The wonder of you ; De fancultuur rond Elvis Presley beschouwd als een religieuze performance.

Bushuis Bibliotheek

WORDT NIET UITGELEEND

THE WON E .

OF

You

De fancultuur rond Elvis Presley beschouwd als

een religieuze

performance

Begeleider: Mattijs van de Port

Afstudeerscriptie Culturele Antropologie

en

Niet Westers Sociologie aan de Universiteit van Amsterdam

Femke Niehof

Studentnummer

9837752

Amsterdam, 14 augustus 2004

Voorwoord

Deze scriptie gaat over fans, in het bijzonder fans van EMs Presley. Voor ik aan deze scriptie begon was Elvis voor mij de zanger die met liedjes als Hound Dog en

Jailhouse Rock

de wereld veroverde, zo veel jaren geleden. Toen ik in augustus 2002 naar het acht uur journaal keek zag ik een nieuwsitem over fans die massaal samen kwamen te Graceland om het heengaan van hun idool, Elvis Presley, te herdenken. Niet alleen oudere fans, maar ook jonge fans, niet alleen fans uit de Verenigde Staten maar ook uit Japan, Braziliê en Nederland waren aanwezig. Mijn fascinatie was gewekt. Wat motiveerde deze mensen om vijfentwintig jaar na het overlijden van hun idool nog steeds af te reizen naar de woon- en begraafplaats van Elvis?

Fancultuur heeft mij altijd aangesproken als wetenschappelijk onderwerp. Het feit dat ik zelf al de helft van mijn leven fan ben van Prince speelt hier een belangrijke rol bij. Door de bestudering van fanculturen kan de onderzoeker (als fan zijnde) zichzelf immers ook beter leren kennen. Onderzoek onder Prince fans vond ik ongepast. Ik had het gevoel er té dicht op te staan. Zoekende naar een andere groep fans voor mijn afstudeerscriptie besloot ik mij dan ook te storten op het fenomeen Elvis. Onderzoek onder Elvis fans bracht mij genoeg afstand om hun fancultuur te bestuderen zonder te veel afstand te nemen. Doordat ik mij al jaren thuis voelde in de wereld van de Prince fans was het binnen treden van de wereld van de Elvis fans geen grote shock, hoewel er natuurlijk wel degelijk verschillen zijn.

Ik hoop met deze scriptie te hebben bijgedragen aan een vollediger beeld van fancultuur. Te vaak nog wordt de bestudering van fancultuur als niet wetenschappelijk afgedaan. Als ik vertelde aan fans en niet fans dat ik onderzoek deed onder Elvis fans waren gegrinnik en opmerkingen als 'geef mij ook maar zo'n studie waarbij dat mag' geen vreemde reactie. Binnen de culturele antropologie wordt steeds meer onderzoek gedaan naar elementen uit de populaire cultuur. Onderzoek onder fans vind je echter nog niet terug binnen deze wetenschappelijke tak. Toen ik met het idee rondliep om studie te doen onder fans besloot ik dit idee met een studieadviseur van culturele antropologie te bespreken. Toen ik mijn ideeên voorlegde, keek de desbetreffende adviseur vrij moeilijk en was vervolgens van mening dat het moeilijk onderzoek doen is onder fans, aangezien het woord fan toch geen wetenschappelijk begrip is.

Thank you, thank you very much

Sheila, een Elvis fan uit Haarlem, vroeg mij na ons laatste gesprek, of

ik

Elvis in mijn hart had gesloten.

Na

zoveel over hem gelezen te hebben, Memphis te hebben

bezocht

en zoveel mensen gesproken te hebben, moest ik toch wel een plek in mijn hart hebben vrijgemaakt voor Elvis. Ik zei haar dat dit niet het geval was, maar dat ik Elvis wel veel meer ben gaan waarderen en dat ik met name zijn fans een warm hart toedraag. Deze fans, zowel in Nederland als in de Verenigde Staten wil ik dan ook enorm bedanken voor hun medewerking. Zij hebben openhartig gesproken over hun bewondering voor Elvis, soms persoonlijk, soms via Internet of e-mail, soms zonder woorden maar door de dingen die zij doen. Deze scriptie laat dan ook zoveel mogelijk de fans zelf aan het •Noord. Zij lieten mij even deel uitmaken van hun wereld. Door mij uit te nodigen voor Elvis evenementen en door mij in hun huis te woord te staan voelde ik mij echt welkom. Ook wil ik Teri Mason bedanken, haar inzichten hebben mij geholpen bij het bestuderen van de Elvis fancultuur. Tevens wil ik Patsy Andersen en Leslie Taylor van de fan relations department van Elvis Presley Enterprises bedanken voor het beantwoorden van mijn vragen.

Daarnaast wil

ik

ook mijn ouders, Fred en Ineke Niehof, bedanken. Hun geduld en vertrouwen in mij en in wat ik doe (en niet te vergeten hun financiële bijdrage) waardeer ik zeer. Ook wil ik familie, vrienden en collega's bedanken die altijd interesse toonden in mijn avontuur in de wereld van de Elvis fans. Maar boven alles wil ik Tycho Verheul, mijn vriend en toeverlaat, bedanken. Hij is samen met mij afgereisd naar Memphis om samen onderzoek te doen. Hoewel zijn onderzoek zich richtte op de stedelijke geschiedenis van Memphis weet hij ondertussen ook meer dan hem lief is over Elvis. Mijn gedachtes, hersenspinsels en frustraties heb ik bovenal met hem gedeeld en voor zijn luisterend oor ben ik hem zeer dankbaar.

Inleiding

De onderbroek van Elvis Everyday is Elvis day

Hoofdstuk 1 The wonder of you How great thou art He was just a man

Hoofdstuk 2

Inhoudsopgave

Everyone has at least one "Elvis" in his or her life People like us?

De mannen in witte pakken l'm an Elvis fan

Elvis als Medusa Say Elvis!

Hoofdstuk

3

Dan moet het toch wel een héle grote geweest zijn Het is wel een rode draad door je leven

In de ban van the King

Hoofdstuk4

Ik verzamel dus ik besta

Graceland Too - This is Elvis Land The World of Elvis stuff

Memories, pressed between the pages of my mind Kijk, ik ben een Elvis fan

Hoofdstuk 5 Without

a

song ... He touched me 2

4

9

12

15

18

20

21

25

28

30

32

35

37

38

39 42

47

50

53

54

Hoofdstuk 6

You've got your biologica! family and you've got your Elvis family Fanclubs TCB for EP Elvis verhalen Elvis tribes Hoofdstuk

7

Welcome to my World

Graceland als toeristische trekpleister Spiritueel magnetisme

A tourist is half a pilgrim is half an Elvis fan?

