a s of k o n i j n , h u p p e l e n d ; c . i d e m , v l u c h t e n d FIG. 4 KIEZEN: • a. v e l d m u i s b . a a r d m u i s KEUTELS V A N : a. h a a s d. w o e l r a t b . k o n i j n e . zwarte rat c . v e l d m u i s f. b r u i n e r a tIV KORTE BESCHRIJVING EN ENKELE BIOLOGISCHE BIJZONDERHEDEN
VAN DE NEDERLANDSE SOORTEN
1. LEPUS E U R O P A E U S PALL. - HAAS, H A Z Z E
HAAS G r o o t , g r i j s b r u i n d i e r , m e t g e e n a n d e r e s o o r t t e v e r w a r r e n . W i t t e o n -d e r z i j -d e . O p v a l l e n -d z i j n i n h e t v e l -d -d e l a n g e o r e n m e t z w a r t e p u n t e n . L . 1. t o t 7 0 , s t . 1. t o t 11 c m . I n e x t e n s i e f g e ë x p l o i t e e r d e w e i d e s t r e k e n e n i n a k k e r b o u w g e b i e d e n , v o o r a l d a a r w a a r n o g w a t d e k k i n g t e v i n d e n i s i n r u i g e s l o o t k a n t e n , g r i e n d e n , o v e r -h o e k j e s , -h o u t w a l l e n e . d . k u n n e n z i j t a l r i j k z i j n . H a z e n l e v e n s o l i t a i r e n z i j n z e e r p l a a t s t r o u w . In t e r r e i n e n w a a r d e k o -n i j -n e -n t e -n g e v o l g e v a -n d e m y x o m a t o s e v e r d w e n e n of g e d u n d z i j n , b l i j k e n d e h a z e n f l i n k t o e t e n e m e n . I n v e l e s t r e k e n v a n o n s l a n d z i j n d e a a n w e z i g e h a z e n n i e t r a s z u i v e r m e e r , o m d a t v a n j a g e r s z i j d e v o o r " b l o e d v e r v e r s i n g " b u i -t e n l a n d s e h a z e n z i j n l o s g e l a -t e n . D e k e u t e l s z i j n d u i d e l i j k g r o t e r d a n d i e v a n h e t k o n i j n ( z i e f i g . 4 b , b l z . 8 ) . O o k h e t v r a a t b e e l d b i j h e t a f k n a g e n v a n d e b a s t v a n b o m e n i s v e r s c h i l -l e n d . Z e t r e k k e n h o r i z o n t a -l e s t r o o k j e s v a n d e b a s t af, d e t a n d e n w o r d e n h i e r -b i j l o o d r e c h t o p h e t t a k j e g e h o u d e n ; k l e i n e t w i j g e n e n k n o p p e n w o r d e n g l a d a f g e b e t e n , ' s W i n t e r s k a n o p d i e m a n i e r a a n z i e n l i j k e s c h a d e w o r d e n t o e g e -b r a c h t a a n -b o o m g a a r d e n e n g r i e n d e n . D e s p o r e n z i j n z e e r t y p i s c h ( f i g . 2 b e n c). D e v o o r t p l a n t i n g g a a t v r i j s n e l , n o r m a a l k a n e e n h a z e n b e s t a n d z i c h i n één j a a r v e r d r i e v o u d i g e n . D e j o n g e d i e r e n w o r d e n v a n a f b e g i n m a a r t t o t a u g u s t u s g e b o r e n (3 à 4 w o r p e n v a n 1 - 4 j o n g e n ) . Z e z i j n z e e r s n e l z e l f s t a n d i g . D e d i e r e n z i j n z e e r m o e i l i j k i n g e v a n g e n s c h a p t e h o u d e n . H i e r v o o r i s r u i m , z e e r r u s t i g h o k m e t v o l d o e n d e d e k k i n g e e n e e r s t e v e r e i s t e . D e g e n o e m d e m o e i l i j k h e d e n b e r u s t e n o v e r i g e n s u i t s l u i t e n d o p d e a a n g e -b o r e n v l u c h t r e a c t i e v a n d e h a a s . D e z e -b l i j f t n o r m a l i t e r i n z i j n l e g e r z i t t e n t o t d a t d e v i j a n d o p e n k e l e m e t e r s i s g e n a d e r d e n n e e m t d a n p a s m e t e e n e n o r -m e s p r o n g d e v l u c h t . In g e v a n g e n s c h a p v l i e g t h i j d a a r b i j t e g e n h e t g a a s e n b r e e k t m e e s t a l z i j n n e k . A l l e e n h a z e n , d i e v a n a f z e e r j o n g e l e e f t i j d i n g e v a n -g e n s c h a p z i j n -g r o o t -g e b r a c h t , v e r l i e z e n d e z e r e a c t i e , w a a r n a h e t h o u d e n e n z e l f s k w e k e n m o g e l i j k w o r d t .
L i t . : HOEKSMA, W. K O E N E N , F . , , 1950: De f a m i l i e L e p u s . D e v e n t e r , 1956: Die F e l d h a s e . Die n e u e B r e h m -W i t t e n b e r g - L u t h e r s t a d , 80 pp. 171 p p . B ü c h e r e i n o . 169. 2. O R Y C T O L A G U S CUNICULUS L. - K O N I J N , K E N I J N V e e l k l e i n e r dan v o r i g e s o o r t , e v e n e e n s g r i j s b r u i n , heeft e c h t e r r o e s t -b r u i n e v l e k in de n e k , k o r t e r e o r e n . De o n d e r z i j d e i s e v e n e e n s wit. L . 1. tot 4 5 , st. 1. tot 7,5 c m .
Konijnen zijn in N e d e r l a n d n i e t i n h e e m s . Sinds e e u w e n zijn ze e c h t e r i n -g e b u r -g e r d . In z a n d i -g e t e r r e i n e n , m e t v e e l d e k k i n -g , l e e f d e n d e z e s t e r k s o c i a l e d i e r e n v r o e g e r s o m s in e n o r m e d i c h t h e d e n . D o o r de m y x o m a t o s e zijn ze in v e l e s t r e k e n v r i j w e l g e h e e l v e r d w e n e n . P l a a t s e l i j k h e r s t e l t de k o n i j n e n s t a n d z i c h w e e r , w a a r n a e c h t e r v a a k e e n n i e u w e u i t b a r s t i n g van m y x o m a t o s e v o l g t . In g e b i e d e n m e t v e e l p r e d a t o r e n ( d a s s e n ! ) b l i j v e n d i k w i j l s r e s t p o p u l a t i e s van g e z o n d e k o n i j n e n g e s p a a r d . Ze zijn z e e r p l a a t s t r o u w en bouwen e n o r m e g a n -gen en h o l e n s y s t e m e n . De konijnenholen, d i e m e n h i e r en d a a r in k l e i g e b i e d e n vindt (binnendijken in Z e e l a n d ) h e b b e n e c h t e r s o m s s l e c h t s één p i j p . De k e u t e l s , d i e v a a k in g r o -t e h o e v e e l h e d e n bij e l k a a r w o r d e n g e d e p o n e e r d zijn z e e r t y p i s c h (zie fig. 4 b , b l z . 8 ). Ook de v r a a t -b e e l d e n , d i e -b i j h e t -b e k n a g e n v a n b o m e n o n t s t a a n g e v e n een goed h e r k e n n i n g s p u n t ; de konijnen v r e -t e n m e e r p l a a -t s e l i j k a l l e b a s -t weg en n e m e n v a a k een stukje hout m e e , h e t t a k j e of s t a m m e t j e krijgt d a a r d o o r e e n r a f e l i g a a n z i e n . De s p o r e n zijn n a t u u r l i j k v e e l k l e i n e r dan d i e v a n e e n h a a s , b o v e n d i e n s t a a n de a f d r u k k e n v a n de v o o r -p o t e n v e e l a l n a a s t e l k a a r of s c h u i n n a a s t e l k a a r , b i j de h a a s i s dit m e e s t a l a c h t e r e l k a a r (fig.2b en c). De v o o r t p l a n t i n g gaat u i t e r -m a t e s n e l , 3 à 5 -m a a l p e r j a a r 4 tot 12 j o n g e n . D e z e k o m e n h u l p e -l o o s en n a a k t in e e n s p e c i a a -l h o -l m e t één pijp t e r w e r e l d . Ze w o r den h i e r é é n m a a l p e r e t m a a l g e -zoogd, w a a r n a h e t konijn h e t h o l w e e r z e e r z o r g v u l d i g s l u i t . Is z e e r gemakkelijk in g e v a n g e n s c h a p t e h o u d e n , z e e r v e e l h u i s r a s s e n zijn op d e z e w i j z e o n t s t a a n .
