De vergroening van het Rotterdamse dak
De ontwikkeling van groene daken in de stad, een case study in Rotterdam
Menke Groot Kormelink 10880402
Menkegkormelink@hotmail.com Bachelorscriptie
14 January 2018
Future Planet Studies, Sociale Geografie Universiteit van Amsterdam
Scriptiebegeleider: Dr. Marco Bontje Tweede lezer: Dr. Andres Verzijl
Groen dak op de Kop van Zuid in Rotterdam Bron: Menke Groot Kormelink, 2017
Abstract
Steden krijgen steeds vaker te maken met de gevolgen van de klimaatverandering. Daarom nemen steden steeds meer maatregelen om deze gevolgen tegen te gaan. In het bijzonder maken ze gebruik van adaptatiestrategieën, deze zorgen ervoor dat negatieve klimaat effecten worden beperkt of voorkomen. Groene daken zijn een van deze
adaptatiestrategieën, ze zorgen ervoor dat de stad zich kan aanpassen aan extreme weersomstandigheden, verbeteren de leefomgeving en bieden meer groen. De voordelen die groene daken bieden zijn van grote waarde in de stad, kennis over groene daken in de stad is daarom belangrijk. In Rotterdam, waar het onderzoek is uitgevoerd, blijkt dat groene daken nog in ontwikkeling zijn. Belangrijke factoren die een rol spelen bij het realiseren van Rotterdam is de politieke wil om relevante stakeholders onder andere met subsidies te stimuleren, bekendheid over groene daken en de baten die mensen er zelf bij hebben. De gemeente bezit slechts een beperkt deel van het totale dakenoppervlak en zal moeten samenwerken met de bewoners van Rotterdam, VvE’s, bedrijven en (buitenlandse) vastgoedeigenaren om toch het gewenste dakoppervlak te kunnen vergroenen. Om deze samenwerking soepel te laten verlopen is er meer aandacht nodig voor de beweegredenen van de verschillende stakeholders.
Inhoudsopgave
INLEIDING ... 4
WETENSCHAPPELIJKE EN MAATSCHAPPELIJKE RELEVANTIE ... 5
1) THEORETISCH KADER ... 6
ADAPTATIESTRATEGIE ... 6
BESCHRIJVING VAN GROENE DAKEN ... 7
GROENE DAKEN ALS ADAPTATIESTRATEGIE ... 9
FACTOREN DIE HET REALISEREN VAN GROENE DAKEN BEÏNVLOEDEN ... 10
2) METHODOLOGIE ... 13
LOCATIE ... 14
ONDERZOEKSMETHODEN ... 15
DISCUSSIE ... 17
3) CONTEXT GROENE DAKEN ROTTERDAM ... 18
4) ANALYSE ... 20
WELKE MOGELIJKHEDEN EN BEPERKINGEN ZIJN ER TEN AANZIEN VAN HET REALISEREN VAN GROENE DAKEN IN ROTTERDAM? ... 20
WELKE BEWEEGREDENEN BEÏNVLOEDEN HET BESLISSINGSPROCES VAN DE VERSCHILLENDE STAKEHOLDERS TEN AANZIEN VAN HET REALISEREN VAN GROENE DAKEN IN ROTTERDAM? ... 26
WELKE SAMENWERKING BRENGEN DEZE BEWEEGREDENEN TEWEEG TUSSEN DE VERSCHILLENDE STAKEHOLDERS IN ROTTERDAM? ... 34
5) CONCLUSIE ... 38
MOGELIJKHEDEN EN BEPERKINGEN ... 38
BEWEEGREDENEN STAKEHOLDERS ... 39 SAMENWERKING ... 39 AANBEVELING ... 40 LITERATUUR ... 42
Inleiding
Verschillende stedelijke partijen in Rotterdam hebben steeds meer aandacht voor het milieu en zijn betrokken bij de groei van het aantal groene daken in de stad. Groene daken bieden verschillende maatschappelijke en ecologische voordelen: ze verbeteren de leefomgeving en kunnen zorgen voor een schonere stad. Ook voor de eigenaar van een groen dak zijn er voordelen, zo gaat het dak bijvoorbeeld twee keer zo lang mee.
Groene daken worden al langere tijd aangelegd, maar worden vooral gezien als een luxeproduct, de maatschappelijke voordelen worden vaak niet meegenomen in de besluitvorming. Een van de oorzaken hiervan is de onbekendheid met de voordelen van groene daken. Er wordt de laatste jaren veel meer onderzoek gedaan naar dit onderwerp. De mogelijkheden voor de aanleg van groene daken nemen toe en er wordt onderzocht hoe de gunstige eigenschappen van groene daken beter kunnen worden benut.
Het is geen toeval dat groene daken in Rotterdam ontwikkeld worden, want de gemeente richt zich de laatste jaren veel meer op de veerkracht van de stad. Er zijn verschillende programma’s opgezet zoals het Rotterdam Climate Initiative (RCI) en de Rotterdamse Adaptatie Strategie (RAS) die gebaseerd zijn op de adaptatiestrategie (zoals expliciet tot uitdrukking komt in de benaming van RAS). Het Rotterdamse College van Burgemeesters & Wethouders vindt het belangrijk dat Rotterdam zich als stad meer aanpast aan het klimaat en wil daarvoor verschillende maatregelen nemen. Het aanleggen van meer groene daken in de stad is een van de maatregelen in dit kader, omdat het waterbergend vermogen in de stad door groene daken kan worden vergroot. Ook zorgen groene daken voor meer verkoeling van de stad, omdat ze niet zoveel warmte opnemen als steen.