Hoofdstuk 8 Elvis week

De

voorbereidingen

De Meditation Garden en de Wall of love lf you're into Elvis, then Elvis week is for you De Candlelight Vigil

Er zijn nog meer gekken zoals ik

Conclusie

Each must play a part

Bibliografie Internetbronnen Bijlage 1

64

66

69

71 ~

73

76

80

82

87

90

90 92

95

99

104

106

109

116

Afbeeldingen

Voorpagina

Jerry en Annie lopen lang de Wall of Love terwijl ze gefilmd worden door een documentairemaakster

Afbeelding 1

June in haar slaapkamer, terwijl ze haar Elvis correspondentie leest Afbeelding 2

De slaapkamer van June, in de spiegel boven de Elvis onderbroek, onder een sjaal van Elvis

Afbeelding 3

8vis als Jezus Afbeelding 4

The First Presleyterian Church of Elvis the Divine Afbeelding 5

Elvis handtekeningen uitdelend aan fans Afbeelding 6

Elvis Tribute Artist, Dean Vegas Afbeelding 7

Dana met waaier waarop staat: 'l'm an Elvis fan' Afbeelding 8

Begrafenisstoet van Elvis Afbeelding 9

De voorkant van Graceland T oo Afbeelding 1

o

Paul Macleod tijdens de rondleiding Afbeelding 11

Elvis met zijn ouders achter de piano, waarschijnlijk gospels zingend Afbeelding 12

Voorkant van Oraceland Afbeelding 13

Overzicht van het Graceland complex Afbeelding 14

Het weglopende pak Afbeelding 15

De Meditation Garden Afbeelding 16

Jerry legt een roos op het graf van Elvis Afbeelding 17

Elvis fan, op haar tas staat Wild About E/vis

3 4 10 12 20 22 25 32 40 41 55 77 81 86 92 93 98

Afbeelding 18

Elvis fan met T-shirt A Lfttle Less Conversation A Lot More Action!

Afbeelding 19

De eer&te wachtenden voor de Vigil

Afbeelding 20

Fakkeldrager van de Elvis Country Fan Club Afbeelding 21

Fan, op haar rug staat 'El's Angel', in de Meditation Garden Afbeelding 22

Het altaar van Jeny en Annie

Verantwoording afbeeldingen

Afbeelding voorpagina, 1, 2, 7, 9, 10, 12, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21 en 22 Femke Niehof

Afbeelding 3

Chris Rywalt, http://jybal.westnet.com/hyperdj§cordia/sac@d heart elvis.html Geraadpleegd op 17 juli 2004

Afbeelding 4

Ontwerper onbekend, http://l{fflw.geocities.com/presleyterjan church/

Geraadpleegd op 25 mei 2004

Afbeelding 5

Fotograaf onbekend, http://www.presleyworld.com/e-pic/page 11.htm Geraadpleegd op 10 april 2004

Afbeelding 6

Fotograaf onbekend, http://l{fflw.deanvggas.çom/images/d~anveg§sphoto.jpg

Geraadpleegd op 11 juli 2004

Afbeelding 8

Fotograaf onbekend, http://yvww.findadeath.com/Rewsed/p/EMs%20Pr~§le~/

funeral%20 prqcession.JPG

Geraadpleegd op 20 mei 2004

Afbeelding 11

Fotograaf onbekend, http://wMit. oetêooline.grg/ElvisFamUy.ipg Geraadpleegd op 11 juli 2004

Afbeelding 13

Elvls Presley Enterprises, http://www.elvis.comLgraceland(yisiting/elvis gl rnàQ.äSf2

Geraadpleegd op 29 juli 2004 98 100 100 100 101

Bijlage 1

Vragenlijst

The Wonder of You

When no-one else can understand me

When everything 1 do is wrong

You give me hope and consolation

You give me strength to carry on

And you're always there to lend a hand

In everything l do

That's the wonder

The wonder of you

And when you smile the world is brighter

You touch my hand and l'm a king

Your kiss to me is worth a fortune

Your love for me is everything

1'11guess1'11 never know the reason why

You love me like you do

That's the wonder

The wonder of you

Tekst en Muziek: Baker Night Opgenomen door Elvis Presley in 1970

Inleiding

De onderbroek van Elvis

'Native Briton's room devoted to Elvis's memory. Carne to America to be closer to the King' (Biggs 2003: G6). Deze kop in de Commercial Appeal van 16 augustus 2003 is mijn eerste kennismaking met June Robertson. Via Mike Freeman, een in Memphis woonachtige Elvis fan, kom ik in contact met June. Zij vertelt mij over haar leven en haar fan zijn van haar King; Elvis Presley. June is een van oorsprong Britse Elvis fan, die al 36 jaar in de Verenigde Staten woont. Ze is al van kinds af aan fan, hoewel haar vader Elvis een "pervert" vond en tegen haar bewondering voor Elvis was. Als tiener naaide ze Elvis plaatjes op een shirt om aan te trekken naar een dansavond. Ze wist dat haar vader dit zou afkeuren dus ze verborg het shirt voor haar vader. Toen ze terug kwam van het dansen zag haar vader haar in de bus zitten en zo werd ze alsnog betrapt. Ze vertrouwt mij toe dat ze zonder Elvis haar jeugd misschien niet overleefd had. Ze was uit het raam gesprongen, was het niet voor Elvis. Ze heeft in haar leven ooit één Elvis plaat van haar vader gekregen en dat was op het moment dat ze naar New York vertrok, ze was toen 19 jaar. Ze wilde naar de Verenigde Staten verhuizen omdat Elvis daar woonde. Ze wilde tevens weg van haar vader en in New York kon ze werk en een verblijfsvergunning krijgen. Daar ontmoette ze haar toekomstige man, waarmee ze trouwde en naar Californië verhuisde. Haar man wist van haar liefde voor Elvis af en voor hun trouwen deed hij het voorkomen alsof hij hier geen problemen mee had. Pas na hun trouwen kwam de aap uit de mouw dat ook haar man haar fan zijn maar niets vond. Hij heeft haar knipselmappen weggegooid en toen ze kaartjes won om naar een Elvis concert te gaan in 1972 stond hij er op dat hij mee zou gaan. June had liever met een mede fan gewild. Na een huwelijk van twaalf jaar, waaruit twee kinderen voortkwamen, is June gescheiden van haar man. Ze vond het overlijden van Elvis zo tragisch, tien jaar lang kon ze niet naar zijn muziek luisteren en nu nog heeft ze er moeite mee om er over te praten. Als ze mensen vertelt dat ze een Elvis fan is en ze zeggen hoe dat mogelijk is aangezien hij dood is, wordt ze boos. Hij blijft leven in haar herinnering. Ze is pas in 2001 naar Memphis verhuisd. Als ik haar vraag waarom ze nooit eerder naar Memphis is gekomen antwoordt ze dat ze van haar man nooit naar Memphîs mocht, en het was ook niet gemakkelijk met de kinderen. Een baan bracht haar nu naar Memphis.