y^Mm
KONIJNEHOL 10L i t . : L I N C K E , M . , 1 9 4 3 : D a s W i l d k a n i n c h e n . N e u d a m m , 4 4 8 p p . T H O M P S O N , H . V. e n A . N . W O R D E N , 1 9 5 6 : T h e r a b b i t , L o n d o n , 2 4 0 p p . 3 . S C I U R U S V U L G A R I S L . - E E K H O O R N , I i k h o a r n A l g e m e e n b e k e n d e n m e t g e e n e n k e l a n d e r d i e r t e v e r w a r r e n . D e k l e u r k a n v a r i ë r e n v a n r o o d b r u i n t o t b i j n a z w a r t . D e o n d e r z i j d e i s h e l d e r w i t . H e e f t t y p i s c h e h a a r p l u i -m e n o p d e o r e n e n e e n p r a c h t i g e p l u i m s t a a r t . L . 1. t o t 2 3 , s t . 1. t o t 2 0 c m . I s i n N e d e r l a n d v a a k ( d u i n s t r e e k , G r o n i n g e n ) o p z e t t e l i j k v e r -s p r e i d . H e t d i e r l e e f t o v e r a l w a a r m a a r b o m e n e n s t r u i k e n t e v i n d e n z i j n , d i e v o e d s e l k u n n e n o p l e v e r e n , s o m s z e l f s i n h o u t w a l l e n , m a a r z e l -d e n of n o o i t i n e l z e n , b e r k e n b o s s e n e n g r i e n d e n . P l a a t s e l i j k t a l r i j k . Z e l e v e n s o l i t a i r i n g r o t e k o k e l v o r m i g e n e s t e n , v a n t w i j g e n g e -b o u w d e n m e t g r a s o p g e v u l d . A l s b a s i s w o r d t v a a k e e n o u d V o g e l n e s t g e b r u i k t . E e k h o o r n s v e r o o r z a k e n d e v o l g e n d e t y p i s c h e v r a a t b e e l d e n . V a n d e n n e n k e g e l s w o r d e n d e s c h u b b e n a f g e t r o k k e n , z o d a t d u s e e n v e e l r a f e l i g e r s p i l o v e r b l i j f t d a n bij d e m u i -z e n , d i e d e s c h u b b e n a f k n a g e n ( -z i e f i g . l d , b l -z . 8 )• B i j h e t c o n s u m e r e n v a n b o o m s c h o r s m o r s e n e e k h o o r n s v a a k k l e i n e s t u k j e s , m u i z e n k r u i m e l t j e s , z e t a s t e n h e t h o u t z e l f n o o i t a a n . S o m s r u k k e n z e h e l e s t u k k e n v a n d e b a s t af. D e a f d r u k k e n v a n d e o n d e r s n i j t a n d e n , s m a l a l s d i e v a n e e n m u i s , z i j n v a a k t e z i e n , d i e v a n d e b r e d e r e b o v e n s n i j t a n d e n , z e l d e n . I n n o t e n w o r d t e e n s p l e e t g e k n a a g d , z o d a t h i j d a a r n a i n t w e e h e l f t e n o -p e n s -p r i n g t . V e r d e r w o r d e n v e e l e i n d k n o -p -p e n e n j o n g e l o t e n a f g e b e t e n . D e s p o r e n i n d e s n e e u w b v . z i j n z e e r t y p i s c h . T w e e k l e i n e a f d r u k k e n v a n d e v o o r p o t e n , d a a r a c h t e r d e t w e e l a n g e , s c h u i n u i t e e n s t a a n d e s t r e p e n v a n d e a c h t e r v o e t e n ( t r a p e z i u m ) ( z i e f i g . 2 a , b l z . 8 ) . H e t v o e d s e l i s z e e r v e e l z i j d i g , k n o p p e n , b a s t , b e s s e n , e i k e l s , n o t e n , z a d e n , e i e r e n e n j o n g e v o g e l s . B i j g r o t e d i c h t h e d e n k u n n e n e e k h o o r n s s c h a d e -l i j k w o r d e n i n d e b o s b o u w e n d e z a n g v o g e -l s t a n d t e r p -l a a t s e d e c i m e r e n . I n g e v a n g e n s c h a p g e h o u d e n , k u n n e n e e k h o o r n s , m i t s z e v a n j o n g s a f a a n w o r d e n g e h o u d e n , z e e r t a m w o r d e n . H e t z i j n i n t e g e n s t e l l i n g t o t d e m e e s t e a n d e r e k n a a g d i e r e n , u i t g e s p r o k e n d a g d i e r e n . L i t . : G E W A L T , W . , 1 9 5 6 : D a s E i c h h ö r n c h e n . D i e n e u e B r e h m - B ü c h e r e i n o . 1 8 3 , W i t t e n b e r g - L u t h e r s t a d , 5 6 p p . S H O R T E N , M . , 1 9 5 4 : S q u i r r e l s . L o n d o n , 2 1 2 p p . EEKHOORN 11
4. CASTOR F I B E R L. B E V E R
G r o o t s t e E u r o p e s e k n a a g d i e r , b r u i n g r i j s , a c h t e r p o t e n m e t z w e m v l i e z e n . L i c h a a m s l e n g t e tot 1 m e t e r , s t a a r t in h o r i z o n t a l e r i c h t i n g a f g e p l a t , 25 c m l a n g , s c h i j n b a a r k a a l (zie fig. 5 , blz.17 ).
H o e w e l de b e v e r een van de m e e s t t y p i s c h e N e d e r l a n d s e d i e r s o o r t e n i s ( p l a a t s n a m e n ! ), i s hij in h e t begin van de v o r i g e eeuw in ons land h e l a a s u i t -g e r o e i d .
De dichtstbijzijnde b e v e r k o l o n i e s b e v i n d e n z i c h m o m e n t e e l in Z u i d N o o r -w e g e n , l a n g s de m i d d e n l o o p van de E l b e en in de b e n e d e n l o o p van de R h ô n e .
