GEOCOMmunicatie 11 over koude koraalriffen, voetstappen, preindustriële huidmondjes, marien fosfor, de oudste ‘moderne boom’, diepvries-DNA, een overstromend stuwmeer, gevederde dinosauriërs en kleine ijstijden

GEOCOMmunicatie 11

overkoude

_{koraalriffen, voetstappen,}

pre-industriële

_huidmondjes,

marien

fosfor,

de

oudste ‘moderne

boom’, diepvries-DNA,

eenoverstromend stuwmeer,

gevederde

dinosauriërsen kleine

ijstijden

A.J.+(Tom)

vanLoon*

Inleiding

Overigens:

het

_{estafettestokje blijft}

beschikbaarvoor de

jonge,

ambiteuze

_{schrijver/amateur-geoloog}

diehet

voort-strompelen

vande oude

garde

niet

_langer

kan aanzien. En

dat

_{voortstrompelen}

kan nog wel even

duren,

want kra-kende wagens

rijden

het

_langst.

Koude, diepe

koraalriffen evenaren

_groei

vanwarme,

ondiepe

riffen

Op

diverse

_plaatsen

op aardebestaankoraalriffen in koude_zeeën,somsop

dieptes

vanenkele honderden meters.Vaak bouwt desoort

_Lophelia

_pertusadeze riffen op. Een

dergelijk rifcomplex

bevindt zich

opde

Sula-Rug,

op64°N.B. voor dekust van

_Noorwegen,

_op een

diepte

van270-310_m.Het rif is zo’n 13 km

lang,

10-35m

hoog

entot zo’n 500mbreed. Deze gegevens

zijn

bekend ge-worden door onderzoekmetduikboten. Over hunontstaan

en

_ontwikkeling

is nuook veel meerbekend

geworden

door sonaronderzoekendooreensoort

radarmetingen.

De

_Sula-Rug

bestaat uit zandsteenenheefteensteile

zuid-oostelijk

flank,

terwijl

de

noordwestelijke

flank veel

ge-leidelijker afloopt;

opdeze laatste flank

zijn afzettingen

aangetroffen

die worden

geïnterpreteerd

als

_keileem,

af-gezet

door de

ijskap

dieter

_{plaatse tijdens}

delaatste

_ijstijd

bestond.Het

_rif,

datna de laatste

_ijstijd

tot

_ontwikkeling

kwam, ligt

opde kam vande rug,

vlakbij

de

noordweste-lijke

flank. Het kon zich - zowel in de

hoogte

als

opzij

-uitbreiden door de

_aangroei

van dekoralenen door de

invang

van sediment. Dat sediment bestaat uit

‘ingevan-gen’

in hetwaterzwevende

_{kleideeltjes,}

carbonaatmodder die werd

_gevormd

door deafbraakvankalkskeletten en door onderzeese

_{massaverplaatsingen}

vanmateriaal

_langs

onderzeese

hellingen.

Gedetailleerde

_{sonarmetingen}

_wijzen

uit dat de

richtin-genvande rifstructuren niet overeenkomenmet dievan de

_gelaagdheid

in het

_{onderliggende gesteente (wat}

nor-maliter het

_{geval is),}

maardatze een

patroon

van‘ribbels’

volgens

dietussen

‘groeven’

in de

_ondergrond

bestaan. Die

groeven, die elk5-8 m

diep zijn

endie vooralmet sediment

_{zijn opgevuld,}

worden door de onderzoekers verklaard als een

_gevolg

van

_ijsbergen

die

gedurende

de laatste

_ijstijd

ter

plaatse

‘aan de

grond liepen’,

en

_daarbij

eenspooruitschuurden.

Uit de

_precieze

structurenen

hoogteverschillen

maken de onderzoekersop dat het rifna

afloop

vande laatste

_ijstijd

(zo’n

10.000

_{jaar geleden)}

in de ordevan

_grootte

van 20-30m

omhoog

is

_aangegroeid.

Dat betekent duseen

groei-snelheidvan2-3 mmper

jaar.

Dat is

_gelijk

aande snel-heid_waarmee

_tropische

koralenenkoraalriffen

_aangroeien

en

niet,

zoalstot nutoe- vooral

gevoelsmatig

-werd

ver-ondersteld,

minstenseenfactor tien

_lager.