Ze

woont in een buitenwijk van Memphis, alleen. Ze voelt zich nu pas echt bevrijd, er is niemand meer om haar iets op te leggen en ze kan haar liefde voor Elvis gewoon uiten. Dit doet ze dan ook vol overgave.

correspondeert ze en is ze lid van vier

van over

boeken over en wil alles van

verslindt weten. boek Memphis Elvis-Style (1997) van Mike Freeman en Cindy Hazen noemt ze haar 'bijbel'. In dit boek alle plekken in Memphis beschreven die ook maar iets met Elvis te maken hebben. Huizen waar hij woonde, restaurants waar hij en winkels waar hij klant was. June in haar weekenden al plekken

ze noemt dit haar Elvis volledig beeld te van

probeert ze een leven van

Afb. 1: June in haar slaapkamer, terwijl ze haar Elvis correspondentie leest

Meestal

ze

op Elvis tochten, er zijn niet fans in Memphis

mee willen. mij een mee we Super een

winkel waar zijn motoren kocht. folder waar grote letters

ons wat Elvis er We rijden over de

begraafplaats waar hij in eerste instantie begraven was. we een theater waar Elvis wel eens voorstellingen bijwoonde. stoelen uit Elvis zijn

maar stoel hebben ze hier zou Elvis op nc:.7 .,.1r""n hebben meldt het

bordje wat erbij staat. June en ik gaan er op June vraagt aan de caissière op welke rij Elvis gezeten heeft, ze weet dit niet en ze lijkt ook verre van geïnteresseerd. Ook bezoekt June Graceland maandelijks en gaat ze regelmatig naar optredens van Joe Kent, een lokale

Elvis Tribute Artist. June ging vroeger zondagochtend naar de Elvis gospel brunches in het Elvis thema restaurant op Street. keer vroeg een Memphiaanse aan haar naar welke kerk ze ging. zei toen dat ze naar "Church of Elvis" ging. vrouw kon dit niet waarderen. June moet elke dag even zien en horen. Als ik haar of je fan zijn als een hobby kan ze: "lt's more than that; it's my life" (interview oktober 2003). Het is in haar huis ook onmogelijk om onder Elvis uit te komen. Als je haar slaapkamer binnenstapt bevind je je in June's Elvis wereld. staat June in Memphis bekend

vrouw met Elvis onderbroek. Deze heeft ze voor ongeveer 1500 dollar gekocht van een Elvis verzamelaar. Hij was in het bezit van Nancy Rooks, gebruikte het als stofdoek in de

tijd ze voor Elvis werkte als samen een van authenticiteit, ingelijst aan de muur hangen.

Afb. 2: De slaapkamer van June, in de spiegel boven de Elvis onderbroek, onder een shawl van Elvis

Het moge duidelijk volwassen

scriptie

en Amerikaanse fans die naar

zijn over

verhaal

over illustreert enkele aspecten van fancultuur die in deze scriptie behandeld zullen worden. zijn verschillende manieren om naar het zijn te kijken, mijn invalshoek is in de eerste plaats antropologisch van aard. Binnen de culturele antropologie is er naar mijn weten nauwelijks onderzoek gedaan onder fans. Toch zijn de methoden die eigen zijn aan antropologie zeer bruikbaar om een dergelijk fenomeen te bestuderen en analyseren. Over methoden kom ik zo te spreken nu wil ik ingaan op benaderingswijze die in deze scriptie centraal staat.

manier waarop June uiting geeft aan verering van hee'ft een religieuze toon. spreekt over het gaan naar de kerk van Elvis, waarmee zij doelt op het luisteren naar gospels van Elvis in een Elvis thema restaurant. Ook spreekt zij over haar Elvis 'bijbel'. Zij bezigt zelf dus een religieus vocabulaire om haar fan zijn uiten. manier waarop omgaat met een onderbroek van Elvis, hem inlijst en centraal ophangt in haar slaapkamer, lijkt de manier er in bepaalde religies omgegaan wordt met relieken. Ook heeft June haar eigen rituelen, zo ze elke ochtend bij het een film op en ze

elk weekend op Elvis studie. Ze plaatst Elvis ook op een voetstuk en ziet hem als de mooiste man die ooit geleefd heeft. Ze vindt dat hij zo veel goeds heeft gebracht in de wereld. Uiteindelijk is ze zelfs naar de stad verhuisd waar Elvis zelf het grootste deel van zijn leven woonde, Memphis. Elke maand bezoekt ze Graceland, het laatste woonhuis van Elvis, dit zou je kunnen zien als een pelgrimage. Ze correspondeert met andere fans, zo voelt ze zich verbonden met fans van over de hele wereld en maakt ze deel uit van een gemeenschap.