B e v e r s l e v e n in f a m i l i e s en l e g g e n u i t g e b r e i d e h o l e n s y s t e m e n , d r i j v e n -de b u r c h t e n van t a k k e n en d a m m e n a a n . Kan tot 60 c m dikke b o m e n v e l l e n ! Nu l a n g z a m e r h a n d g r o t e m o e r a s g e b i e d e n ( B i e s b o s c h ! ) v a n ontginning zijn g e -r e d e n a l s S t a a t s n a t u u -r -r e s e -r v a a t w o -r d e n b e w a a k t en b e h e e -r d , lijkt h e t m i j n i e t o n m o g e l i j k o m h i e r e e n poging t e w a g e n o m w e e r b e v e r s in te v o e r e n . L i t . : H I N Z E , G., 1953: U n s e r B i b e r . Die n e u e B r e h m - B ü c h e r e i n o . I l l . L e i p z i g , 45 p p . 5. CRICETUS CRICETUS L. - H A M S T E R O p v a l l e n d d r i e k l e u r i g e k o p , r u g en zijden o r a n j e b r u i n , buik z w a r t , k e e l en v o e t e n w i t , z e e r v a r i a b e l . K o r t e p o o t j e s en k o r t s t a a r t j e , m a a k t de i n d r u k van een b e e r t j e . L. 1. tot 30, st. 1. tot 6 c m . De h a m s t e r s l e v e n in N e d e r l a n d u i t s l u i t e n d in de l o s s -en l e e m g e b i e d e n in L i m b u r g t e n z u i d e n v a n R o e r m o n d . De die r e n k u n n e n moeilijk m e t e e n a n -d e r w o r -d e n v e r w a r -d -d o o r -de z e e r t y p i s c h e k l e u r e n . Ze h e b -b e n k o r t e p o o t j e s en z i t t e n v a a k op de a c h t e r p o t e n , w a a r b i j ze de v o o r p o t e n v r i j h e b b e n v o o r h e t v a s t h o u d e n van v o e d s e l e. d. Ze zijn v a a k a g r e s s i e f . In N e d e r l a n d i s h e t d i e r , van o o r s p r o n g e e n s t e p p e b e w o -n e r , e e -n t y p i s c h e c u l t u u r v o l g e r . Hij leeft u i t s l u i t e -n d i-n g r a a -n v e l d e -n , w a a r zij-n a a n w e z i g h e i d e i g e n l i j k a l l e e n b i j de o o g s t o p v a l t , d o o r de u i t g e g r a v e n h o p e n g r o n d b i j de h o l i n g a n g e n . In flinke a a n t a l l e n k w a m h i j in b e p a a l d e j a r e n a l -l e e n in de -l ö s s g e b i e d e n v o o r . In z a n d i g e r t e r r e i n e n van M i d d e n - L i m b u r g i s h i j s l e c h t s s p o r a d i s c h a a n g e t r o f f e n . Dit s c h i j n t in v e r b a n d t e s t a a n m e t de m o g e l i j k h e i d van h e t g r a v e n van de h o l e n . D e z e h o l e n zijn z e e r u i t g e b r e i d en g e c o m p l i c e e r d , m e t v l u c h t g a n g , v o o r r a a d k a m e r s , blind e i n d i g e n d e gangen vol m e t k e u t e l s , w o o n k a m e r , e t c .
E e n goede t e k e n i n g e r v a n vindt m e n bij HUSSON (1949) . D e d i e r e n l e v e n h i e r i n , b e h a l v e g e d u r e n d e een k o r t e p e r i o d e in de p a a r t i j d , s o l i t a i r .
Het g a n g e n s y s t e e m l i g t ' s z o m e r s o n g e v e e r e e n h a l v e m e t e r d i e p , ' s w i n -t e r s d i e p e r .
12
Het v o e d s e l b e s t a a t uit g r a n e n , e i k e l s , k a s t a n j e s , w o r t e l s en k n o l l e n van a l l e r l e i wilde en g e k w e e k t e p l a n t e n , m a a r ook uit i n s e c t e n , s l a k k e n , h a g e d i s s e n , jonge m u i z e n , e t c . De d i e r e n k u n n e n e n o r m e h o e v e e l h e d e n v o e d s e l b i j -een s l e p e n . In g e v a n g e n s c h a p zijn ze g e m a k k e l i j k te h o u d e n , doch r a k e n n i e t s n e l v e r t r o u w d m e t hun v e r z o r g e r , ze b l i j v e n b i j t e r i g en a g r e s s i e f . Ze zijn v r i j -w e l u i t s l u i t e n d ' s n a c h t s a c t i e f . De s o o r t w o r d t e r n s t i g b e d r e i g d d o o r de i n t e n s i e v e , m o d e r n e l a n d b o u w -m e t h o d e n ( d i e p e r p l o e g e n , v r o e g e r o o g s t e n ) . L i t . : HUSSON, A. M . , 1949: O v e r h e t v o o r k o m e n v a n de h a m s t e r , C r i c e t u s c r i c e t u s (L. ), in N e d e r l a n d . P u b l . Nat. H i s t . G e n o o t -s c h . in L i m b u r g . R e e k -s II: 1 2 - 5 4 . 1949: A a n t e k e n i n g o v e r de h a m s t e r . Nat. H i s t . M a a n d b l . 38: 1 1 1 - 1 1 5 . P E T Z S C H , H . , 1952: D e r H a m s t e r . Die neue B r e h m - B ü c h e r e i n o . 2 1 . L e i p z i g , 56 p p .
6. M E S O C R I C E T U S AURATUS WATERHOUSE - SYRISCHE GOUDHAMSTER K l e i n e r dan de gewone h a m s t e r , kop en r u g h e b b e n e e n g o u d g e l e k l e u r , o n d e r z i j d e v u i l w i t , op b o r s t en kop z w a r t e v l e k k e n . L . 1. tot 16, st. 1. tot 1,6 c m . Dit d i e r , o o r s p r o n k e l i j k uit N o o r d - I s r a ë l a f k o m s t i g , i s m o m e n t e e l o v e r de g e h e l e w e r e l d v e r s p r e i d a l s l a b o r a t o r i u m - en a l s s p e e l d i e r t j e . In p r o e v e n i s e c h t e r a a n g e t o o n d , dat zij o n d e r N e d e r l a n d s e o m s t a n d i g h e den g e m a k k e l i j k k u n n e n o v e r w i n t e r e n , m e t z e e r e e n v o u d i g v o e r g e n o e g e n n e -m e n en hun t a -m h e i d in de v r i j e n a t u u r o n -m i d d e l l i j k v e r l i e z e n . I n b u r g e r i n g van h e t d i e r i s d u s n i e t d e n k b e e l d i g . Tot op h e d e n i s het e c h t e r in ons land s l e c h t s é é n m a a l in w i l d e s t a a t a a n g e t r o f f e n . In g e v a n g e n s c h a p zijn hun m a n i e -r e n w e l g -r a p p i g , zij doen i e t s a a n b e -r e n d e n k e n en zijn h a n d t a m . E e n b e z w a a -r i s , dat zij v r i j w e l de g e h e l e dag s l a p e n . De v o o r t p l a n t i n g g a a t u i t e r m a t e s n e l . L i t . : HOUTMAN, G., 1959: E r v a r i n g e n m e t en g e g e v e n s o v e r o n z e n i e u w e h u i s v r i e n d de G o u d h a m s t e r . N a t u r a 56: 1 8 - 2 1 . K I T T E L , R . , 1952: D e r G o l d h a m s t e r . Die n e u e B r e h m - B ü c h e r e i no.88. L e i p z i g , 40 p p . WIJNGAARDEN, A. VAN en H . D E VRIES, 1955: K a n de S y r i s c h e G o u d h a m s t e r , M e s o c r i c e t u s a u -r a t u s W a t e -r h o u s e , z i c h in N e d e -r l a n d v e s t i g e n ? J a a r b o e k P l a n t e n z i e k t e n k u n d i g e D i e n s t 1954: 2 2 4 -2 -2 7 . 7. C L E T H R I O N O M Y S G L A R E O L U S ( S C H R E B . ) - ROSSE WOELMUIS S l a n k e r dan een v e l d m u i s , o r e n i e t s v e r d e r u i t s t e k e n d . M e e s t a l u i t g e -s p r o k e n r o -s - b r u i n e b o v e n z i j d e . L. 1. tot 13,4, -st. 1. tot 5,8 c m .