Referentie:

3

Voetstappen

van modernemens

zijn

20.000-30.000

_jaar

oud

Detotnutoeoudst bekende

voetstappen

vande mo-dernemens

(Homo sapiens sapiens) zijn

ontdekt in de alvaneerdere

_{prehistorische}

vondsten bekende

Chau-vet-grot

in

_{Zuid-Frankrijk.}

Het Franse Ministerie van Cultuurmaakte dat op 9

juni

bekend. Het gaatom vier voetafdrukkenin de

_leemachtige

bodemvande_grot, die

volgens voorlopige dateringen 20.000-30.000jaar

oud

_zijn.

Drievande afdrukken

_zijn

van een

linkervoet;

de vierde

-die het best bewaard is

_gebleven

endie 212 mm

lang

isen 92mmbreed-_{van een}rechtervoet. De onderzoekers

lei-den uit de karakteristieken af dat het_gaatom de voetaf-drukkenvan een

jongen

van8-10

jaar

oud.

De

_{opzienbarende}

vondst _roept

_{herinneringen}

_opaande

ontdekking

van de vanwege

zijn wandschilderingen

be-roemde

grot

van Lascaux, die door vier

_{schooljongens}

werd ontdekt. De

_‘grot

vanChauvet’ werd op 18 decem-ber 1994 door de

_{amateur-speleoloog}

Jan-MarieChauvet metdrie vrienden

_bij

toeval ontdekt. Andersdan

_zijn

voor-gangers zag Chauvet echter direct de‘marktwaarde’van de

_{grotschilderingen}

in,en

hij

claimt ineennog voortdu-rende

_strijd

metde overheideendeelvande daaruit voort-vloeiendeinkomsten.

Hij dreigt

drie

_hoge

ambtenarenvan het ministerie zelfsmeteenproces omdatzedocumenten vervalst zouden hebben met het doelom hem te benade-len.

Ook demeerdan tien nieuwe

grotschilderingen,

waarvan

eral ruim 400 eerderwaren

aangetroffen,

zijn

voorhet De WTKG bestaat

_kennelijk

meeruit

_{marathonlopers}

dan

uit

_sprinters.

In

_{mijn vorige inleiding}

_{vroeg ik immers wie} het

_{estafettestokje}

van mewildeovernemenmet

betrek-king

totdeze rubriek.

_{Daarop is,}

voorzoverik weet, niet

gereageerd:

de WTKG-ers

_{lopen kennelijk}

nietzohard. Maar ik had ook een

dreigement: bij gebrek

aan

belang-stellende

_opvolgers

_zouik weleensmetdeze rubriek

kun-nen

doorgaan.

Dat

dreigement

maak ik nu waar. Het

ge-volg

is daternu zo

langzamerhand sprake begint

te wor-denvan eenmarathon-rubriek.

Hij

gaat maar

door,

zon-der

_(vooralsnog)

_{zicht op de}

_finishlijn.

_{Maar ik had}

ge-waarschuwd,

dus klachten wordenniet in

_behandeling

genomen.

merendeelmet roetenrode

_plantaardige

kleurstoffen

ver-vaardigd. Sommige

vande

_figuren

bestaan uit

_ingekerfde

lijnen.

Ze

_{zijn gedateerd}

als minimaal 30.000

_jaar

oud_en behoren daarmeetot de oudsteterwereld. De

_tekeningen

stellen alle dieren voor, zoals mammoeten,

paarden,

her-ten, bisonsenneushoorns.

Medemet_{het oog op de}

_ervaringen

die in Lascaux

_zijn

opgedaan,

waarde

_{rotsschilderingen}

door de ademvande

grote

massa toeristen en door de via hen

_meegebrachte

zadenetc.

_zodanig

sterk in kwaliteit

_{achteruitgingen}

dat

toegangnunog slechts

mogelijk

isvoor zeer

beperkte

aan-tallen onderzoekers die daarvooreen

speciale toestemming

van de ministermoeten

krijgen,

lijkt

het Ministerievan Cultuur

voorlopig

nietvan zinsomde

_grot

voor het pu-bliek_opentestellen. Wel wordt overwogen om, netals

nu het

geval

is inLascaux, een

_{natuurgetrouwe ‘kopie’}

van degrotende

_{schilderingen}

te_{maken zodat het} pu-bliek toch zal kunnen

genieten

van wat- _met

een

beetje

Franse

_overdrijving

-als ‘de

archeologische

vondst _van

de eeuw’ wordt

_{afgeschilderd.}

Referentie:

1

Huidmondjes

verraden snelle

CO2-fluctuaties in

_{pre-industriële}

atmosfeer

Onderzoekers van de

_{Rijksuniversiteit Utrecht,}

de

Vrije

Universiteitvan

Amsterdam,

het Museumvoor

Natuurlijke

HistorievanFloridaen de Universiteitvan Amsterdam hebben nieuwe gegevens verzameldoverde fluctuatiesvan atmosferisch

koolzuurgas

gedurende

de eerstehonderden

_jaren

nahet eindevan de laatste

_ijstijd.