Vooral in steden kunnen groene daken uitkomst bieden voor verschillende problemen, zoals ruimtegebrek en opwarming van de stad door de grote hoeveelheid stenen gebouwen. Door opwarming van de stad ontstaat het hitte-‐eilandeffect. Dit houdt in dat door de grote
hoeveelheid aan steen in de stad steden warmer wordt dan de rest van de omgeving. Hierdoor ontstaan er hitte-‐eilanden. Meer groen aanleggen helpt hiertegen, maar grond voor de aanleg van parken en dergelijke is relatief duur. Daken kunnen uitkomst bieden, omdat er op daken veel ruimte is die nog niet wordt gebruikt. Door de bebouwing,
asfaltering en betegeling in de stad kan de grond geen water opnemen en stroomt het water rechtstreeks het riool in. Onder de grond wordt veel ruimte ingenomen door een netwerk van draden en buizen, waardoor het lastig en duur is om de capaciteit van het rioolstelsel uit te breiden voor de opvang van water. Groene daken die water opslaan zorgen ervoor dat er geen of minder ruimte onder de grond vrijgemaakt hoeft te worden. Steden bieden ruimte en mogelijkheden voor het realiseren van groene daken. In het geval van Rotterdam is het positief dat er in de stad veel platte daken zijn, wat gunstig is voor het realiseren van groene daken.
Om groene daken in Rotterdam te realiseren is het van belang om te weten welke zaken van belang zijn bij het realiseren van groene daken. Verschillende actoren zijn betrokken bij dit proces en spelen een verschillende rol. En diverse factoren zijn van invloed op het proces, zoals de financiering van een groen dak en technische aspecten als de onderliggende dakconstructie. Om het proces voor het realiseren van groene daken in Rotterdam te
onderzoeken, doe ik in deze scriptie onderzoek naar de factoren die het realiseren van groene daken beïnvloeden.
Wetenschappelijke en maatschappelijke relevantie
Op dit moment wordt er vooral veel onderzoek gedaan naar de positieve effecten van groene daken zoals de waterberging en de verbetering van de omgeving. Maar er is weinig inzicht in het beslissingsproces van bepaalde stakeholders in de stad die betrokken zijn bij het realiseren van groene daken. Er mist informatie over de wijze waarop de politiek omgaat met groene daken, welke visie zij heeft en het kennisniveau van stadsbewoners over groene daken. Aangezien er overal ter wereld meer groene daken komen en artikelen en
onderzoeken de positieve effecten van groene daken in steden bevestigen, is het belangrijk dat er meer inzicht komt over het proces voor het realiseren van groene daken.
Op dit moment is het waardevol om groene daken aan te leggen in de stad of stedelijke omgeving. Er is vaak weinig groen, beperkte ruimte voor groen, een lage biodiversiteit, de kwaliteit van de lucht is niet goed en er vormen zich hitte-‐eilandeffecten. Groene daken zouden hier een deel van de oplossing kunnen bieden, buiten de stad is deze oplossing minder relevant. Door het onderzoek te richten op één stad, in dit onderzoek Rotterdam, kan meer inzicht worden gekregen in het ontwikkelingsproces van groene daken in de stad en hoe stakeholders ermee omgaan. Een deel van deze kennis kan ook gebruikt worden in andere steden.
Steden krijgen in toenemende mate te maken met de gevolgen van klimaatverandering en zullen zich daarop moeten voorbereiden. Het is belangrijk dat dit op een duurzame manier gebeurt, zodat het milieu niet belast wordt. Kennis over maatregelen die de gevolgen van het klimaatverandering tegengaan is maatschappelijk relevant. Groene daken bieden een deel van de oplossing. Daarnaast kunnen groene daken zorgen voor een groenere omgeving in de stad. Een verbetering van de leefomgeving, wat het verblijven in de stad
aantrekkelijker maakt voor bewoners en bezoekers.
In het volgende hoofdstuk wordt het theoretisch kader besproken, hier wordt de werking van de adaptatiestrategie besproken en hoe Rotterdam deze strategie toepast. Er wordt een beschrijving gegeven van groene daken waarin de verschillende effecten worden besproken. Ook wordt er beschreven hoe groene daken gebruikt worden als adaptatiestrategie. En de factoren die het realiseren van groene daken beïnvloeden worden uiteengezet. In het hoofdstuk daarna komt de methodologie aan bod en wordt de onderzoeksvraag en de deelvragen behandeld. En de locatie van het onderzoek, de onderzoeksopzet en het
uitvoeren ervan met het verzamelen van de data worden besproken. Hierna volgt de context over groene daken in Rotterdam. Het daaropvolgende hoofdstuk is de analyse waarin de drie deelvragen worden behandeld opeenvolgend over de mogelijkheden en beperkingen van groene daken, ontwikkelingsproces en de samenwerking die daaruit volgt. En ik het laatste hoofdstuk wordt de onderzoeksvraag beantwoord in de conclusie en worden de aanbevelingen gegeven.
1) Theoretisch kader
Adaptatiestrategie
In de strijd tegen de negatieve effecten van klimaatverandering, wordt gebruik gemaakt van mitigatie-‐ en adaptatiestrategieën. Steden gebruiken beide strategieën. In eerste instantie was er in het klimaatbeleid alleen aandacht voor mitigatiestrategieën. Deze strategieën zijn nog steeds dominant, maar adaptatiestrategieën zijn steeds meer in opkomst, vooral in Europa. Mitigatie betreft maatregelen die de uitstoot van broeikasgassen, met name CO2,
moeten tegengaan of verkleinen, bijvoorbeeld maatregelen die leiden tot energiebesparing. Ook het opvangen of opslaan van de broeikasgassen kan hieronder worden verstaan.