De dingen die June doet als fan lijkt op een religieuze performance1. Het idee dat het fan zijn

een performance is, loopt als een rode draad door deze scriptie. Deze term komt onder andere in het werk van Goffman (1969) aan bod. Hij ziet een parallel tussen de alledaagse activiteiten van individuen en een performance voor een publiek. Iedereen speelt rollen en doordat we deelnemen aan performances en interacties aangaan met andere mensen die ook een rol spelen, vormen we een persoonlijkheid. Het concept van performance hebben zowel Cavicchi (1998) als Hills (2002) toegepast op fancultuur. Cavicchi (1998) heeft onderzoek gedaan onder Bruce Springsteen fans, hij stelt dat: "Fandom is

a

process of being; it is the way one is" (1998: 59). Zoals uit het verhaal van June wel blijkt is het fan zijn verweven met het dagelijks leven. Zoals June het stelt: "Everyday is Elvis day" (interview oktober 2003). Het fan zijn is deel van haar leven, maar het is ook een deel van wie zij zelf is of wie zij denkt te zijn. Het fan zijn draagt bij aan de identiteitsontwikkeling van fans. De studie van Hills (2002) gaat over fancultuur in het algemeen, ook hij haalt een dergelijke notie aan als hij stelt dat "fandom is not simply a 'thing' that can be picked over analytically.

lt is also always performative: by which 1 mean that it is

an

identity which is (dis-)claimed, and which performs cultural work"(XI). Het fan zijn kan dus het beste benaderd worden als een performance. Deze performances geven uitdrukking aan de verering van de fans voor de persoon die zij bewonderen.

In deze scriptie zal de manier waarop fans hun bewondering voor Elvis uiten en de fancultuur vorm geven specifiek beschouwd worden als een religieuze performance. Tevens zal er gekeken worden naar de manier waarop fans en sociale wetenschappers, die onderzoek hebben gedaan naar het fenomeen Elvis, de fancultuur beschrijven aan de hand van een religieus discours. Ook ik zal gebruik maken van categorieën en termen die binnen de culturele antropologie en sociologie normaal gebruikt worden bij de studie naar religie. Het is interessant om te kijken naar de manier waarop theorieên, die normaal gebruikt worden om religieuze verschijnselen te analyseren, te gebruiken zijn bij de studie naar fanculturen. Wat

1

Bij gebrek aan een passende Nederlandse vertaling laat ik de term performance onvertaald.

zijn de voor en nadelen van een dergelijke benadering? Levert de beschouwing van de fancultuur rond Elvis als religieuze performances nieuwe perspectieven en inzichten op om fanculturen te analyseren? Dit zijn vragen die in deze scriptie centraal staan.

Hoewel wetenschappers op het gebied van fancultuur vóór mij ook een dergelijke benaderingswijze hebben gehanteerd verschillen hun bevindingen onder fans op bepaalde punten met mijn bevindingen. Tevens richten eerdere onderzoeken naar Elvis en zijn fans zich grotendeels op Amerikaanse en/of Britse fans (onder andere Doss 1999, Harrison 1992, Rodman 1996, Sever 2002, Strausbaugh 1995 en Sweeney 1997). Aangezien mijn onderzoek zich richt op zowel Nederlandse als Amerikaanse fans denk ik dan ook iets toe te kunnen voegen aan de ïeeds bestaande Elvis studies.

Het eerste hoofdstuk gaat dan ook over de relatie tussen religie en populaire cultuur. Er zal met name aandacht geschonken worden aan het (vermeende) verband tussen Elvis fandom en religie. Eerdere studies die ingaan op deze relatie tussen Elvis fandom en religie zullen besproken worden. De manier waarop sociale wetenschappers dit doen verschilt. Sommigen zien wel structurele gelijkenissen tussen de Elvis fancultuur en religie, anderen zien in het fan zijn van Elvis zelfs een vervanging van religie en weer anderen zijn tegen een dergelijke vergelijking. Deze debatten zullen in het eerste hoofdstuk besproken worden. Mijn eigen standpunt, wat in de overige hoofdstukken uitgewerkt zal worden, zal in dit hoofdstuk duidelijk worden gemaakt. In het tweede hoofdstuk zal er ingegaan worden op de vraag wat een fan nu een fan maakt. Er zal een beschrijving gegeven worden van Elvis fans uit Nederland en de Verenigde Staten. De grenzen van het fandom worden hierbij afgebakend. Het derde hoofdstuk gaat in op de vraag hoe fans fan geworden zijn. Het idee dat het fan worden een vorm van bekering is, zal uitgewerkt worden. Het vierde en vijfde hoofdstuk gaan over de manier waarop het fan zijn bijdraagt aan de identiteit en status van de fan. Hoofdstuk vier zal kijken naar hetgeen Elvis fans verzamelen en waarom. Het verzamelen als een manier om objecten te sacraliseren, denk aan June's Elvis onderbroek, zal hier aan de orde komen. Hoofdstuk vijf gaat in op het luisteren naar de muziek van Elvis en het kijken naar Elvis. Dan wordt ook de vraag op welke manier fans zich identificeren met Elvis onder handen genomen. De in het eerste hoofdstuk besproken vergelijking van Elvis met een heilige zal dan terug komen. Er zal gekeken worden of een dergelijke vergelijking bruikbaar is om de manier waarop fans tegen Elvis aan kijken te duiden. Het zesde hoofdstuk gaat in op manier waarop fans een gemeenschap vormen. Hier wordt de vraag of het gemeenschapsgevoel onder fans een vervanging is van het afnemende gemeenschapsgevoel onder gelovigen, behandeld worden. Het zevende en achtste hoofdstuk sluiten deze scriptie af. Zij gaan in op de reis die fans naar Graceland maken en

de aantrekkingskracht van Graceland. In deze hoofdstukken zullen antropologische theorieên omtrent pelgrimage gebruikt worden om deze reis en deze bijzondere plek te beschrijven en de aantrekkingskracht ervan te verklaren.

De methoden van onderzoek

Het feit dat ik zelf weet wat het is om fan te zijn, in mijn geval van Prince, heeft mijn onderzoek geholpen. Ik weet immers hoe je het makkelijkst aan informatie kan komen over een muzikant. Wat voor mogelijkheden er op Internet zijn, hoe je naar evenementen en concerten toe kan leven en hoe contacten met andere fans ontstaan en onderhouden worden. Elvis fans vroegen aan mij of ik zelf Elvis fan was, ik zei dan dat ik mijzelf geen fan zou noemen maar dat ik de man bewonder, de muziek leuk vind en dat ik wel weet hoe het is om fan te zijn. Dit antwoord werd geaccepteerd en vaak gewaardeerd. Voordat ik aan mijn veldwerk begon had ik mij al verdiept in Elvis Presley. Door veel over hem te lezen, films van hem te bekijken en muziek van hem te beluisteren wist ik wel een aardig woordje Elvis mee te praten, ook dit was een pluspunt.