Ze onderzochten daartoe de relatievehoeveelheid

huid-mondjes

opboombladeren. Hetwasal bekend dat de

fre-quentie

van

_{huidmondjes rechtevenredig}

toeneemtmet de

daling

vanhet

_{CC>2-gehalte (en omgekeerd).}

Voor eerdere onderzoekenwas al

_{gebruik gemaakt}

_van herbariamet

_planten

die

_gedurende

de laatste

_{200jaar zijn}

verzameld;

die

tijdspanne

is interessantomdat diezowel de

_{pre-industriële}

als de industriële

_periode

_omvat,enzelfs watdoor

sommigen

de

_{post-industriële periode}

_wordt ge-noemd. Ook is

_tijdens

eerdere onderzoeken de invloedvan

pre-industriële

condities op de

frequentie

van

_huidmondjes

vastgesteld.

Steeds bleek dezelfde

omgekeerd-evenredige

relatiete

bestaan,

maarmetdiekenniswastotnutoeniet veel

_gedaan.

De onderzoekers hebbennuberkebladeren

(Betula pendula

enB.

_pubescens)

onderzocht uiteen veen

_{bij Denekamp,}

waar eensectiewasontsloten

_dankzij

onderzoekvan een

archeologische vindplaats.

De verzamelde bladeren kwa-menuit 16 niveaus, die allestammen uit het Preboreaal

(het begin

van dewarmerefasenade laatste

_ijstijd),

dat locaal wordt onderverdeeld in de

_{Friesland-fase,}

de Ram-melbeek-faseen hetLaat-Preboreaal. Uit C-14

daterin-gen

blijkt

dat de bemonsterdeniveaussteeds zo’n40-50

jaar

in ouderdom verschillen.

In de Friesland-fasezou,op basisvande

_tellingen,

de

CO2-concentratie265

_(±21)

tot260

(± 25)

ppm

(volume)

heb-ben

_bedragen.

Dat

COi-gehalte liep vervolgens

snel

op tot327

(± 10)

ppm of

vervolgens langzaam

verderte

stij-gentoteenmaximumvan336

(± 8)

ppm in het

begin

van het Laat-Preboreaal. Daarna

_volgde

een

daling

tot301

_(±

21)

ppm,en een weersnelle

_stijging

tot348

_{(± 14)}

_ppm. De waardenvoorhet laatste deelvanhet Laat-Preboreaal

geveneenstabiele concentratievan333

(± 8)

tot347

(±

11)

ppm te zien. Interessant

bij

al deze fluctuaties is de snelheid daarvan: de concentratie_steeg

_bijvoorbeeld

in deFriesland-fasemet_{zo’n 65 ppm in minder dan}een eeuw. De onderzoekers benadrukken dat hun

_bevindingen

de thans

_{algemeen aangehangen}

_{gedachte weerleggen}

dat de

CC>2-concentratie gedurende

het Holoceenstabieltussen 270en280 ppmzouhebben

_gelegen,

totdat de industriële revolutievoor een

plotselinge

toename

zorgde.

In het

be-gin

van het

Holoceen,

netna de laatste

_ijstijd,

zou een concentratievan meerdan 300ppmwel eens eerder de normdan

uitzondering

kunnen

_{zijn geweest.}

Referentie:

11

Marien fosfor wordt

_afgezet

in

_cycli

van 33

miljoen jaar

Volgens sommige

onderzoekers kent de aardetalvan

cycli

die elk 26-33

_{miljoen jaar}

duren. Dat kan uiter-aardalleeneenastronomische oorzaak hebbenalsdat

wer-kelijk

zo zou

_zijn

over

_{langdurige tijdsintervallen.}

Indiase onderzoekers hebben met het oog

daarop

onderzocht of er

cycli zijn

tevinden in de

_aanwezigheid

vanhet element fosfor in mariene

_{afzettingen. Zij}

kozenvoor

_juist

dit che-mische element omdat daarvan bekend is dat het voorko-men ervansterk

_gerelateerd

isaan

klimaatfluctuaties,

aan continentale

_verwering

_{en aan}de

_productie

vanbiomassa in de_oceanen.