Adaptatiestrategieën betreft maatregelen die ervoor zorgen dat steden zich aanpassen aan klimaatverandering. De definitie die het IPCC (2014) geeft, is dat klimaatadaptatie het proces is van aanpassing aan het actuele of verwachte klimaat en zijn effecten zodat de (kans op) schadelijke gevolgen door klimaateffecten kunnen worden beperkt of voorkomen, en de kansen die het (veranderende) klimaat biedt, kunnen worden benut. Vaak worden er verschillende maatregelen toegepast die de stad meer bestendig maakt tegen de effecten van de klimaatverandering. Deze strategie wordt ook wel een no regret-‐strategie genoemd omdat de aanpassingen nadien geen nadeel zullen vormen als de effecten van
klimaatverandering mee zullen vallen (Hallegatte, 2009). Mitigatie en adaptatie kunnen ook samengaan, volgens het IPCC kunnen adaptatiestrategieën ook zorgen voor consequenties in mitigatiestrategieën. Een beter geïsoleerd huis zorgt er bijvoorbeeld ook voor dat men minder energie hoeft te gebruiken om het huis op te warmen en te koelen. Maatregelen dragen het meest bij aan een klimaatbestendige stad als ze worden gebruikt in een combinatie van watermanagement en de natuur. Deze maatregelen maken gebruik van verschillende functies van ecosystemen om er zo veel mogelijk voordeel uit te halen. Er wordt bijvoorbeeld gebruik gemaakt van evapotranspiratie, dus de verdamping van water. In steden wordt regenwater nu opgevangen in het riool en afgevoerd. Door gebruik te maken van de evapotranspiratie hoeft er minder water opgevangen te worden in het riool. Op dit moment wordt er nog veel gebruik gemaakt van grijze adaptatiemaatregelen, dit zijn bijvoorbeeld rioolbuizen. Grijze adaptatiemaatregelen zijn vaak monofunctioneel en niet veerkrachtig terwijl maatregelen die gebruik maken van natuurlijke processen vaak
verschillende voordelen bieden en zijn flexibeler dan grijze maatregelen (Voskamp & Van de Ven, 2015).
Met betrekking tot de effecten van klimaatverandering gaat de meeste aandacht uit naar het tegengaan van overstromingen in klimaatbeleid en stedelijke planning. De meeste studies naar klimaatbeleid zijn ook gedaan in steden die dicht bij de kust liggen, omdat zeespiegelstijging een van de meest waarschijnlijke gevolgen is van klimaatverandering en daarmee in steden vaak samengaat met de groei van de bevolking daar (Ichimura, 2003). Doordat mitigatie-‐ en adaptatiestrategieën zijn gebaseerd op de effecten van
klimaatverandering op steden, is het heel belangrijk dat deze worden vastgesteld daarom is onderzoek hiernaar is erg belangrijk. Want als men overtuigd is van een gevolg zal hier ook meer aandacht voor zijn om dit gevolg te beperken in de toekomst. Er is nu
overeenstemming bij het IPCC over de belangrijkste effecten van klimaatverandering die nu gevonden zijn, dit zijn overstroming door zeespiegelstijging, extreme weersomstandigheden,
gezondheidseffecten en waterbeschikbaarheid. Dit is ook de reden dat de meeste adaptatiestrategieën op deze effecten van klimaatverandering zijn gericht.
Rotterdam is een van de koplopers als het gaat om adaptatiestrategieën in de wereld ten opzichte van andere steden. Een mogelijke reden hiervoor is de sterke politieke wil en de aandacht voor het stedelijke klimaatbeleid. In andere steden die ook koplopers zijn in het gebruik van adaptatiestrategieën is deze politieke ontwikkeling ook te zien (Mees &
Driessen, 2011). In Rotterdam is onder andere een klimaatadaptatieprogramma opgesteld, ‘Rotterdam Climate Proof’ (RCP), met als doel een meer klimaatbestendige stad. Ook is het platform ‘Rotterdam Climate Initiative’ opgericht om net zoals bij het RCP een
klimaatbestendige stad te creëren, maar ook om gemeente, inwoners en bedrijven samen te brengen voor een beter resultaat. Er is ook een strategie die zich geheel richt op het gebruik van de adaptatiestrategie in Rotterdam, namelijk de Rotterdamse Adaptatiestrategie (RAS). Voor Rotterdam is dit niet per definitie een nieuwe strategie, want de stad past zich al jaren aan het klimaat aan en de stad heeft een goed functionerend watersysteem waardoor er geen wateroverlast is. Maar doordat het klimaat verandert zal Rotterdam zich moeten blijven aanpassen door middel van nieuwe strategieën zoals groene daken. Met het project ‘The Rotterdam Roofscape’ was Rotterdam genomineerd voor de C40 award in de categorie Cities4tomorrow. Deze wedstrijd is opgezet om steden aan te sporen om een duurzame stad te creëren op innovatieve manieren. De organisatie C40 zet zich in tegen de gevolgen van klimaatverandering. Rotterdam behoort ook tot de 100 meest resilient cities van de wereld (Young, 2017).
Beschrijving van groene daken
Er zijn verschillende vormen van groene daken mogelijk. Een groen dak houdt in dat er levende planten op een dak groeien. Hierbij is het van belang dat deze begroeiing op professionele wijze is geplaatst en niet het dak beschadigt zoals wel kan voorkomen bij daken of gebouwen waar begroeiing uit zichzelf ontstaat. Voor dit soort begroeiing zijn er vaak geen voorzorgsmaatregelen getroffen en daardoor kunnen ze het dak aantasten. Tussen groene daken zijn twee vormen waarin duidelijk onderscheid wordt gemaakt. Deze vormen hebben beide verschillende eisen waaraan ze moeten voldoen zoals de dikte en de hoogte van de groendakopbouw en het verschil in plantsoort met bijbehorend onderhoud. Je hebt ten eerste de extensief begroeide daken, waarbij voornamelijk kleinere planten groeien zoals sedum-‐, gras-‐ en mosplantjes. Deze hebben weinig tot geen onderhoud nodig omdat er een ecologisch stabiele plantengemeenschap ontstaat (Afbeelding 1). De tweede vorm is een intensief groen dak, hier groeien hogere planten zoals struiken en bomen, onderhoud is hier wel nodig. Een intensief groen dak heeft vaak ook een dikkere
substraatlaag, dit is de laag waar de planten in groeien, en ervoor zorgt dat deze vorm vaak zwaarder is dan een extensief groen dak (Afbeelding 2). Vanwege deze dikkere, zwaardere laag hebben deze daken meer versteviging nodig. Een intensief groen dak kan door deze dikkere substraatlaag wel meer water vasthouden dan een extensief groen dak. Elk groen dak heeft verschillende voor-‐ en nadelen. Zo heeft een extensief groen dak minder
onderhoud nodig, maar heeft ten opzichte van een intensief groen dak het nadeel dat het minder water kan opnemen (Köhler et al, 2002).