Mijn onderzoek baseert zich voornamelijk op interviews, observaties en gesprekken met zowel Nederlandse als Amerikaanse fans, in de periode december 2002 tot en met december 2003. Tijdens deze periode heb ik gestructureerde open interviews gehouden met fans2. De maanden augustus, september en oktober heb ik in Memphis, Tennessee

doorgebracht. Interviews zijn niet mijn enige bron van informatie. De antropologische methode van participerende observatie heb ik zowel in de Verenigde Staten als in Nederland gebruikt. Deze methode richt zich niet alleen op wat de mensen zeggen maar ook wat zij doen. Zo heb ik allerlei Elvis activiteiten bijgewoond, je komt daardoor makkelijk in contact met fans en een praatje is snel gemaakt, soms leidde dit tot een interview. Tijdens mijn veldwerk in Memphis werd de jaarlijkse Elvis week gehouden, deze heb ik van het begin tot het einde meegemaakt. Tijdens deze week worden er in de stad Memphis allerlei Elvis activiteiten georganiseerd en jaar op jaar trekt deze week duizenden fans van over de hele wereld. Het hoogtepunt van de week is de Candlelight Vigil, de nachtwake die op 15 augustus wordt gehouden. Op 16 augustus 1977 is Elvis namelijk overleden en fans komen samen voor de poort van Graceland om deze tragische gebeurtenis te herdenken. Tijdens mijn verblijf in Memphis heb ik 's ochtends ook uren doorgebracht in de Meditation Garden, om mensen te observeren. Deze tuin die Elvis tijdens zijn leven heeft laten aanleggen om

2

Zie bijlage 1 voor de vragenlijst

als rustplek te dienen in zijn hectische bestaan, ligt op het terrein van Graceland. In 1977 is het zijn laatste rustplaats geworden.

Als je onderzoek doet onder fans moet je op verschillende dingen letten. Zo moet je niet alleen luisteren naar wat fans zeggen, maar ook hoe ze het zeggen, wat voor gebaren ze erbij maken, welke discoursen zij gebruiken om hun fan zijn te verklaren; als ze dit al doen. Hoe kleden fans zich, hoe kleden ze hun huis aan, hoe gedragen ze zich tijdens Elvis evenementen, waarover praten ze onderling, zijn zaken waar op gelet moet worden. Om een vollediger antwoord te krijgen op de vraag waar fans onderling over praten heb ik ook mijn toevlucht genomen tot het Internet. Door de maanden heen heb ik verschillende fan forums bezocht en de berichten die fans er op posten gelezen.

Bij de bestudering van fanculturen moet er gekeken worden naar de fans als individuen, wat zijn de persoonlijke verhalen van fans, hoe drukken ze zich uit als fan? Maar ook moet er gelet worden op de sociale processen die spelen, fans maken namelijk deel uit van een grotere gemeenschap en hun fan zijn hangt grotendeels samen met het fan zijn van anderen.

Het onderzoek onder fans is natuurlijk niet alleen gericht op de fans. Er moet ook gekeken worden naar, in dit geval, Elvis. Waar staat hij voor, welke betekenis hechten mensen aan hem? Wat is de rol van de media in het fandom3? Wat is de rot van Elvis Presley Enterprises, het bedrijf dat alle touwtjes betreffende Elvis in handen heeft en eigenaar is van Graceland en het product Elvis? Mijn benadering is zowel een etic als een

emic benadering. Het laatste wil zeggen dat in deze scriptie de woorden en gedragingen van de fans centraal staan. Het gaat om

hun

verhaal. Hoe zij hun

fan

zijn zien, interpreteren en vorm geven. Maar het is ook een etio benadering omdat er gewerkt wordt met de notie van religieuze performances.

Hoofdstuk 1

The wonder of you

When no~one else can understand me, when everything 1 do is wrong You give me hope and consolation, you give me strength to carry on

And you're always there

to

lend a hand, in everything 1 do That's the wonder, the wonder of you

Tekst en muziek: Baker Night

De tekst van bovenstaand Elvis nummer The wonder of you uit 1970, zou zo maar over Elvis

zelf kunnen gaan wat betreft de bewondering van zijn fans voor hem. Zijn stem biedt troost en hoop. Zijn muziek is een lichtpunt in donkere tijden en hij is er altijd als je hem nodig hebt. Er zijn academici en populair wetenschappelijke schrijvers die dergelijke gevoelens van fans voor Elvis omzetten in een vergelijking tussen religie en Elvis fandom (onder andere in Doss 1999, Harrison 1992, Omvlee 2002, Oosterwijk 2004, Strausbaugh 1995 en Vikan 1994).

Er zijn de afgelopen jaren wel meer studies verschenen die zich richten op de relatie tussen religie en populaire cultuur (onder ander in Forbes en Mahan 2000 en Mazur en McCarthy 2001 ). Deze relatie uit zich op verschillende manieren, helder weergegeven in Forbes en Mahan (2000). Zo kan er gekeken worden naar de manier waarop religie deel uitmaakt van de populaire cultuur. Hierbij zou je kunnen denken aan de gospels die Elvis heeft gezongen. Liederen die van oorsprong tijdens religieuze bijeenkomsten werden gezongen, maar doordat ze op plaat of cd uitgebracht zijn, nu overal te horen zijn en overal gedraaid kunnen worden. Een ander voorbeeld is het zoekresultaat op http://www.google.com met de trefwoorden "Elvis" en "Jezus". Je komt dan op sites terecht die op een opmerkelijke wijze een vergelijking maken tussen Elvis en Jezus4. Hoewel dergelijke vergelijkingen met een

knipoog worden gemaakt moet je je toch afvragen waarom juist Elvis hier wordt vergeleken met Jezus. Zo tref je op het Internet onder andere de volgende vergelijking aan:

4 _{Zie afbeelding drie en vier.}

Afb. 3: Elvis als Jezus

<Il Jesus was part of the îrinity; Elvis' first band

was a trio.

@ Jesus' entourage, the Apostles, had 12

members; Elvis' entourage, the Memphis

Mafia, had ·12 members.

® Matthew was one of Jesus' many biographers;

Neil Matthews was one of Elvis' many biograpt1ers.

® Jesus lived in state of grace in a Near Eastern

land; Elvis lived in Graceland in a neariy eastern state.