De r o s s e w o e l m u i z e n k o m e n in ons land v r i j w e l o v e r a l t e n zuiden van de lijn A m s t e r d a m H a r d e r w i j k G r o n i n g e n v o o r . In de duinen k o m e n ze n o o r d e -lijk tot S c h o o r l , op e n k e l e Z e e u w s e en Z u i d - H o l l a n d s e e i l a n d e n s c h i j n e n zij te o n t b r e k e n .
O m d a t de d i e r e n , in t e g e n s t e l l i n g tot de m e e s t e a n d e r e m u i z e n s o o r t e n , ook o v e r d a g a c t i e f zijn, heeft de e e r s t e k e n n i s m a k i n g m e t de m u i z e n w e r e l d van a a n k o m e n d e l i e f h e b b e r s m e e s t a l m e t d e z e s o o r t p l a a t s . Het zijn z e e r v l u g g e , s l a n k e m u i z e n , die een d u i d e l i j k e r o s s i g e k l e u r op de r u g h e b b e n . Ze l e v e n in u i t g e b r e i d e g a n g e n s t e l s e l s j u i s t o n d e r de g r o n d of t u s s e n het a f g e v a l -len blad d o o r . Als u i t z o n d e r i n g op de r e g e l k a n d e z e w o e l m u i s ook u i t s t e k e n d k l i m m e n .
Het o p t i m a l e biotoop s c h i j n t v o o r d e z e d i e r e n g e v o r m d te w o r d e n d o o r open b o s s e n m e t een d i c h t e s t r u i k l a a g en een flinke l a a g a f g e v a l l e n blad op de g r o n d . In v o c h t i g e b o s j e s , z o a l s g r i e n d e n en e l z e n b o s j e s k o m t hij z e e r v e e l v o o r . M i n d e r t a l r i j k vindt m e n h e m in d r o g e r e b o s j e s op de z a n d g r o n d en in de b e r m e n in c u l t u u r t e r r e i n e n . In w e i l a n d e n en op b o u w l a n d e n o n t b r e k e n z e . Het v o e d s e l b e s t a a t uit z a d e n , p i t t e n , n o t e n , i n s e c t e n , p o p p e n , s p i n n e n , e t c , a a n g e v u l d m e t w a t g r o e n e p l a n t e n d e l e n en w o r t e l s en k n o p p e n . Het n e s t van de r o s s e w o e l m u i s b e v i n d t z i c h m e e s t a l o n d e r e e n b o o m s t r o n k , s t e e n e. d. en s t a a t m e t h e t u i t g e b r e i d e l o o p g a n g e n s y s t e e m in v e r b i n ding. Ook vindt m e n d i k w i j l s b o v e n g r o n d s e b o l v o r m i g e n e s t e n , van hooi g e -m a a k t , v o o r a l op z e e r v o c h t i g e p l a a t s e n .
De s p o r e n op de g r o n d zijn n i e t k a r a k t e r i s t i e k . Wel de k n a a g s p o r e n op p i t t e n en n o t e n . E e r s t w o r d t een g a a t j e e r i n g e k n a a g d en dan de b o v e n t a n d e n e r i n g e s t o k e n . Het gat w o r d t v a n b i n n e n u i t g r o t e r g e k n a a g d .
D e z e m u i z e s o o r t k n a a g t bij v o e d s e l g e b r e k ' s w i n t e r s v a a k a a n b a s t van l o o f b o m e n , v o o r a l van jonge t w i j g e n . Zij k u n n e n h i e r b i j tot m e e r dan 10 m e -t e r hoog k l i m m e n . De k n a a g s p o r e n zijn -t y p i s c h : in de e e r s -t e p l a a -t s de s i -t u a -t i e
(dunne t w i j g e n , s o m s hoog in de b o o m ) , in de t w e e d e p l a a t s w o r d t a l l e e n de b a s t a f g e g e t e n en blijft h e t hout o n b e s c h a d i g d . H i e r o p zijn dan de fijne g r o e f -j e s t e z i e n , d i e de k n a a g t a n d e n m a a k t e n . D e z e lopen alti-jd s c h u i n n a a r o m h o o g in b e i d e r i c h t i n g e n . C o n i f e r e n k e g e l s w o r d e n ook b e k n a a g d , z o w e l op de g r o n d a l s in de b o m e n . In dit v r a a t b e e l d zijn ons nog g e e n v e r s c h i l l e n m e t de b o s -m u i s o p g e v a l l e n (zie fig. 1 c, b l z . 8 ). Het i s e e n van de m e e s t g e s c h i k t e m u i z e s o o r t e n o m in g e v a n g e n s c h a p t e h o u d e n . Ze w e n n e n s n e l , zijn, ook o v e r d a g , z e e r a c t i e f en p l a n t e n z i c h t a m e lijk g e m a k k e l i j k v o o r t . Ze v e r s p r e i d e n b i j n o r m a l e v e r z o r g i n g g e e n m u i z e -l u c h t . In E n g e l a n d w o r d t een u i t v o e r i g o n d e r z o e k g e d a a n n a a r h e t v e r b a n d t u s sen de r o s s e w o e l m u i s en de b o s u i l p o p u l a t i e in e e n b e p a a l d g e b i e d . De g e g e -v e n s zijn nog n i e t g e p u b l i c e e r d .
Afgezien van enige p u b l i c a t i e s o v e r de s y s t e m a t i e k , de v o o r t p l a n t i n g en de s c h a d e in b o s s e n i s e r z e e r w e i n i g van d e z e d i e r e n o n d e r z o c h t , in N e d e r -land p r a c t i s c h n i e t s . L i t . : M I L L E R , R . S . , 1954: F o o d h a b i t s of the W o o d m o u s e , A p o d e m u s s y l v a t i c u s ( L i n n é , 1758) and t h e B a n k v o l e , C l e t h r i o n o -m y s g l a r e o l u s ( S c h r e b e r , 1780) in W y t h a -m W o o d s , B e r k s h . S ä u g e t i e r k . M i t t . 2: 1 0 9 - 1 1 4 ( v o e d s e l ) . W R A N G E L , H. VON, B e i t r ä g e z u r B i o l o g i e d e r R ö t e l m a u s . C l e t h r i o -1939: n o m y s g l a r e o l u s , S c h r e b . Z t s . f. S ä u g e t i e r k . 14 : 54-93. 8. ARVICOLA T E R R E S T R I S (L. ) - W O E L R A T , W E T T E R R O T D o n k e r b r u i n g e k l e u r d , o n d e r z i j d e i e t s l i c h t e r , v e e l m e l a n i s t i s c h e e x e m -14
plaren met witte vlekjes op kop en hals komen voor, oren in de vacht v e r b o r
-gen, korte pootjes, 1.1. tot 22, st. 1. tot 13 cm.