Er zijn verschillende groepen die baat kunnen hebben bij een groen dak, er zijn maatschappelijke voordelen en voordelen voor de dakeigenaar.
Maatschappelijke voordelen
Het vasthouden van water wordt gezien als een van de belangrijkste maatschappelijke voordelen die groene daken hebben. Het waterbergend vermogen zorgt ervoor dat het regenwater niet meteen naar de straten en het riool stroomt maar langer wordt
vastgehouden en geleidelijker wegstroomt. Hevige regenbuien kunnen vooral in steden ervoor zorgen dat het riool overbelast raakt omdat er meer water afgevoerd moet worden dan het riool aankan. Water kan hierdoor blijven staan op de straten en in kelders lopen. De daken die mensen over het algemeen hebben, zijn daken met pannen en bitumen daken, deze daken voeren het water vrijwel meteen af naar het riool. Een ander probleem in steden is het eerder genoemde hitte-‐eilandeffect. Tijdens hittegolven kan dit zorgen voor
hittestress en asfalt en bepaalde daken gaan minder lang mee. Groene daken zorgen ervoor dat dit effect minder sterk is doordat ze minder heet worden, ze absorberen de hitte en reflecteren een deel terug (Santamouris, 2014). De planten op het groene dak filteren fijnstof en gasvormige verontreiniging uit de lucht, hier geldt hoe meer en groter de planten hoe meer ze kunnen filteren. Fijnstof is met name in steden een probleem omdat hier veel verkeer is waardoor er een verhoging van fijnstof in de lucht komt (Speak et al, 2012). Ook wordt de stad aantrekkelijker door groene daken, wat toeristen kan interesseren en zo een economisch voordeel meebrengt. Een groenere omgeving kan ook een positief effect hebben op het welzijn van mensen. Maar hierbij is het wel belangrijk dat deze groene omgeving toegankelijk is of gezien kan worden, bij daken is dit niet altijd het geval (Clark et al, 2008).
Afbeelding 1, sedumdak in Rotterdam, bron: Menke Groot Kormelink, 2016
Afbeelding 2, daktuin op de hofbogen, bron: Menke Groot Kormelink, 2016
Voordelen voor dakeigenaar
Groene daken hebben ook een isolerend effect voor het gebouw waar ze op gerealiseerd zijn. In de zomer hebben ze een verkoelend effect omdat het dak niet zo heet wordt en hierdoor minder warmte naar binnen geleid. In de winter wordt het een isolerende laag waardoor er minder snel warmte verloren gaat. Dit kan positief zijn voor het energieverbruik van het gebouw want dit is hierdoor lager. Groen op het dak kan ook zorgen voor het
isoleren van geluid voor zowel het binnen dringen van omgevingsgeluid in het gebouw als het zorgen voor minder weerkaatsing van het geluid in de omgeving. Hier kan zowel de omgeving profijt van hebben en ook de mensen die zich in het gebouw bevinden. Het dak gaat twee keer langer mee met een groen dak dan met een bitumen dak. Een bitumen dak gaat gemiddeld 20 jaar mee en een groen dak 45 jaar. De hitte van de zon is de oorzaak van het slijten van het dak en bij een groen dak wordt de hitte beter tegengehouden waardoor het langer meegaat. Daarnaast krijgen mensen er een stuk groen bij waar ze gebruik van kunnen maken of op uit kunnen kijken (Castleton, 2010).
Groene daken als adaptatiestrategie
Het benutten van de stedelijke ruimte is een belangrijk thema bij de adaptatiestrategie, dit kunnen zowel kleine als grote aanpassingen zijn in het huidige systeem. Het doel is mee te buigen en aan te passen aan het klimaat en zijn effecten in plaats van ertegen te verzetten. Hierbij is ook meer natuur en groen in de stad een onderdeel. Het toepassen van groene daken in de stad wordt gezien als een van de adaptatiestrategieën, ze zorgen voor meer groen in de stad en het bergen van water, dit wordt als een van de belangrijkste redenen gezien om meer groene daken in de stad te realiseren (Getter & Rowe, 2006). Vooral op dichtbebouwde plekken met weinig ruimte waar ook veel concurrentie is voor andere gebruiksmogelijkheden van de ruimte zijn groene daken een goede oplossing omdat daken nog vaak geen toepassing hebben. Steden zijn vaak van dit soort plekken waardoor groene daken hier zeer geschikt zijn als een van de oplossingen. Het opslaan van water en het langzaam afvoeren ervan en ook het verminderen van het hitte-‐eiland effect in de stad door de groene daken zorgen ervoor dat deze strategie als een bruikbare oplossing wordt gezien. De andere voordelen die een groen dak heeft zoals het opnemen van fijnstof, minder geluidsoverlast, isolerende werking en meer biodiversiteit worden vaak meer gezien als een bijkomend voordeel. Maar zoals eerder beschreven gaat de meeste aandacht uit naar adaptatiestrategieën die te maken hebben met wateroverstroming, extreme
weersomstandigheden, gezondheid en waterbeschikbaarheid. Bij groene daken wordt de waterbergende functie daarom ook als een van de meest waardevolle effecten gezien, dit is de belangrijkste reden waarom overheden groene daken realiseren in steden. Ook wordt hier de meeste onderzoek naar gedaan, zowel naar de effectiviteit van de wateropslag van een groen dak wordt onderzoek gedaan als naar een manier om deze effectiviteit te