"' Jesus said, "Many shall come in my name, saying 1 arn Christ." (Matthew 24:5) ; there are

5,000 Elvis impersonators in the United States

today. (auteur onbekend, te vinden op

http://www.rnitedu:8001/activities/41West/ humour/Elvis vs Jesus.htm!}

Hiermee samen

bijzonder voorbeeld

m"''"''"'" waarop populaire cultuur deel is gaan uitmaken van

zijn Omvlee, predikant en Elvis

Tijdens Elvis

manier populaire cultuur functioneren als religie. Hierbij is het wel van belang om eerst vast te stellen voor welke benadering betreffende er wordt.

Binnen de culturele antropologie is de vraag 'wat is religie?' door de tijd heen keer op keer gesteld en elke keer klonk het antwoord anders. is namelijk geen universele definitie van religie op te tekenen en er is geen essentie van weer te geven. Religie heeft door de eeuwen heen, op verschillende plekken, door verschillende groepen mensen een eigen invulling gekregen. moet beseffen, hierbij Asad (1983) volgend, de manier waarop er in

hier aangehaalde studies naar religie gekeken wordt een westerse en door het christendom beïnvloede manier van kijken

populaire cultuur onderzoeken zijn opgegroeid in

die de relatie tussen religie en westerse christelijke wereld. Dit geldt ook voor de wetenschappers die het Elvis fenomeen onderzoeken en voor de Elvis die centraal staan in onderzoeken. manier van kijken naar religie is hier dan ook op gebaseerd. 'wij' religie als iets wat staat van het dagelijkse leven. Het is een privé-zaak en een persoonlijke om te geloven of niet. wordt religie zowel

ingewikkelder te maken kan men ook niet spreken over dé westerse benadering ten opzichte van religie5.

De meeste studies hanteren een functionele benadering en kijken naar de manier waarop elementen uit de populaire cultuur de functies van christelijke religie hebben overgenomen in de samenleving. Bij deze benadering gaat het niet zozeer om traditionele vormen van religie. Het richt zich meer op de manier waarop bepaalde culturele activiteiten de sociale vorm en ook het doel van religie overnemen (Forbes en Mahan 2000: 163). Mazur en McCarthy stellen dat het niet zozeer gaat om een definitie van religie die toegepast moet worden maar dat bij het identificeren van iets als 'religieus' er gekeken moet worden naar een "set of markers that are suggestive of religieus meaning. These include the formation of communities of shared meanings and values, the presence of ritualized behaviors, the use of language of ultimacy and transcendence, the marking of special, set-aside "sacred" times and spaces, and the manipulation of traditional religieus symbols and narratives. Where one or more of these markers are present...we have entered terrain worthy of religieus analysis" (Mazur and McCarthy 2001: 6). Zo zou het bezoeken van een sportwedstrijd een gevoel van transcendentie met zich meebrengen, Disneyworld zou door het creëren van een 'heilige' ·plek en tijd bepaalde functies vervullen die anders vervuld zouden worden door religie en bepaalde praatprogramma's op de radio zouden bijdragen aan de moraliteit van de luisteraar.

Deze auteurs gaan uit van een vrij brede definitie van religie, die gestoeld is op de beschrijving van de antropoloog Clifford Geertz betreffende religie. De benadering van Geertz richt zich op wat religie doet in plaats van wat het is. Hij definieerde religie als "(1) a system of symbols which acts to (2) establish powerful, pervasive, and long-lasting moods and motivations in men by (3) formulating conceptions of a genera! order of existence and (4) clothing these conceptions with such an aura of factuality that (5) the moods and motivations seem uniquely realistic" (Geertz 1973 in Lambek 2002: 63). De meeste pogingen om religie te definiëren benadrukken betekenis en orde. Antropologen als Geertz "variously enquire how conditions of meaning, meaningfulness, truth, and certainty are produced, guaranteed, and underpinned. Those mechanisms which most strongly establish, anchor, contextualize, and regulate meaningful order and orderly meaning may be called "religious""(Lambek 2002: 9). Religie wordt hier dan ook opgevat als een ideologie die richting en zin/betekenis geeft aan het menselijke bestaan en een zekere orde in dit bestaan aanbrengt. Mazur en McCarthy wijzen er op dat alles wat samenhangt met deze zoektocht naar betekenisgeving vergeleken kan worden met hetgeen normaal toegeschreven wordt aan religie. Hoewel zij de

5

Zo onderscheidt Riesebrodt (2000) acht verschillende benaderingen, verder stelt hij dat het slechts een analytische categorie is.

link en

voorbeelden hiervan zullen nu aan komen.

How Great Thou

Afb. 4: The First Presleyterian Church of Elvis the Divine

fenomeen over

dit iedereen zo zijn eigen theorieën over de aantrekkingskracht van Daarbij gebruiken sommigen die geïntrigeerd zijn door het fenomeen een religieus discours. voorbeelden hiervan zijn:

The worship, adoration and the perpetuation of the memory of Elvis today, closely resembles a religious cult. lndeed, what is now the Elvis cult could be nothing less than a religion in embryo. (Harrison 1992: 9)

Elvis is a God. Not the One True God of a monotheism like Islam, Judaism, or Christianity, but a modern pagan god, one of thousands whom people have worshipped throughout human existence, across many cultures. Like many before him, he was declared immortal when he died, and he is beginning to be worshipped as a divinity. (Strausbaugh 1995: 10)

In 1982 in Memphis, Sam Phillips told a crowd of fans and followers that the two most important events in American history were the birth of Jesus and the birth o'f Elvis Presley. The audience didn't know how to respond- was this blasphemy, or the truth? (Marcus 1999: 122)