De woelratten leven door het gehele land, uitgezonderd de
Waddeneilan-den, langs en in de oevers van stilstaande of langzaam stromende wateren,
het liefst daar waar de oever steil is en de plantengroei tot aan het water
reikt. Omdat deze omstandigheden door drooglegging van plassen, reguleren
van beken, graven van sloten e. d. op grote schaal door de mens zijn v e r w e
-zenlijkt, is dit dier dus een algemeen verspreid voorkomende, typische
cul-tuurvolger geworden. Golfslag en wisselend waterpeil en sterke
stroomsnel-heden worden gemeden. In rietvelden kunnen zij zich behelpen met nesten op
oude vogelnesten en veek (dood drijvend riet). In de oevers worden
uitgebrei-de gangenstelsels gegraven, uitgebrei-de uitgangen zijn, juist boven uitgebrei-de waterspiegel
meestal verbonden door een "boulevard". De holingangen worden dikwijls v e r
raden door bergjes onder water liggend zand, dat de dieren uit de gangen h e b
-ben gestort. Op de "boulevard", soms ook drijvend in het riet of r i e t g o r s vindt
men veel zg. eetplaatsjes, waar de dieren voedselresten en keutels (zie fig4d
blz. 8 ) achterlaten. De aangevreten plantendelen vertonen een schuin, glad
afgebeten uiteinde (zie fig. l b , blz. 8 ). Vrijwel alle langs de waterkant
voor-komende plantensoorten worden geconsumeerd. Vooral 's winters voeden de
dieren zich ook vaak met de schors van wortels, van bv. jonge vruchtbomen,
Deze worden in de vorm van eenpotloodpunt afgeknaagd en vertonen in het hout
de sporen van de 2 mm brede tanden. In de herfst brengen de dieren grote
voorraden voedsel, vooral wortels en wortelstokken bijeen.
In de krooslaag in sloten laten zij vaak zwemsporen na.
In de tuinbouw kunnen zij plaatselijk soms enorme schade aanrichten door
het onderaards afknagen van wortels van vruchtbomen, peen, selderijknollen,
pastinaken, bloembollen e. d.
Op stille zomeravonden kan men tegen de schemering de dieren g e m a k
-kelijk te zien krijgen. Zij zwemmen met de gehele bovenzijde van de kop en
rug boven water. Bij gevaar duiken zij onmiddellijk en hebben dan, door de
lucht in de p e l s , een zilverachtige glans. Hun baan wordt dan vaak verraden
door een streep luchtbelletjes. Dikwijls komen ze dan weer tussen de w a t e r
-planten boven, waarbij alleen het bovenste deel van de kop (neus, ogen, oren)
boven de oppervlakte uitsteekt.
Zij zijn gemakkelijk in gevangenschap te houden, m a a r worden nooit v e r
-trouwelijk. Drie à vier maal per jaar worden 4 à 7 jongen geboren. Ze
over-leven nooit m e e r dan één winter.
L i t . : WIJNGAARDEN, A. VAN, 1954: Biologie en bestrijding van de woelrat,
Arvicola t e r r e s t r i s t e r r e s t r i s (L. ), in
Nederland. Diss. Eindhoven, 147 pp.
9. ARVICOLA SHERMAN (SHAW. ) - MOLMUIS
Kleiner dan de vorige soort, grijsbruine bovenzijde, lichte onderzijde,
staart relatief k o r t e r , 1.1. tot 17, st. 1. tot 13 cm.
Deze, nauw verwante, soort is aan het landleven aangepast en is in
Ne-derland door mij uitsluitend in Zuid-Limburg gevonden. De dieren worden
vrijwel nooit boven de grond gezien, ze komen hier kennelijk wel, gezien bv.
het hooi in hun nesten; misschien dat ze 's zomers zich ook met de
boven-grondse delen van de vegetatie voeden. Ze leven solitair in een uitgestrekt
gangenstelsel waaraan aparte k a m e r s : met hooi en fijne worteltjes gevulde
nesten, ev. opslagkamers en een naar onder verlopende vluchtpijp. Vanuit
FIG. 5 A. Eekhoorn B. Bever C. Rosse woelmuis D. Hamster -E. Woelrat - F. Muskusrat - G. Veldmuis H. Ondergrondse woelmuis - I. Bruine rat - J. Huismuis • K. Bosmuis L. Dwergmuis M. Hazelmuis N. Eikel -muis - O. Beverrat - P. Konijn - 0- Haas.
dit g a n g e n s y s t e e m g r a v e n ze t i j d e l i j k e " r o o f g a n g e n " . De e e r s t g e n o e m d e g a n -gen l i g g e n v a a k in een b o s j e , een h e g , of b e r m , de l a a t s t e w o r d e n in de a k k e r s en t u i n e n g e g r a v e n .
Ze v o e d e n z i c h h o o f d z a k e l i j k (?) m e t de o n d e r a a r d s e d e l e n van a l l e r l e i p l a n t e n , ook de s c h o r s van b o o m w o r t e l s , en k u n n e n op d e z e wijze in l a n d - en tuinbouw e n o r m e s c h a d e a a n r i c h t e n . De v r a a t s p o r e n zijn gelijk a a n d i e van de w o e l r a t . De g a n g e n s t e l s e l s zijn a l l e e n m e t b e h u l p van een z g . z o e k s t a a f , een
stuk b e t o n i j z e r m e t een k n o b b e l t j e a a n 't e i n d , t e v i n d e n . O v e r de v e r d e r e b i o l o g i e i s w e i n i g b e k e n d . L i t . : H E R F S , A . , 1939: ü b e r die F o r t p f l a n z u n g und V e r m e h r u n g d e r g r o s s e n W ü h l m a u s . N a c h r i c h t e n ü b e r S c h ä d l i n g s b e k ä m p f u n g 14 (3), 193 p p . 10. ONDATRA Z I B E T H I C A L. - MUSKUSRAT MUSKUSRAT p l a n t i n g s v e r m o g e n te d a n k e n ( 3 x 7 jong dat hij h i e r in W. - E u r o p a e e n lege n i c h e h i j c o n c u r r e n t i e van w o e l r a t en b r u i n e r O m d a t de d i e r e n d o o r het a a n l e g g e n van g r o t e g a n g e n c o m p l e x e n i n d e o e -v e r s -van a l l e r l e i w a t e r e n een g r o o t g e v a a r v o o r d i j -k e n , w e g e n en s p o o r w e g e n b e t e k e n e n , w o r d e n zij d o o r de o v e r h e i d b e s t r e d e n . Tot nu t o e i s h e t gelukt N e d e r -land i e d e r j a a r w e e r l e e g te v a n g e n . De a a n w e z i g h e i d van de d i e r e n k a n m e n o n t -d e k k e n -d o o r -drijven-de s c h u i n a f g e b e t e n p l a n t e n d e l e n (zie fig. 1 b , b l z . 8 ), d o o r de a a n w e z i g h e i d v a n h u n g r o t e 18 D o n k e r b r u i n e b o v e n z i j d e , l i c h t e r e b r u i n e g r i j z e o n d e r k a n t , z e e r t y p i s c h i s de p l a t t e , p a l i n g -a c h t i g e s t -a -a r t en de g r o t e v -a n z w e m b o r s t e l s v o o r z i e n e a c h t e r -p o t e n . L . l . tot 36, s t . 1 . tot 31 c m . M u s k u s r a t t e n l e v e n in N e -d e r l a n -d (tot op h e -d e n ) a l l e e n in h e t z u i d e l i j k d e e l van het l a n d . Ze zijn o o r s p r o n k e l i j k uit N o o r d -A m e r i k a i n E u r o p a i n g e v o e r d . Ze d r i n g e n ons land b i n n e n l a n g s b e k e n en k a n a l e n v a n u i t e e n v e r -s p r e i d i n g -s g e b i e d in B e l g i ë , dat zijn o n t s t a a n dankt a a n e e n f o k k e -r i j b i j B e g i j n e n d i j k e . De s n e l l e v e r s p r e i d i n g van d e z e s o o r t i s n i e t a l l e e n a a n zijn g r o o t v o o r t -en p e r j a a r ! ), m a a r ook a a n h e t feit,
k a n b e z e t t e n . Door zijn g r o o t t e hoeft at i m m e r s n i e t t e v r e z e n .