vergroten. Waar tot nu toe minder aandacht aan wordt besteed zijn de effecten van groene daken op de biodiversiteit in de stad, het toerisme en de kwaliteit van de lucht. Hier zijn verschillende redenen voor, maar ze hebben alle drie gemeen dat het erg moeilijk is om deze effecten nauwkeurig te meten. Groene daken kunnen wel de biodiversiteit vergroten in de stad omdat dit een woonplaats kan zijn voor verschillende insecten en ook vogels kunnen er hun nest maken. Maar door alle factoren die meespelen zoals het soort planten, de bodem, de locatie en de oppervlakte wordt het erg lastig om de biodiversiteit op groene
daken te meten. Daarnaast wordt er minder aandacht aan de biodiversiteit in de stad besteed omdat deze niet veel bijdraagt aan het tegengaan van de effecten van de
klimaatverandering (Brenneisen, 2006). Groene daken verbeteren ook de kwaliteit van de lucht omdat ze verschillende stoffen kunnen verwijderen uit de lucht zoals koolstof, stikstof en zwavelstofdioxide maar ook hier spelen verschillende factoren mee die het meten lastig maken. Er is nog geen overeenstemming onder onderzoekers over de hoeveelheid stoffen die worden opgenomen uit de lucht door groene daken en daardoor ook niet over de verbetering van de kwaliteit van de lucht door groene daken. Maar op dit moment lijkt het er op dat de verbetering van de lucht door gebruik van groene daken minimaal is, om een verschil te kunnen maken is er een heel groot oppervlak aan groene daken nodig en dat is lastig te bereiken (Yang & Gong, 2008). Door gebruik te maken van groene daken in de stad wordt deze ook aantrekkelijker gemaakt, dit zorgt er ook voor dat toeristen worden
aangetrokken. Maar ook hier spelen er verschillende factoren mee die lastig te meten zijn waardoor het effect van de groene daken op de toeristen ook niet nauwkeurig te monitoren is. Maar door een groen dak te bezoeken kan iemands perceptie wel veranderen, dus ook dat van toeristen. Zij kunnen dit ‘meenemen’ naar hun eigen woonplaats, waardoor men elders ook met het fenomeen groene daken in aanraking komt (Benfield, 2013).
Wat ook van groot belang is voor het gebruiken van groene daken als adaptatiestrategie is dat meerdere stakeholders hier het belang van inzien. Als de gemeente groene daken opneemt in haar beleid en graag meer groene daken zou zien in de stad dan is dat niet genoeg om dit ook te realiseren. Een groot deel van de daken in de stad is privébezit, waardoor meer mensen het belang moeten inzien om ervoor te zorgen dat er meer groene daken komen, want de gemeente heeft daar geen zeggenschap over. Ook moet er een aanbod zijn van bedrijven die een groen dak kunnen aanleggen door mensen die er verstand van hebben (Carter & Fowler, 2008).
Factoren die het realiseren van groene daken beïnvloeden
Het gebruik van groene daken is niet bij iedereen bekend, dit geldt ook voor de voor-‐ en nadelen die een groen dak heeft. Toch zijn er mensen die er wel voor kiezen om een groen dak te realiseren, dit heeft met verschillende factoren te maken. Het eigenbelang van
mensen is vaak een bepalende factor voor het nemen van een groen dak maar daarnaast zijn er ook andere factoren die ervoor zorgen dat een groen dak wordt gerealiseerd of juist niet wordt gerealiseerd. Het is van belang deze uiteen te zetten en te analyseren om de huidige situatie met betrekking tot groene daken beter te kunnen begrijpen.
Een groen dak heeft meerdere voordelen en zo heeft ook men ook verschillende redenen om voor een groen dak te kiezen, want niet iedereen heeft dezelfde belangen. Zo kunnen particulieren al verschillende redenen hebben om voor een groen dak te kiezen,
bijvoorbeeld praktische redenen zoals de isolerende werking, omdat ze geen tuin hebben of om meer maatschappelijke redenen zoals meer biodiversiteit. Maar er zijn ook bedrijven die ervoor kiezen om een groen dak te nemen die nog meer van particulieren kunnen
verschillen omdat ze bijvoorbeeld een groener imago willen uitstralen.
Maar hiervoor is het wel van belang dat men weet welke redenen er kunnen zijn om voor een groen dak te kiezen. Informatie over groene daken is hierbij dus erg belangrijk, hoeveel iemand af weet van groene daken kan bepalend zijn voor het nemen van een groen dak. Zo kan men wel bekend zijn met het fenomeen groene daken maar hier zelf een beeld bij vormen wat misschien onjuist is en daardoor iemands keuze op een verkeerde manier kan beïnvloeden. Informatie kan dus belangrijk zijn dus is het van belang dat men ook
beschikking heeft over deze informatie. Niet alleen de voor-‐ en nadelen van een groen dak zijn hierbij belangrijk maar ook de kosten en baten en de technische mogelijkheden.
Informatie is zelf op te vragen bij een leverancier maar er zijn ook andere mogelijkheden om in aanraking te komen met groene daken doordat bijvoorbeeld de gemeente hier een rol in kan spelen. Zij kunnen hier een directe rol in spelen door onder andere subsidie te geven of onderzoek te doen naar groene daken, ook kunnen er bepaalde regels worden gemaakt waardoor men bijvoorbeeld verplicht wordt tot het nemen van een groen dak of minder belasting betaalt als men een groen dak heeft. De gemeente kan ook indirecte manieren gebruiken zoals het organiseren van evenementen waarbij groene daken betrokken zijn (Carter & Fowler, 2008).