Het leven van Elvis leest als een legende. Geboren in het kansarme Tupelo, op jonge leeftijd verhuisd naar de grote stad Memphis waar het jonge gezin Presley hoopte op betere tijden. En de tijden werden beter. Elvis bleek een talent te hebben, een talent waarmee hij de wereld veroverde, schatrijk werd, zijn ouders kon onderhouden en mensen de wereld over kon raken met zijn zoete stem en dromerige ogen. Toch kon Elvis de verleidingen van de showbizz niet weerstaan. Deze zijn hem uiteindelijke fataal geworden. Er ging een schok door de wereld toen zijn dood verkondigd werd. Mensen komen jaar op jaar samen voor het huis waar hij zijn laatste adem uitblies; om respect te tonen aan een groot man die hun leven heeft verrijkt en dat heden ten dage nog doet. Het is niet verwonderlijk dat er mensen zijn die Elvis als een moderne heilige zien. Zoals Oosterwijk (2004} schrijft heeft de bewondering voor Elvis alles weg van een heiligenverering. Elvis was een religieus mens en is na een lijdensweg jong gestorven. De plek waar hij stierf is een pelgrimscentrum geworden. Ook schrijft Oosterwijk dat heiligen regelmatig behoren te verschijnen, zij is van mening dat dit ook voor Elvis geldt. De predikant Fred Omvlee, die in Nederland enkele malen een gospeldienst heeft geleid met de gospels die Elvis zong, ziet in Elvis een bron van spiritualiteit, waarmee hij doelt op het christelijke geloof. Zijn leven leent zich voor verkondiging van het evangelie (Omvlee 2002: 13). Ook Vikan (1994) ziet overeenkomsten tussen heiligen en Elvis. Hij stelt voorop dat heiligen als bemiddelaars tussen de alledaagse wereld en afgezonderde spirituele krachten in alle religies en zelfs buiten conventionele religies om bestaan hebben. Heiligen hoeven niet aangewezen te worden door de kerk, maar kunnen ook 'gekozen' worden door het collectieve geloof en acties van de volgelingen. Ook stelt hij dat het beeld dat er bestaat van een heilige helemaal niet hoeft overeen te stemmen met het daadwerkelijke leven van de heilige. Dit laatste zou zeker gelden voor het leven van Elvis. Er wordt niet gesproken over zijn overgewicht, drugsgebruik en paranoia, aldus Vikan. Vikan beseft dat het woord heilige bepaalde veronderstellingen met zich meebrengt, hij stelt voor dat er ook gesproken kan worden over de meer neutrale term charisma, een door Weber geïntroduceerde term: "Elvis was endowed by his fans with inalienable charisma, and gradually he, together with his inner circle, began to cultivate its latent spiritual and miraculous potentialities. Eventually, Elvis became an acknowledged healer and a self-proclaimed messenger from God" (1994: 154}. Het charisma van Elvis wordt vaak genoemd door de fans, wat dit precies inhoudt wordt nog besproken.

Elvis was een religieus mens en hij vroeg zich vaak af waarom hij gekozen was om Elvis te zijn. Hierbij speelde het feit dat hij de enige overlevende van een tweeling was, ook een rol. Ook wilde hij mensen inspireren en hen dichter tot God brengen. Een voorbeeld daarvan is de kapel in Tupelo, net naast het geboortehuis van Elvis. Elvis had de wens dat er in zijn geboortestad een kapel gebouwd zou worden waar fans konden mediteren en reflecteren op

het leven, het moest tevens een plek zijn waar ze Gods zegen konden ontvangen (Gregory en Gregory 1992). Vikan benadrukt in zijn artikel dat het gebruik van een christelijk idioom om het Elvis fenomeen te omschrijven geen genealogische link hoeft te betekenen tussen een Elvis cultus en het historische of hedendaagse christendom. Elvis' heiligheid verschilt ook van conventionele christelijke heiligheid, Elvis wordt bijna nooit als bemiddelaar gezien tussen God en fans en hij is nooit degene waartoe fans bidden (1994: 166). Erika Doss verschilt daarin van mening met Vikan: ""Elvis was no god," his fans say again and again, but the ways many of them revere him suggest that he is often perceived as a saint and a savior, an intercessor and a redeemer" (Doss 1999: 105). Zij ziet de bewondering voor Elvis als een verschijnsel van de Amerikaanse religiositeit:

For many fans, the authority of Elvis's image lies in its iconic ability to satisfy spiritual needs and respond to personal notions of contemporary piety. Many critics lump these essentially private constellations of belief and practice together, eager to construct cultish apparitions of an Elvis religion. But there is no totalizing institutional religious paradigm at work in Elvis Culture. lnstead, Elvis fans independently construct a series of cultural and social practices that both foster a sense of belonging ... and allow room for individual beliefs. Faith in Elvis neatly corresponds to abiding American needs for spiritual community and spiritual solitude, which makes Elvis a profoundly democratie American icon. {1999: 112)

Doss stelt dus dat er dan wel geen sprake kan zijn van een echte Elvis 'religie', maar dat Elvis wel in bepaalde spirituele behoeften van zijn Amerikaanse fans kan voorzien, het heeft wel een religieuze grondslag. Ze benadrukt in haar werk het visuele aspect van Elvis. Zijn beeltenis zou troost en plezier brengen. De veelzijdigheid van zijn "image ... is for many fans imbued with a certain mystica! greatness and looked on for access to a transcendent reality" (ibid: 77).

De meeste Elvis fans in de Verenigde Staten voelen zich echter in de eerste plaats verbonden met het christelijke geloof. Religie is in de Verenigde Staten dan ook niet zo zeer aan het verdwijnen, maar mensen kiezen steeds vaker hun eigen persoonlijke weg in het geloof. In 1991 gaf negentig procent van de Amerikanen aan religieus te zijn.

De

meeste Amerikanen gaan naar de kerk en "(r)eligious symbols and references crowd into our marketplace, or commercial media, our sporting arenas, and our places of entertainment" (Moore 1994:4). Al pratend met Elvis fans komt het geloof in God ook naar voren. God en Elvis zijn twee namen die in de Verenigde Staten vaak in één zin genoemd worden. Maar niet als vergelijking, fans bedanken God dat Hij hen Elvis heeft gestuurd om hun harten te verlichten en hun leven te verrijken. Dergelijke dankbetuigingen vind je ook op de muur rond Graceland, zoals de volgende tekst:

God knew the world needed beauty so he gave us you to look upon. God knew the world needed kindness so he gave us you to set the example. God knew the world needed peace, so he gave you the voice to brîng us all together. Thank you God for Elvis. (auteur onbekend)

Een alternatief om het fenomeen Elvis te verklaren werd mij gesuggereerd door Teri Mason. Zij is professor aan de Christian Brothers University in Memphis en doet onderzoek naar het charisma van twee 'koningen' die beiden gestorven zijn in Memphis: Martin Luther King en de King of Rock 'n Roll. Zij gebruikt het concept charisma om de aantrekkingskracht van Elvis te verklaren.