h o l e n , w a a r v a n de ingang z i c h o n d e r w a t e r b e v i n d t , z w e m " p a d e n " o n d e r w a -t e r , de w i n -t e r h u -t -t e n , die zij in ondiep w a -t e r bouwen en a a n b e l l e n b a n e n o n d e r h e t ijs. Het h o u d e n v a n d e z e d i e r e n i s wettelijk v e r b o d e n , het v a n g e n m o e t d o o r s p e c i a l i s t e n g e b e u r e n . L i t . : H O F F M A N N , M . , 1952: Die B i s a m r a t t e . Die n e u e B r e h m - B ü c h e r e i n o . 78. L e i p z i g , 44 p p . K O E R S V E L D , E . De M u s k u s r a t , O n d a t r a z i b e t h i c a L. in N e d e r VAN, 1953: l a n d , en zijn b e s t r i j d i n g . J a a r b o e k P l à n t e n z i e k -t e n k . D i e n s -t 1 9 5 1 - 5 2 : 2 2 9 - 2 4 9 . WIJNGAARDEN, A. De b e s t r i j d i n g van de M u s k u s r a t , O n d a t r a z i b e -VAN, 1955: t h i c a L . , in N e d e r l a n d . Vakblad v o o r B i o l o g e n 5: 6 8 - 7 4 . 1 1 . P I T Y M U S S U B T E R R A N E U S DE S E L Y S LONGCH. - ONDERGRONDSE WOELMUIS S l a n k e , d o n k e r - z i l v e r g r i j z e w o e l m u i s , k l e i n e o g e n , o r e n g e h e e l in de v a c h t v e r b o r g e n . L. 1. tot 1 0 , 5 , s t . 1. tot 3,9 c m . O n d e r g r o n d s e w o e l m u i z e n l e v e n a l l e e n in h e t z u i d e l i j k d e e l v a n N e d e r -l a n d , Z u i d - L i m b u r g , N o o r d - B r a b a n t en h e t z u i d e -l i j k d e e -l v a n Z e e -l a n d . O v e r h e t b i o t o o p i s v r i j w e l n i e t s b e k e n d . Ik h e b ze in e e n s i n d s j a r e n v e r w a a r l o o s d g r a s v e l d bij e e n k a s t e e l en in een b i e t e n k u i l in Z u i d L i m b u r g g e v o n d e n . Z o n -d e r twijfel k o m e n ze v e e l a l g e m e n e r v o o r a l s m e n -d e n k t , -dit blijkt w e l uit -de b r a a k b a l a n a l y s e s . Hun o n d e r g r o n d s e l e v e n s w i j z e o n t t r e k t ze e c h t e r a a n o n z e a a n d a c h t . Het v o e d s e l i s w a a r s c h i j n l i j k g e h e e l p l a n t a a r d i g en lijkt op h e t m e n u van de m o l m u i s . Ook de v r a a t b e e l d e n l i j k e n h i e r o p , m a a r de t a n d a f d r u k k e n zijn u i t e r a a r d v e e l f i j n e r . De h o l i n g a n g e n s c h i j n e n in g r o e p j e s b i j e e n t e l i g g e n . V e r d e r o n -d e r z o e k van -d e z e s o o r t i s z e e r g e w e n s t . In z u i -d e l i j k e r l a n -d e n k o m t -d e z e s o o r t s o m s a l g e m e e n v o o r en k a n dus g r o t e s c h a d e a a n r i c h t e n a a n l a n d - en tuinbouw. L i t . : L E H M A N N , E . V O N , 1 9 5 5 : Ü b e r d i e U n t e r g r u n d m a u s und W a l d s p i t z m a u s in N . W . E u r o p a . B o n n . Z o ö l . B e i t r . 6 : 8 - 2 7 .
12. MICROTUS ARVALIS ( P A L L . ) - VELDMUIS, FJILDMÛS
G r i j s b r u i n e w o e l m u i s , o n d e r z i j d e l i c h t e r , k o r t e p o o t j e s . De h a r e n van de p e l s l i g g e n g l a d , bij s c h r i k of w o e d e w o r d e n de h a r e n van de h a l s o p g e r i c h t . O r e n k o r t . L. 1. tot 12, st. 1. tot 4 c m . V e l d m u i z e n l e v e n , a f g e z i e n van e n k e l e e i l a n d e n , d o o r g e h e e l N e d e r l a n d en zijn p l a a t s e l i j k z e e r a l g e m e e n . In b e p a a l d e g e b i e d e n k o m t h e t r e g e l m a t i g t o t z g . p l a g e n . De d i e r e n l e v e n in e e n n i e t te h o g e g r a s v e g e t a t i e , b i j v o o r k e u r op e e n h e l l i n g b v . b e r m e n , s p o o r d i j k e n , s l o o t k a n t e n , e. d. In p l a a g j a r e n d r i n -gen z i j ook m i n d e r g e s c h i k t e b i o t o p e n b i n n e n . De h o l e n w o r d e n b i j v o o r k e u r o n d e r e e n p o l g r a s , e . d . a a n g e l e g d . H e t m e t hooi g e v u l d e n e s t ligt tot 30 c m o n d e r de o p p e r v l a k t e . De h o l i n g a n g e n zijn o n d e r l i n g m e t l o o p p a a d j e s (half in de g r o n d g e g r a v e n , half in de v e g e t a t i e u i t g e k n a a g d e p a a d j e s ) v e r b o n d e n . Op k r u i s p u n t e n vindt m e n v a a k de s c h u i n a f g e b e t e n p l a n t e n r e s t e n (zie fig. l b , b i z .
8 , k e u t e l s (zie fig. 4 c , b l z . 8 ).