Ze voerden hun onderzoek uitaande handvan_gegevens die_waren

_verkregen

methet

_Deep

Sea

_{Drilling Project}

en

methetOcean

_{Drilling Project.}

Van de

_bij

deze

_projecten

opgehaalde

boorkemenwerden niet minder dan5648 mon-sters

onderzocht,

waardoor de onderzoekers nietalleen een

goed

inzicht

_kregen

in verticale

_{afwisselingen}

in de

fosforconcentratie,

maardat ook dedenvoor

afzettingen

die onder sterk

_{uiteenlopende paleogeografische}

_en sedi-mentaire

_{omstandigheden}

waren

gevormd.

Het resultaat van het onderzoek mag daarom worden beschouwd als

representatief

voordemariene sedimentatie.

Een

_probleem

was uiteraard de

_{precieze datering}

van ie-dermonster. Dat deden de onderzoekers _op basis van

biostratigrafische

gegevens

waarbij

ze

overigens

aange-ven dat die_voorhet

_Neogeen

_{niet erg}exact

zijn.

Niette-min kondenertoch

_{opvallende cycli}

worden

_vastgesteld.

Deeerste

_cyclus

in de fosforconcentratiekenteen

_periode

van33

_{(± 3) miljoen jaar; bij}

de tweede

_(iets

minder

uit-gesproken) cyclus

is dat 18

(±

1) miljoen jaar

Inbeide

gevallen

gaathet_om

cycli

meteenstatistische

waarschijn-lijkheid

van meerdan

95%,

zodat in feitevan een

vast-staand feit mag worden

gesproken.

De onderzoekers hebben niet kunnen vaststellen door wat voormechanisme de

_cycli

ontstaan.Ze merken daarover wel_opdat_erinieder

_geval

geenverband bestaatmet

mo-menten van massaal

uitsterven,

enevenmin metde be-kende

_inslagen

vanmeteorietenof anderehemellichamen.

Referentie:

10

Archaeopteris

was

zijn tijd

anatomisch

vooruit

De

_{plant Archaeopteris,}

nietteverwarrenmetde

vo-gel Archaeopteryx,

was een vandeeerstebomen.

Hij

maakte deel uit _vandeDevonischebossenenstierf om-streeks _{de overgang} vanDevoonnaarCarboon uit.Over dezeboomwastotnutoe niet

bijzonder

veel

_bekend,

_maar daarin is

_{verandering gekomen}

door de vondst _{van een}

grote

hoeveelheid

(ongeveer 150) goed

bewaarde restan-ten. Die werden

_gevonden

in marieneafzetten uit het Famennien

_{(366-354 miljoen jaar)}

vanzuidoost-Marokko. Onderzoekersvanderestanten

_{spreken overigens}

over een ouderdomvan370

miljoen jaar,

maardat valt

volgens

de meest recenteuitzichten niet in het Famennienmaar in het Frasnien.

Volgens

de onderzoekers

_{blijkt Archaeopteris}

de oudst bekende ‘moderne’ boom. Ten

_opzichte

vaneerdere

(en

ook

nog

talrijke latere)

boomsoorten onderscheidde deze soortzich

_namelijk

doordat die reeds

_vertakkingen

kende zoals die ook

bij

de_vroege

_{zaadplanten optraden,}

plaat-sen waar_{zich wortels konden ontwikkelen op}

_inkepingen

vandestam, knobbelswaaruit

opdenduurlaterale

‘orga-nen’ zouden kunnen ontstaan,enanatomische karakteris-tieken die de

_{spanning ophieven}

die door de voortdurende

groei

vantakken ontstond. Het zieternaaruit dat de tak-ken die zich vanuit de stamontwikkeldendaar min ofmeer loodrecht

_opstonden.

Zewarenechterniet rechtmaar

on-regelmatig golvend.

Op

hun

_{‘aanhechtingspunt’}

met de stam

zorgden

eensoort

‘kragen’

dat voldoendesterkte

aan-wezig

wasomhet

gewicht

vande takkente

dragen.

De

_{gevonden exemplaren}

bestaan deels uit

stompen

van zo’n 40cmin

doorsnede,

enkleinere onderdelentot een

soort

twijgjes

van

2,5

mmdoorsnede. Demeeste

_analyses

overde

groei-ontwikkeling

vonden

_plaats

aande handvan

een5-m

_{lange stomp}

meteendoorsnedevanongeveer10

cm. _{Uit deze doorsnede maken de onderzoekers op dat} het_gaatom een

_{juveniel exemplaar.}

Dat dezesoort zulke ‘vooruitstrevende’

_{eigenschappen}

bezat,

zal

_volgens

de onderzoekers zeker hebben

bijge-dragen

aanhun evolutionairsucces. Ze konden

_namelijk

door hun bouw

_{langer leven, grotere afmetingen}

bereiken enopefficiënte

wijze

meerruimteinnemen

_(ten

koste_van concurrerende

_soorten)

dan andere bomen_van

_destijds.