Mensen worden zich steeds meer bewust van de waarde van hun dak en de mogelijkheden om iets te doen met het dak, dit kan ervoor zorgen dat een groen dak sneller overwogen wordt, maar er zijn ook andere mogelijkheden voor op het dak zoals zonnepanelen of een dakterras. Zo moeten groene daken concurreren met andere mogelijkheden voor op het dak. Wel zijn er combinaties mogelijk zoals een groen dakterras of een groen dak met zonnepanelen. Daarnaast kunnen mensen ook kiezen voor een andere duurzame maatregel op andere plekken dan het dak zoals bijvoorbeeld een groene gevel of een extra zwaar geïsoleerd huis. Dit kan ervoor zorgen dat ze besluiten om geen groen dak te nemen, dit kan meerdere redenen hebben bijvoorbeeld omdat ze het te duur vinden om meerdere
duurzame maatregelen toe te passen of omdat ze het al voldoende vinden om één duurzame maatregel toe te passen of omdat er een keuze gemaakt moet worden tussen verschillende opties (Devuyst et al., 2001).
Het is ook van belang dat de markt inspeelt op de mogelijkheden die daken hebben. Want er moet ook een aanbod zijn, anders kunnen er geen groene daken gerealiseerd worden of alleen op maat gemaakte groene daken, welke waarschijnlijk alleen toegankelijk zijn voor de hogere klassen van de bevolking omdat deze erg duur zijn om te realiseren. Als er bedrijven zijn die inspelen op het toepassen van groene daken zijn er meer mogelijkheden voor verschillende soorten groene daken, zo kunnen verschillende stakeholders met andere wensen een groen dak realiseren. Ook wordt de beschikbaarheid groter voor mensen die minder geld tot hun beschikking hebben voor een groen dak. Door een groter aanbod van een product wordt het doorgaans gangbaarder voor veel mensen om iets te kopen of toe te passen, dit geldt ook voor groene daken. De markt zal groene daken niet overwegen voor de maatschappelijke voordelen die groene daken hebben, maar voor de economische
voordelen. Hierbij is het dus belangrijk dat er onderzoek wordt gedaan naar de economische voordelen die groene daken hebben en dat er ook bewijs beschikbaar komt (Wilkinson & Reed, 2009).
Het waarderen van het nemen van groene daken kan van belang zijn voor de eigenaar die een groen dak neemt, maar ook voor de markt. De waarde van de maatschappelijke
voordelen van een groen dak zouden ook omgezet moeten worden naar directe voordelen zoals minder belasting betalen, vinden partijen die te maken hebben met groene daken op een commercieel gebouw. Zo laten zij met een groen dak ook zien sociale
verantwoordelijkheid te hebben en te zorgen voor een verbetering van de buurt door middel van waardevermeerdering. Want zo heeft niet alleen de eigenaar baat bij het nemen van een groen dak, maar een hele grote groep. De markt heeft er baat bij dat de commerciële ondernemingen ook het nut inzien van groene daken en deze op hun gebouw willen realiseren want zo ontstaat er een grotere afzetmarkt (Lamond, Wilkinson & Rose, 2014).
Ook geldt voor een nieuw product of idee dat dit zich moet ontwikkelen en verspreiden volgens de innovatietheorie van Rogers. Deze theorie gaat ervan uit dat een nieuwe
innovatie een proces doorloopt waarbij deze gedeeld wordt in een sociaal systeem. In deze theorie bestaat het proces uit vijf verschillende stadia, namelijk de innovatoren, pioniers, voorlopers, achterlopers en achterblijvers. Bij elk stadium horen bepaalde factoren, de innovatoren willen graag de nieuwste ontwikkeling als eerste hebben en ook is dit maar een klein aandeel, namelijk 2,5% van het geheel van de mensen die het product uiteindelijk heeft. Groene daken op zichzelf worden al voor een langere tijd toegepast in steden en opgenomen in plannen voor stedelijke vernieuwing. Maar hiervoor was de achterliggende reden vaak esthetiek of vergroening van de stad en niet het klimaat. Groene daken kunnen daarom gezien worden als een vrij nieuwe adaptatiestrategie (Numi, Votsis, Perrels & Lehvavirta, 2013).
2) Methodologie
Het onderzoek gaat over het realiseren van groene daken in Rotterdam en waar dit door wordt beïnvloed. Dit leidt tot de volgende onderzoeksvraag:
Welke factoren hebben invloed op het realiseren van groene daken in Rotterdam?
Er is een heel scala aan factoren die het realiseren van groene daken in Rotterdam zouden kunnen beïnvloeden, in dit onderzoek wordt naar die verschillende factoren gekeken maar op sommige factoren wordt niet specifiek ingegaan zoals de bouwtechnische en
psychologische factoren. Dit zou moeten gebeuren in een vervolgonderzoek.
Als eerste wordt in de context beschreven wat het begrip groene daken precies inhoudt in dit onderzoek en hoe men omgaat met groene daken in Rotterdam. Dat is de basis van het huidige dakenlandschap in Rotterdam en vanuit dit perspectief gaat dit onderzoek verder in op achterliggende redenen voor het ontstaan van groene daken en het groene daken
landschap. Na de context worden drie deelvragen gesteld waarbij eerst de mogelijkheden en beperkingen worden behandeld met betrekking tot groene daken. Er wordt vooral gekeken naar wat er gebeurt op het gebied van groene daken en in hoeverre een groen dak
uitvoerbaar is in Rotterdam. Daarbij komen de geschiedenis, stimuleringsregelingen die er op dit moment zijn en de marktwerking aan de orde.
In de tweede deelvraag wordt er gekeken naar de stakeholders die betrokken zijn bij het realiseren van groene daken. Dit zijn hele uiteenlopende stakeholders omdat ze ook op verschillende wijze betrokken zijn bij het proces. Het kunnen individuen, bedrijven en instanties zijn maar ook de gemeente en dakdekkers horen hierbij. Ze zijn allemaal op een andere manier betrokken bij het proces en hebben er een verschillende invloed op. Daarom is ervoor gekozen om gebruik te maken van deze brede groep stakeholders in plaats van de focus te leggen op een bepaalde groep. In de laatste deelvraag worden de verschillende samenwerkingen bestudeerd die voortkomen uit de verschillende stakeholders die zich bezig houden met groene daken. Hieruit zijn de onderstaande deelvragen ontstaan.