Met de m e e s t e p l a n t e n n e m e n zij g e n o e g e n . W o r t e l s en w o r t e l s t o k k e n w o r d e n ook g e g e t e n en g e h a m s t e r d . H i e r d o o r k a n s c h a d e w o r d e n v e r o o r z a a k t
•'^7^;'Y f
LOOPPAADJE VAN VELDMUIZEN
a a n w e i l a n d e n , b o u w l a n d en b o o m g a a r d e n . Dit l a a t s t e o m d a t , v o o r a l ' s w i n t e r s , de s c h o r s van de v o e t van de s t a m -m e n w o r d t a f g e k n a a g d zo hoog a l s de dekking r e i k t . De fijne t a n d a f d r u k j e s in g e v a r i e e r d e r i c h t i n g zijn dan d u i d e l i j k z i c h t b a a r . De v o o r t p l a n t i n g g a a t u i t e r m a t e s n e l , gewoonlijk v a n m a a r t t o t o k t o b e r m a a n d e l i j k s 4 8 j o n g e n . In g e v a n -g e n s c h a p zijn ze z e e r -g e m a k k e l i j k t e h o u d e n , ze w o r d e n g e m a k k e l i j k t a m en p l a n t e n z i c h s n e l v o o r t .
L i t . : WIJNGAARDEN, A.VAN, 1957:The r i s e and d i s a p p e a r a n c e of c o n t i -n e -n t a l v o l e p l a g u e z o -n e s i-n the N e t h e r l a n d s . V e r s l . L a n d b . k. O n -d e r z . n o . 6 3 . 1 5 , 21 p p .
13. MICROTUS A G R E S T I S (L. ) - AARDMUIS, IERDMÛS
F o r s e w o e l m u i s , v a c h t d o n k e r b r u i n , de h a r e n z i t t e n in b o s j e s w a t h e t d i e r een " s t e k e l i g " u i t e r l i j k geeft, ook de o r e n zijn b e h a a r d . L. 1. tot 13, s t . 1. tot 4,5 c m . V e r s c h i l l e n m e t Microtus arvalis : z i e VAN WIJNGAARDEN, 1956.
De a a r d m u i s leeft d o o r h e t g e h e l e l a n d , u i t g e z o n d e r d e n k e l e e i l a n d e n , in de d a a r t o e g e ë i g e n d e b i o t o p e n : z e e r hoge g r a s v e g e t a t i e s en b o s s e n m e t een z e e r d i c h t e o n d e r g r o e i . Op de g r o n d w a t e r s t a n d s c h i j n t h i j n i e t t e r e a g e r e n , z o d o e n d e k a n h i j in z e e r n a t t e Carex - v e l d e n en o v e r h o e k j e s v a n h o o i l a n d e n e v e n goed v o o r k o m e n a l s in de Molitlia - v e l d e n , die o n t s t a a n na de k a a l s l a g van een g r o v e d e n n e n b o s . In g r i e n d e n z o w e l a l s e i k e n h a k h o u t k o m t h i j v o o r , z o d r a e c h t e r de o n d e r g r o e i in e e n b o s v e r d w i j n t , k a n hij h e t n i e t m e e r b o l w e r k e n . Hij leeft d u s o e c o l o g i s c h g e s c h e i d e n v a n de v e l d m u i s . De d i e r e n k n a
-gen l o o p p a d e n uit in de v e g e t a t i e , op e e t - «KlsiâtsTB^iï-.'siyf:. p l a a t s j e s vindt m e n h i e r de s c h u i n a f g e b e -t e n r e s -t e n van p l a n -t e n , v o o r a l g r a s s e n , k e u t e l s ^ e. d. De h o l e n w o r d e n bij v o o r k e u r o n d e r een pol g r a s , e e n s t e e n , b o o m s t r o n k , e . d . a a n g e l e g d , bij h o g e g r o n d w a t e r s t a n d e n m a k e n ze z e l f s b o l v o r m i g e n e s -t e n in bv. een p o l g r a s of z e g g e . 20 AARDMUIS
De s o o r t k a n a a n z i e n l i j k e s c h a d e a a n r i c h t e n in g r i e n d e n en p a s a a n g e -p l a n t e b o s s e n d o o r h e t afknagen van de b a s t van de jonge b o m e n g e d u r e n d e de w i n t e r . De t a n d a f d r u k k e n s t a a n h i e r b i j m e e s t a l h o r i z o n t a a l , de s c h a d e k a n tot 1 m hoog w o r d e n a a n g e r i c h t . Ze zijn g e m a k k e l i j k in g e v a n g e n s c h a p te h o u d e n . O v e r de b i o l o g i e v a n d e z e s o o r t w o r d t in E n g e l a n d s i n d s e n k e l e t i e n t a l l e n j a -r e n i n t e n s i e f o n d e -r z o e k v e -r -r i c h t d o o -r het B u -r e a u of A n i m a l P o p u l a t i o n (ELTON, C H I T T Y ) . S p e c i a a l o v e r de f a c t o r e n , die de p o p u l a t i e d i c h t h e i d b e p a l e n , z o a l s k l i m a a t , v o e d s e l , p r e d a t o r e n , m a a r v o o r a l o v e r de i n t r a s p e c i f i e k e r e a c t i e s bij s t i j g e n d e en d a l e n d e p o p u l a t i e d i c h t h e d e n w o r d t h i e r g e w e r k t . Via het g e -d r a g en -de h o r m o n e n b a l a n s w o r -d e n n a t a l i t e i t en m o r t a l i t e i t b e ï n v l o e -d . L i t . : CHITTY, D . , 1955 FRANK, F . , 1952 WIJNGAARDEN, A. VAN, 1956 : A l l g e m e i n e G e d a n k e n g ä n g e ü b e r die D i c h t e -s c h w a n k u n g e n b e i d e r E r d m a u -s ( M i c r o t u -s a g r e s t i s ) . Z t s . f. S ä u g e t i e r k . 20: 5 5 - 6 0 . : Umfang, U r s a c h e n und B e k ä m p f u n g s m ö g l i c h k e i t e n d e r M ä u s e f r a s s s c h a d e n in F o r s t -halturen. N a c h r i c h t e n b l . d . D e u t s c h e n Pflan-z e n s c h u t Pflan-z d i e n s t 4: 1 8 3 - 1 8 9 . De Veldmuis en de A a r d m u i s (Microtus a r -: v a l i s P a l l a s en M i c r o t u s a g r e s t i s Linné). De Levende Natuur 59: 2 1 7 - 2 2 1 .
14. MICROTUS RATTICEPS (K. en B L . ) - NOORDSE WOELMUIS, ROTTEKOP Zeer grote w o e l m u i s , opvallend f o r s e kop en achterpoten, kleur donker-bruin, onderzijde g r i j s . L. 1. tot 14, st. 1. tot 5,8 c m .
De N o o r d s e w o e l m u i s komt in Nederland a l s e e n r e l i c t v o o r , het e i g e n
-lijke a r e a a l begint achter de Elbe en strekt zich tot v e r in A z i a t i s c h R u s l a n d
uit. Het dier leeft in z e e r natte biotopen, riet en b i e z e n v e l d e n in Z e e l a n d , N. W. - N o o r d - B r a b a n t , Zuid-Holland en Noordholland, w e s t e l i j k d e e l van U t r e c h t , N. W . O v e r i j s s e l en in F r i e s l a n d . Op T e x e l en N o o r d - B e v e l a n d i s h e t de e n i g e w o e l m u i s s o o r t . Hij heeft h i e r een wijdere o e c o l o g i s c h e a m p l i t u d e dan e l d e r s .