Dat_zou

op z’nminst

gedeeltelijk

kunnen verklaren

waar-om deze soort in hetLaat-Devoon

_wereldwijd

de bossen in riviervlaktes overheerste.

Referentie:

7

DNA uiteen

boorkern

in oud

_ijs

In het kadervanklimaatonderzoek

zijn

-_enworden

-diverse

boringen uitgevoerd

in het

_ijs

vanAntarctica enGroenland.

Analyse

vande

_{(ijs)boorkemen}

levert vaak ook op andere

gebieden

dan het

_paleoklimaat

interessante gegevens op. Zo

zijn

uit

_ijs

van2000-4000

jaar

oud op Groenland

organische

resten

gevonden

waaruit DNA kon worden

_geïsoleerd;

datisvoor heteerst.

Het

_{ging bij}

de vondst om

fragmenten

van

_zogeheten

ribosoom-genen.

Met

_behulp

vanmoderne

vermenigvul-digingstechnieken

leverden de

_{oorspronkelijk}

zeerkleine

monsters genoeg materiaal opomde

opeenvolgende

ba-sen-paren in de genen

(voor

zover nog

aanwezig

in de

oorspronkelijke fragmenten)

te

_analyseren.

De

_gevonden

opeenvolgingen

vande

basen-paren vergeleken

deDeense onderzoekers

_vervolgens

met de

_{overeenkomstige}

gege-vensdie databankenover talvan

primitieve organismen

bevatten.

_Daarbij

bleek dater een onverwacht diverse

hoeveelheid

_organismen

in het

_ijs

was

_{diepgevroren.}

In totaal konden zo’n 120resten worden

_{geanalyseerd.}

Die bleken nietminderdan 57 verschillendetaxa te

be-vatten.Het

gaat daarbij

om

schimmels, algen, landplanten

en

protisten.

Deze

_organismen

vertonen deels de kenmer-kenvan bekende

organismen

uit het arctische milieu en

zijn waarschijnlijk

dus van_{locale oorsprong. Andere}

or-ganismen

moetenechtervanver

zijn aangevoerd, vrijwel

zeker via de wind.

Volgens

de onderzoekers is de

_gevonden

variatie volstrekt

tegen

de

_{verwachtingen in,}

omdat hetarctisch milieuals

behoorlijk

steriel wordtervaren

(vooral

wegenshet ge-brekaan

voedingsstoffen).

Ondanks derelatiefkleine aan-tallen

_organismen

dieer

leven,

wordenerdus

kennelijk

toch zoveel in het

_ijs

_{opgenomen dat}er zelfsna

duizen-den

_jaren

-enonder

omstandigheden

vansterk

_verlaagde

temperatuur

en

verhoogde

druk- niet alleen nogveel

in-dividuenmaarook veelsoorten herkenbaar

_blijven.

De

_gevonden

soorten

zijn waarschijnlijk

echter

nogmaar het

_topje

van de

ijsberg.

De onderzoekers hebben

name-lijk

totnu toe uitsluitend

_gezocht

naar restantenvan

eukaryoten (organismen

meteen

celkern).

Inde toekomst willenzeook onderzoek doennaar het voorkomenvan

primitievere organismen (bacteriën). Op

basisvandetot

nu toebereikte resultaten verwachtenzedan nogeenveel

groter

aantal soortentezullen aantreffen.

Referentie:

12

Overstromend stuwmeerveroorzaakt

_grote

schademaarverbetert

evenwichtsprofiel

van rivier

Langs

denoordkustvande St. LawrenceRiver

(Que-bec, Canada)

was op 18-21

juli

1996

_sprake

van ex-treemzware

_{slagregens. Plaatselijk}

viel in die

_dagen

meer dan 27cm

neerslag.

Dat leidde ondermeertotdeaanvoer vantot dusver

_ongekende

watermassa’s naar eenaantal

stuwmeren. Stuwmeren

zijn

in

_{principe tegen overlopen}

bestand door de

aanwezigheid

van

overlaten,

maar die

veiligheidsvoorziening

bleek onvoldoende

_capaciteit

te hebben

_bij

een van die stuwmeren

(Lake Ha!Ha!).