-‐ Welke mogelijkheden en beperkingen zijn er ten aanzien van het realiseren van groene daken in Rotterdam?
-‐ Welke beweegredenen beïnvloeden het beslissingsproces van de verschillende stakeholders ten aanzien van het realiseren van groene daken in Rotterdam?
-‐ Welke samenwerking brengen deze beweegredenen teweeg tussen de verschillende stakeholders in Rotterdam?
Hieronder staat het conceptueel schema (Figuur 1) met de verschillende variabelen uit de onderzoeksvraag. In het schema is gevisualiseerd hoe de variabelen invloed hebben op elkaar. Zo hebben de mogelijkheden en beperkingen invloed op het beslissingsproces omdat dit zorgt voor een bepaald kader waarin groene daken mogelijk zijn en in welke vorm. Het beslissingsproces en de samenwerking van verschillende stakeholders beïnvloeden elkaar daarentegen. Want een samenwerking kan zorgen voor een nieuw perspectief waardoor de
beslissing aangepast kan worden. Deze twee variabelen samen zorgen ervoor of een groen dak uiteindelijk wel of niet gerealiseerd wordt en in welke vorm.
Locatie
De locatie Rotterdam is gekozen om te gebruiken als case study omdat er in Rotterdam relatief veel groene daken zijn gerealiseerd ten opzichte van andere steden in Nederland. Ook is de gemeente Rotterdam erg actief bezig met het oprichten van een duurzaam beleid (Mees & Driessen, 2011). De stad besteedt sinds een aantal jaar steeds meer aandacht aan groene daken en ander nieuw dakengebruik. Ze doen met het dakenproject mee aan de c40 award, deze is bedoeld voor de meest innovatieve projecten die klimaatverandering
tegengaan, en zijn ze met de veerkrachtigheid van de stad bezig waar groene daken een onderdeel van vormen. Ook vind er elk jaar het Rotterdamse dakenfestival plaats die door de gemeente in samenwerking met de bewoners wordt georganiseerd. De wederopbouw na de tweede wereldoorlog heeft er voor een groot deel voor gezorgd dat veel dakoppervlak geschikt is om groene daken op te realiseren waardoor het interessant is om het onderzoek hier te laten plaatsvinden. De mogelijkheid voor het realiseren van groene daken in de stad Rotterdam en de aandacht die er aan wordt besteed om meer groene daken te realiseren zorgen ervoor dat dit een goede locatie is om als case study te gebruiken in het onderzoek. Door gebruik te maken van een case study is het mogelijk om het onderwerp groene daken intensiever te onderzoeken. De ontwikkeling in de stad met betrekking tot groene daken en de voorbeelden kunnen zorgen voor nieuwe informatie en kennis die bij een andere
onderzoeksmethode niet zou worden verkregen. Een nadeel van het gebruiken van een case
Beslissingsproces van stakeholders
Mogelijkheden en beperkingen
Samenwerking van verschillende stakeholders
Realisatie groen dak
Figuur 1, Conceptueel schema groene daken Bron: Menke Groot Kormelink
study is dat het niet generaliseerbaar is voor andere steden, maar het kan leiden tot nieuwe inzichten en informatie die wel bruikbaar zijn (Bryman, 2008).
Er is gebruik gemaakt van verschillende kwalitatieve onderzoeksmethoden om de data te verzamelen voor het onderzoek. De belangrijkste onderzoeksmethode is het afnemen van semi gestructureerde interviews. Daarnaast is er gebruik gemaakt van de
observatiemethode, het analyseren van beleidsdocumenten en literatuur. Door gebruik te maken van dit kwalitatief onderzoek kan de onderzoeksvraag het best worden beantwoord. Groene daken kunnen erg van elkaar verschillen in soort en ook het verhaal achter het groene dak is per persoon anders. Om de verschillende factoren te onderzoeken is het daarom van belang de verhalen en achterliggende redenen per persoon grondig te analyseren, dit geldt ook voor de observaties bij de verschillende evenementen.
Dit onderzoek heeft vooral een beschrijvend karakter. Er zijn geen hypotheses die getoetst konden worden. Het verschijnsel groene daken in Rotterdam wordt onderzocht met de aandacht vooral gericht op de factoren die ervoor zorgen dat er een groen dak gerealiseerd wordt, dus hoe dit verschijnsel tot stand komt.
Onderzoeksmethoden
Negen verschillende stakeholders hebben meegedaan aan de interviews voor dit onderzoek. Er is gekozen voor semigestructureerde interviews. Er zijn bepaalde richtlijnen
aangehouden, maar er is ook geprobeerd de geïnterviewde zo min mogelijk te beperken in het vertellen over het realisatieproces van het groene dak. Op deze manier zouden nieuwe inzichten kunnen worden verkregen waar van te voren nog niet aan was gedacht. Nieuwe inzichten zijn erg belangrijk om de onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden. De
semigestructureerd manier van interviewen kan ervoor zorgen dat het perspectief van de geïnterviewde meer naar voren komt en dat is ook belangrijk voor dit onderzoek omdat verschillende stakeholders worden onderzocht (Bryman, 2008).