Zelfs periodiek o v e r s t r o o m d e t e r r e i n e n worden bewoond (Scheelhoek, B i e s -b o s c h ) , w e l l i c h t o v e r l e v e n de d i e r e n h i e r h o o g w a t e r p e r i o d e n op de v e e k v e l d e n (drijvende dode r i e t m a s s a ' s ) . Een belangrijk d e e l van het v o e d s e l wordt door r i e t s p r u i t e n g e v o r m d , ook b i e z e n worden g e g e t e n . In de v e e k zijn d i k w i j l s de looppaadjes en v r e e t p l a a t s j e s te vinden, in d r o g e r e t e r r e i n e n worden ook v e l d m u i s a c h t i g e holen gemaakt. Over de biologie i s w e i n i g bekend; in g e v a n g e n -schap zijn d e z e d i e r e n gemakkelijk te houden.
L i t . : FRANK, F. en K.ZIMMERMAN, 1956: WIJNGAARDEN, A. VAN, 1959 Zur B i o l o g i e der N o r d i s c h e n Wühlmaus (Microtus o e c o n o -m u s s t i -m -m i n g i Nehring). Zts. S ä u g e t i e r k . 2 1 : 5 8 - 8 3 . De z o o g d i e r e n van N o o r d B e -veland. D. L . N . 62: 2 1 1 - 2 1 6 , 2 3 7 - 2 3 9 .
15. MICROMYS MINUTUS (PALL. ) - DWERGMUIS, NOATMÛS
K l e i n , o r a n j e - b r u i n gekleurd m u i s j e m e t lange s t a a r t , grote ogen en o-r e n , m e t geen enkele andeo-re sooo-rt te v e o-r w a o-r o-r e n . L. 1. tot 7,5, st. 1. tot 7,3 c m .
De d w e r g m u i s leeft, a f g e z i e n van de Wad-d e n e i l a n Wad-d e n , Wad-d o o r h e t g e h e l e lanWad-d v e r s p r e i Wad-d . Hij k o m t e c h t e r s l e c h t s p l a a t s e l i j k v o o r . Het o o r s p r o n k e l i j k e b i o t o o p van d e z e s o o r t w o r d t g e v o r m d d o o r de hoge z e g g e e n r i e t v e l d e n , w a a r -in ze zich m e t b e h u l p v a n de lange s t a a r t a l s "vijfde h a n d " s n e l k u n n e n . v o o r t b e w e g e n . Hun a a n w e z i g h e i d w o r d t m e e s t a l v e r r a d e n d o o r de p r a c h t i g e b o l v o r m i g e n e s t j e s , die zij in de r i e t -h a l m e n b o u w e n van b l a d e r e n , die in de l e n g t e in e e n g r o o t a a n t a l v e z e l s zijn v e r d e e l d . S o m s w o r d t ook g r a s g e b r u i k t . H e t v o e d s e l b e s t a a t n a a s t z a d e n , e.d. v o o r e e n g r o o t d e e l u i t i n s e c -t e n . Vanui-t de r i e -t - en z e g g e v e l d e n h e b b e n de d w e r g m u i z e n ook e n k e l e c u l t u u r b i o t o p e n b e z e t , n l . b l a u w g r a s l a n d e n ( z e l d z a a m ) en g r a a n v e l d e n . In g e v a n g e n s c h a p zijn ze g e m a k k e l i j k t e houden; in hoge t e r r a r i a , w a a r i n de d i e r e n r i e t t e r b e s c h i k k i n g h e b b e n , w o r d e n z e l f s n e s t e n gebouwd. V o o r t p l a n t i n g in g e v a n g e n s c h a p i s ook m o g e l i j k . DWERGMUIZENEST L i t . : F R A N K , F . , 1957: Z u c h t und G e f a n g e n -s c h a f t -s - B i o l o g i e d e r Z w e r g m a u -s ( M i c r o m y s m i n u t u s s u b o b s c u r u s T r i t s c h e ) . Z t s . f. S ä u g e t i e r k . 22: 1-44.
16. A P O D E M U S SYLVATICUS (L. ) - BOSMUIS, HAZZEMÛS
Bovenzijde g r i j s b r u i n tot o r a n j e b r u i n , o n d e r z i j d e v u i l w i t . O p v a l l e n d g r o -t e ogen en o r e n , z e e r l a n g e s -t a a r -t . L. 1. en s -t . 1. -to-t 10,5 c m .
D e z e m u i z e s o o r t i s waarschijnlijk in N e d e r l a n d de m e e s t v e r s p r e i d v o o r k o m e n d e van a l l e . Hij leeft d o o r h e t g e h e l e l a n d . V e r w a r r i n g m e t a n d e r e s o o r -t e n i s u i -t g e s l o -t e n . He-t d i e r v a l -t n l . o n m i d d e l l i j k op d o o r zijn k l e u r en v o r m . De z e e r g r o t e o g e n , o r e n en s n o r r e n wijzen op een n a c h t e l i j k e l e v e n s w i j z e . De f o r s o n t w i k k e l d e a c h t e r p o t e n en de z e e r l a n g e s t a a r t m a k e n h e t h e t d i e r m o g e -lijk z i c h op z e e r k e n m e r k e n d e w i j z e in g r o t e s p r o n g e n v o o r t t e b e w e g e n . Ook k a n h i j v o o r t r e f f e l i j k k l i m m e n . Het d i e r leeft in z e e r u i t e e n l o p e n d e b i o t o p e n . In de u i t e r s t e z e e d u i n e n w e r d e n h o l e n v a n het d i e r a a n g e t r o f f e n . De s p o r e n h i e r v a n d a a n w e z e n e r o p , dat h i j zijn n a c h t e l i j k e w a n d e l i n g e n tot v e r op h e t s t r a n d u i t s t r e k t e (150 m ) .
Zelfs op de punt van de V l i e h o r s , op de in a a n b o u w zijnde p o l d e r d i j k e n van Oostelijk F l e v o l a n d en op de g e ï s o l e e r d l i g g e n d e s t r e k d a m v o o r h e t K r a b b e r s -gat bij E n k h u i z e n w e r d e n b o s m u i z e n a a n g e t r o f f e n . Het o p t i m a l e b i o t o o p schijnt e c h t e r d o o r b o s r a n d e n m e t v e e l o n d e r g r o e i v a n s t r u i k e n , v o o r a l b r a m e n , e. d. t e w o r d e n g e v o r m d .
Ook leeft h e t d i e r v e e l in h o u t w a l l e n , o n d e r de d i c h t e s t r u i k e n op open p l e k k e n in b o s s e n , e. d. In hoog o p g a a n d e , g e s l o t e n b o s s e n , w a a r o n d e r g r o e i o n t b r e e k t , k o m e n ze n i e t m e e r v o o r .
In c u l t u u r g e b i e d e n l e v e n ze in r u i g e b e r m e n en in de g r e p p e l k a n t j e s van b o u w l a n d e n . In^wjnlju^ej^on tb rieken ze v o l k o m e n . Tot in z e e r i n t e n s i e v e t u i n -b o u w g e -b i e d e n w o r d e n ze nog a a n g e t r o ï f ë n . In de h e r f s t d r i n g e n ze v a a k h u i z e n ,