Het

gevolg

daarvanwas dat hetwaterzicheen

uitweg

zocht over eendam heen. De daar

_optredende

waterstroom, die 930-1380 kubieke meterper seconde

bedroeg,

hadzo’n grotekracht dateen

geul

werd

_{uitgeschuurd,}

waardoor de maximale

_waterhoogte

in hetmeerwerd

verlaagd

ende

oppervlakte

vanLake HalHa! binnen enkeleuren vermin-derdevan

8,1

tot

4,7

km2

.

Door

_{‘demping’}

werdde kracht vanhetwaterechter stroomafwaarts

minder,

en namook het verschil tussenhet maximaleen minimale debiet af

(op

12-16 km benedenstrooms

bedroeg

het debiet

1080-1260 kubieke meter per

seconde)

De

_{ongecontroleerde}

waterafvoer had

_grote

_{invloed op de} 35 kmbenedenstrooms

gelegen

rivier. Over in totaal zo’n 25 km werd de

_{rivierbedding}

door erosie sterk verbreed

(plaatselijk

tot280

_m)

_ende rivier sneed zich hierendaar

diep

in

_(plaatselijk

tot20

_m).

Overeenafstandvan2 km werd zelfseen

geheel

nieuwe

_{loop uitgeschuurd.}

Er

wa-renechter ooktweestroomafwaarts

_{gelegen trajecten}

(van resp. 6en 4,5km

_lang)

waarzich

_juist

eendeelvan het door het water

_meegesleurde

materiaal

_afzette,

wat leidde tot nieuwe

_{sedimentpakketten}

dietotenkele meters dik

zijn.

Of opeen

_{bepaalde plaats}

erosieof

_juist

sedimentatie

optrad,

was

volgens

de onderzoekers -werkzaam

bij

de

Geologische

DienstvanCanada-

vrijwel geheel

afhanke-lijk

vande

helling

vande

rivierbedding.

In feite betekent dit dat

_juist

een

dergelijke uitzonderlijke

situatievan

ex-treem

hoog

debiethetbereikenvaneen

_{evenwichtsprofiel}

door de

rivierloop

sterkbevordertenversnelt.

Maatschappelijk

had de

_gebeurtenis

_{ernstige gevolgen,}

want

_dorpen,

_wegenen fabrieken

langs

de rivier

_liepen

zwareschadeop. Deoverlaatvanstuwmerenmoet

_daarom,

ookal

_zijn

daarmee_grotekosten

_gemoeid,

worden

ont-worpen opbasisvanderelatief

kortstondige

enzeldzame

perioden

waarin het stuwmeereen

_exceptioneel

water-aanbodteverwerken

_krijgt.

Een

_dergelijke

civieltechnische

aanpassing

vanalle stuwmeren

lijkt

economisch

verant-woord, gezien

de

_grootte

vande schade die kan

_optreden

zoalsdie

_bij

het overstromenvanLake HalHa!

Referentie:

2

Gevederde dinosauriërs

uit

China

_jonger

dan

_{Archaeopterix}

Tot de beroemdste nieuwe fossielvondstenvande

af-gelopen jaren

behoren de

_gevederde

dinosauriërs uit de Yixian-Formatie in de

_{provincie Liaoning (NW China).}

Ze

_zijn

vaak

_{buitengewoon goed}

bewaard

_gebleven,

wat het

_mogelijk

maaktomhun anatomischeen

_{histologische}

kenmerkentotin detailteonderzoeken.Omdat de fossie-len bovendienzeer

_{talrijk zijn,}

is erinmiddels zelfs een

op deze dinosauriërs

gebaseerde

locale

_stratigrafie

ont-staan! Het

zijn overigens

niet de

_enige

fossielen die in

deze

_{meer-afzettingen}

voorkomen: al sinds de

_twintiger

jaren zijn

er

talrijke

vis-,

planten

en

arthropodenfossielen

van

bekend,

maarook anderetypendinosauriërs

_(zoals

de

gehoornde psittacosauriërs

en_{de nog steeds}

raadselach-tige therizinosauriërs).

Ondanksdezeruime overvloedaan fossielen is

_datering

echter steeds

_moeilijk

_geweest,

voor-namelijk

omdat correlatiemet

gebieden

vanbuiten Azië niet

_{goed mogelijk}

leek.

Die

_datering

is

_juist

in dit

_geval

echtervan

_{groot belang,}

omdat

_sommige

vande

_aanwezige

dinosauriërs een evo-lutionaire

_ontwikkeling

vertonenvande dinosauriërsnaar de

_vogels.