Deze manier van interviewen kan leiden tot gedetailleerde en uitgebreide antwoorden, waarbij de richtlijnen moeten zorgen dat er niet te veel wordt afgeweken van het de onderzoeksvraag. De richtlijnen die zijn aangehouden betreffen het proces, de achterliggende motivatie voor het groene dak, de moeilijkheden, een groen dak in combinatie met andere mogelijkheden voor op het dak en de gedachtegang over groene daken in het algemeen. Deze thema’s verschillen soms per interview omdat niet alle thema’s van toepassing zijn voor elke stakeholder. De stakeholders zijn apart benaderd via de email of via een bericht op LinkedIn met de vraag of ze mee wilden doen aan een interview. Er zijn zestien personen benaderd voor een interview, waarvan tien personen gereageerd hebben en er één geen tijd had. De resterende negen personen hebben meegewerkt aan een interview voor het onderzoek.
De volgende vier verschillende stakeholders zijn van wezenlijk belang om onderdeel te zijn van de interviews; 1. de gemeente die beleidsplannen maakt en subsidie geeft aan groene daken, waardoor het realiseren van groene daken kan worden beïnvloed. 2. Een bedrijf dat groene daken aanlegt, omdat een dergelijke bedrijf te maken krijgt met meerdere ( en mogelijk verschillende) mensen die een groen dak willen en mogelijk een bepaalde trend kan
waarnemen. 3. Een eigenaar van een intensief en 4. een eigenaar van een extensief groen dak, omdat tussen deze twee groene daken vaak onderscheid wordt gemaakt in de
literatuur. Uiteindelijk zijn de volgende negen mensen geïnterviewd (Figuur 2):
Naam geïnterviewde Beroep Relatie met groen dak
Age fluitman Architect Heeft een groen dak samen
met de VvE gerealiseerd
Eveline Bronsdijk Adviseur duurzaamheid en
communicatie bij de Gemeente Rotterdam
Zet zich via de gemeente Rotterdam in voor meer groene daken in Rotterdam
Liesbeth van Heel Programmasecretaris voor
Ons Nieuwe Erasmus MC Het Erasmus MC heeft meerdere groene daken, zowel extensief als intensief
Rob Luyk Bedrijfsleider bij Binder
Groenprojecten en Binder Daktuinen
Heeft te maken met het realiseren van groene daken
Desiree Dongelmans Manager facilities en real
estate bij Eneco Het hoofdkantoor van Eneco heeft een groen dak
Guido Zeck Architect Heeft een groen dakterras
Marloes Gout Adviseur Duurzaamheid bij
de gemeente Rotterdam Begeleid VvE’s bij het nemen van duurzame maatregelen
Wouter Bauman Dakboer bij de Dakakker Hij werkt bij de Dakakker in
Rotterdam
Desiree de Baar Docent Ze heeft samen met haar
man sinds korte tijd een kleine dakakker op haar dak
Van te voren werden de geïnterviewde personen op de hoogte gebracht dat het interview gebruikt zou worden voor deze bachelor scriptie over groene daken. Iedereen is er mee akkoord gegaan dat de interviews werden opgenomen met een recorder. Ook heeft iedereen toestemming gegeven voor het gebruik van hun eigen voor en achternaam maar dit gegeven kan wel invloed hebben gehad op de uitspraken (Bryman, 2008). Door de interviews op te nemen is er geen informatie verloren gegaan. Daarna zijn de interviews getranscribeerd en uitgeprint. De uitgeprinte interviews zijn geanalyseerd per thema, dit hield in dat er gekeken is naar wat iedereen per thema heeft gezegd en daar is alle belangrijke informatie uitgehaald. Deze informatie uit de verschillende interviews is samengebracht en verwerkt in de deelvragen om zo de hoofdvraag te kunnen beantwoorden.
Naast de interviews hebben er observaties plaatsgevonden bij drie evenementen over het thema groene daken. Het eerste evenement is het Binnenstad symposium over het thema groene daken. Het tweede evenement betreft een cursus over het aanleggen en
onderhouden van dak akkers en het derde evenement is een vergadering van bewoners waarbij het specifiek om een bepaald dak ging.
Bij het observeren is gelet op de aandacht die werd besteed aan groene daken, waar deze aandacht precies op gericht was en hoe er gedacht werd over groene daken. Ook is er naar de hoeveelheid publiek gekeken die de evenementen bezocht en de reden waarom ze het evenement bezochten. De derde observatie is bij een VvE vergadering die ging over het gezamenlijke dak. Hier is meer gelet op het verloop van het proces om een groen dak te realiseren, dus waarom hebben ze gekozen om een groen dak te nemen en waar liepen ze tegenaan.
Er zijn ook verschillende beleidsdocumenten geanalyseerd, de focus lag hierbij vooral op de plannen die er gemaakt werden en de visies die men verkondigde over het realiseren van groene daken en in welke mate het belangrijk was dat dit gebeurd en waarom. Veel
beleidsdocumenten heeft de gemeente Rotterdam uitgevoerd in samenwerking met andere partijen, verschillende publicaties zijn te vinden op de site www.multifunctioneledaken.nl en andere documenten zijn gepubliceerd op de website van de partij waarmee de gemeente een samenwerking had. Ook zijn er veel documenten waar groene daken een onderdeel van vormen, bijvoorbeeld in documenten over multifunctionele daken of over het
adaptatiebeleid.
Discussie
Er zitten een aantal moeilijkheden aan de kwalitatieve onderzoeksmethode waar rekening mee moet worden gehouden. De interviews zijn geïnterpreteerd en geanalyseerd om de onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden. Deze interpretatie kan ervoor gezorgd hebben dat bepaalde dingen iets anders zijn overgekomen dan het in eerste instantie bedoeld was. Maar door gebruik te maken van quotes wordt er wel duidelijker geïllustreerd wat iemand ergens mee heeft bedoeld. Ook wordt een gevoel of gedachte ergens over beter
overgebracht door een quote te gebruiken. Door het gebruik van de observatiemethoden is het wel lastig het onderzoek te repliceren omdat sommige evenementen die zijn
geobserveerd maar eenmalig waren. Het is ook lastig om te generaliseren in dit onderzoek omdat elk groene dak anders is en er niet met iedereen gesproken is die een groen dak heeft (Bryman, 2008).