Zo is

_{Sinosauropteryx (die overigens}

veel over-eenkomstmetdeuit Solnhofen bekende

_{Composognathus}

) demeest

primitieve

coelurosaurische dinosauriërmet

ve-ren; aan de anderekant van de

_lijn

staan _generazoals

Protoarchaeopteryx

en

_Caudipteryx,

die deel uitmakenvan een

_iineage’

die ook ‘echte’

_vogels

zoals

_{Archaeopteryx}

omvat. Er

_zijn

trouwens ook onmiskenbare

_‘vroege

vo-gels’ aangetroffen

zoals

Confuciusornis

en

Chengecheng-ornis,

die

_primitieve

vormen van snavels bezittenendie zeker hebben kunnen

_vliegen.

Deze laatstetwee genera

zijn

verwantaande

zogeheten

enantiomitische

_vogels

die

gedurende

het

_Krijt

de

_{belangrijkste}

_groepvan

vogels

vormden.

Samenwerking

tussenChineseenAmerikaanse onderzoe-kers heeftnu

_geleid

toteen

_{goede datering}

vande forma-tie die zoveel interessante fossielen bevat. De ouderdom

blijkt Vroeg-Krijt

te

_zijn.

Dat is

_bepaald

met radiome-trische

_(40Ar/39Ar)

methoden die

_mogelijk

bleken om-daterenkele

_tuflaagjes

werden

_{aangetroffen.}

De

_datering

vandie

laagjes geeft

eenouderdomvan 124

_{miljoen jaar.}

Dat

_ligt

binnen de

_(ruime)

_margewaarin deformatietot dantoewas

geplaatst (Laat-Jura

tot

Vroeg-Krijt),

maaris toch minder oud dan demeesteonderzoekers hadden

aan-genomen. Interessant is dat hiermee de

aangetroffen

gevederde

dinosauriërs

_{jonger zijn}

dande bekende

exem-plaren

van

Archaeopteryx,

dieongeveer150

miljoen jaar

oud

_zijn.

Referenties: 4, 6,

9

Kleine

_Ijstijd

heeft

_frequentie

vaneens _per 1500

jaar

Tijdens

een

_bijeenkomst

van de American

Geo-physical

Union in Boston

_(juni)

kwam

_bij

de presen-tatievan onderzoekvan

diepzeesedimenten

een verras-send beeldnaar vorenvan de vooral in Nederland

goed

bekende ‘kleine

ijstijden’.

In Nederland dankenwe erveel

ijspret-schilderijen

aan, zoals dievanHendrick

Avercamp

(1585-1634).

Determ ‘kleine

_ijstijd’

is bedachtvoor pe-rioden waarin de

_{temperatuur significant lager ligt}

_dan

te-genwoordig,

maarwaarin

_{noordwest-Europa}

niet door

oprukkend landijs

wordt bedekt.

Klimaatfluctuaties

_zijn

er

_altijd

_geweest,maarkleine

ijs-tijden

geveneengrotere

afwijking

van het normale pa-troondan incidentelefluctuaties.

_Tijdens

kleine

_ijstijden

(overigens

netals

_{tijdens ‘gewone’ ijstijden) blijken}

ijs-bergen

in deNoord-AtlantischeOceaanveelverder zuid-waarts te

drijven

dan in

_perioden

van meer‘normale’ tem-peratuur. Omdat die

_ijsbergen

vaak

_noordelijk

materiaal meevoeren

(bijv. afkomstig

van

vulkaanuitbarstingen

op

Ijsland,

waarbij asdeeltjes

over een

_groot

deel van het

noordelijke zee-ijs

worden

_verspreid),

enomdat de

ijs-bergen bij

hun

_geleidelijk

afsmelten die

_deeltjes

naarde zeebodem doenzinken,komen

_{dergelijke deeltjes}

in

af-zettingen

uit kleine

_ijstijden

verdernaarhet zuidenvoor dan anders.

Amerikaanse onderzoekers

_{rapporteerden}

opde

bijeen-komst dat

_{zij dergelijke deeltjes}

hebben

_getraceerd,

endat die in ieder

_geval

vanaf 130.000

_{jaar geleden regelmatig}

ver

zuidelijk

voorkomen.

Op

basisvan

_dateringen

stellen

zij

dat eenkleine

_ijstijd

ongeveereens per1500

_jaar

op-treedt, zij

het datereenvariatie in zitvan zo’n500

jaar

meerof minder. In ieder

geval

hebbenze er eenkleine honderd kunnen aantonen;

bij

elke kleine

_ijstijd

moetde

temperatuur

op het

noordelijk

halfrond

_{aanzienlijk zijn}

gedaald, waarschijnlijk

veelal in de ordevan

0,5-1

°C. Eenzelfdewaarde kennen we

historisch,

omdat zo’n

da-ling

ook

_optrad

toen,nahet

_{jaar 1400,}

eennieuwe kleine

ijstijd begon.

Dat wasdan de

_laatste,

maarzeker niet de

enige

nahet eindevande laatste ‘echte’

ijstijd,

die zo’n 10.000

_{jaar geleden eindigde.}

Over het

_mogelijke

mechanisme achter deze

_afwisseling

vankleine

_ijstijden

en‘normale’

_perioden

werdin Boston

diepgaand gediscussieerd,

maar

mogelijke oorzakelijke

verbandenmethet

_{plotseling wegdrijven}

van grote

ijs-massa’s

_(zogeheten

Heinrich

_events)

ofmetvulkanische

uitbarstingen

werden als

_{buitengewoon onwaarschijnlijk}

afgedaan, gezien

het

_gebrek

aanconstantritme dat_van die

_{verschijnselen}

bekend is. Variaties in de

zonne-in-straling

kwamen ookaandeorde,mede omdat uit de

(laat-ste)

kleine

_ijstijd

bekendisdatertoen

_nauwelijks

zonne-vlekken werdenwaargenomen. Daarover is uit eerdere kleine

_ijstijden

echter uiteraard niets bekend.

Referenties: 5,

2

Geraadpleegde

literatuur

1

_AFP/DPA/RP,

1999.30.000Jahrealte Fussabdrücke

:SensationellerFund bei

_{archaologischen}

Arbeiten in der

_{prahistorischen}

Chauvet-Höhle.-Persbericht.

2

_Brooks,

G.R. & D.E._Lawrence,1999. The

_drainage

of the Lake Ha! Ha! reservoir anddownstream

geo-morphic impacts along

Ha!Ha!

_{River, Saguenay}

_area,

Quebec,

Canada.-

Geomorphology

28:141-168.

3

_Freiwald,

_A., J.B. Wilson & R.

_Henrich,

1999.

Grounding

Pleistocene

_icebergs

shape

recent

deep-waterreefs.

-Sedimentary Geology

125: 1-8. 4

_{Hou, L.,}

L.D.

_Martin,

Z.

_Zhou,

A. Feduccia & F.

Zhangh,

1999.A

_diapsid

skull in_{a new}

_species

of the

primitive

bird Confuciomis.- Nature 399: 679-682.

5 Kerr, R.A., 1999. The Little Ice

Age

:

only

the latest

big

chili.- Science 284:. 2069.

6

_{Luo, Z.,}

1999.A

_refugium

forrelicts. - Nature 400:

23-25.

7

_{Meyer-Berthaud,}

_B.,S.E. Scheckler& J.Wendt,1999.

Archaeopteris

is the earliest known modemtree.-

Na-ture398: 700-701.

8

_Showers,

W. &G.C.

Bond,

1999. The Little Ice

_Age

eventinthe contextofa 1500_yearclimateoscillation.

-Abstracts American

Geophysical

Union

Spring

Meet-ing,

OS5JC-13, 1 pp. *

9 Swisher

III, C.C., Y-q. Wang,

X.-l.

Wang,

X.

_Xu,

& Y.

_Wang,

_{1999. Cretaceous age for the feathered} dinosaurs of

Liaoning,

China.-Nature 400: 58-61.

10 Tiwari,R.K.& K.N.N.Rao, 1999.

_Periodicity

in ma-rine

_phosphorous

burialrate.- Nature400,

p. 31- 32. 11

_Wagner,

_F.,

S.J.P.

Bohncke,

D.L.

_Dilcher,

W.M.

Kürschner,

B.vanGeel& H.

_Visscher,

1999.

Century-scale shifts in

_Early

Holocene

_atmospheric

CO2 concentration.- Science 284: 1971-1973.

12Willerslev, E., A.J. Hansen, B.Christensen, J.P. Steffensen & P.

_Arctander,

1999.

_Diversity

of

Holo-cene life forms in fossil

glacier

ice.-

Proceedings

of

the National

_Academy

ofSciences96: 8017-8021.

*A.J.

_(Tom)

van

Loon,

Geocom

_{B.V., Benedendorpswe}

61,

6862 WC

_Oosterbeek,

tel.026-3390908,

fax

026

-3390783,

e-mail

_{tom.van.loon@wxs.nl}