He was just a man

Keer op keer hoor je van fans dat Elvis simpelweg charisma had. Fans vinden het echter moeilijk om onder woorden te brengen wat dat nu precies is, charisma. Elvis straalde het uit als hij op het podium stond, als hij in films speelde en interviews gaf. Maar wat is charisma nu eigenlijk? Weber heeft de term charisma als volgt omschreven: "a certain quality of an individual personality by virtue of which he is set apart from ordinary men and treated as endowed with supematural, superhuman, or at least specifically exceptional powers or qualities. These are such as are not accessible to the ordinary persen, but are regarded as of divine origin or as exemplary, and on the basis of them the individual concerned is treated as a leader "(Weber 1968: 48). Niet iedereen heeft dus charisma, tevens is het zo dat iemand charismatisch is bij de gratie van zijn of haar publiek. Het publiek moet in hem of haar bepaalde uitzonderlijke, soms zelf bovennatuurlijke eigenschappen zien. Zonder publiek heeft charisma geen bestaansrecht. Zo waren het immers de jongens en meisjes in de jaren vijftig die zijn plaatjes kochten; zijn uiterlijk en rebelsiteit roemden en hem op handen droegen; zonder publiek geen ster. In het geval van fans is het tevens zo dat zij onderling ook het charisma van Elvis voeden. Het uitwisselen van verhalen en herinneringen zorgt ervoor dat fans ook enthousiast blijven over Elvis. Ook moet de rot van het bedrijf Elvis Presley Enterprises, dat alles wat met Elvis te maken heeft, in handen heeft, niet over het hoofd gezien worden. Het beeld dat zij van Elvis naar voren brengen is een gekuist beeld. In latere hoofdstukken komen enkele voorbeelden waarop EPE8 dit doet naar voren.

Teri Mason is van mening dat het fan zijn van Elvis geen religieus of spiritueel fenomeen is, maar een cultureel fenomeen (in Waters 2001: geen paginanummer). Er zijn meerdere wegen die naar Rome leiden: "Elvis's charisma, while not religious, can deliver a sense of the extraordinary and of redemption from the struggle of life ... The power of Elvis's appeal is 6

De afkorting EPE staat voor Elvis Presley Enterprises

that he, like [Martin Luther] King, was charismatic and broke barriers. However, Elvis also tapped into Weber's proposed paths to the extraordinary, such as art and eroticism" (Mason 2002:83). Elvis sensualiteit, zijn baanbrekende rol in de jaren vijftig en zijn charisma kan mensen helpen om van het dagelijkse, geroutineerde, gerationaliseerde leven los te komen, daarbij kan het gevoelens van onderdrukking en pijn wegnemen. Weber geeft aan dat iedereen op zoek is naar het bijzondere, iedereen wil wel eens los komen van het gewone leven en nieuwe wegen inslaan. Religie kan een manier zijn om dergelijke verheffende en verlossende ervaringen te beleven, maar kunst, sensualiteit en charisma ook. Zoals Mason opmerkt: " it could be that Elvis's draw is purely secular ... a route to a type of secular redemption, not from sin, but just from everyday life"(in Waters 2001: geen paginanummer).

Mason gaat dus tegen een religieus getinte verklaring van het Elvis fenomeen in. Maar waarom is het dan zo dat zoveel wetenschappers een dergelijk religieus idioom bezigen om het fenomeen Elvis te verklaren? Fans doen dit soms ook, maar niet zo consequent als de wetenschappers die hun gedrag proberen te verklaren. Sommige fans worden eerder defensief als dergelijke vergelijkingen gemaakt worden. "He was just

a

man", is een veel gehoord commentaar. Fans maken ook veelvuldig gebruik van een opmerking die Elvis zou hebben gemaakt; dat er maar één koning was, waarop hij naar boven wees. God is God, Elvis is Elvîs.

Doss geeft ook aan dat fans zelf niet snel zullen spreken over Saint Elvis of over het aanbidden van Elvis. Fans zouden protesteren tegen een religieuze vergelijking omdat hun benadering ten opzichte van religie een institutionele benadering is, aldus Ooss. Mark Duffett heeft in een interessant artikel gereageerd op deze religieuze interpretatie van het Elvis fandom. Hij stelt dat deze interpretatie voort blijft bestaan omdat het de niet.fans normalizeert: "Because audiences want to see fandom as the other side of a binary that normalizes them, researchers can imply that Elvis culture is a phony faith or "quasi-religion" and avoid exposing themselves as the makers of a false comparison" (2003: 520).

Uiteindelijk is het niet zo vreemd dat de fancultuur rond Elvis verklaard wordt aan de hand van een religieus discours. Het is ook niet gemakkelijk om de bewondering voor Elvis in woorden uit te drukken. Mensen zullen dan altijd terugkomen op wat zij al kennen en wat nog het meest overeenkomt met het9een ze observeren of zelf ervaren. Wetenschappers en fans komen dan al snel uit op een religieuze metafoor. Het gebruik van een religieus idioom en een religieus denkkader om de aantrekkingskracht van Elvis te verklaren komt zoals duidelijk is geworden in de literatuur en in de media veelvuldig voor. Ook in deze scriptie zal er gewerkt worden met het idee van religieuze

performances.

Dit insinueert echter niet dat er

sprake is van een opkomende Elvis 'religie', of dat Elvis een 'heilige' is en zijn fans zijn trouwe volgelingen. Het draait dan ook niet om de kwestie of Elvis fandom een 'religie' is.

Forbes et al. (2000) stellen dat aspecten van populaire cultuur, zoals sport, televisie en beroemdheden, een 'religie' vormen voor de consumenten ervan omdat ze bepaalde functies, eigen aan religie, overnemen (toegepast op Elvis fandom door onder andere Doss (1999), Harrison (1992) en Strausbaugh (1995)). Mijns inziens is een dergelijke vergelijking kort door de bocht en slaat het de plank mis. Een dergelijke uitspraak is namelijk altijd te weerleggen. Het ligt er aan welke opvatting met betrekking tot religie je hanteert. Hiermee ben ik in overeenstemming met Cavicchi (1998) en Hills (2002). Beter is het om te kijken naar de manier waarop fans hun fancultuur aan de hand van religieuze discoursen en

performances vorm geven en uiten. Fandom en religie zijn beiden manieren om het leven betekenis te geven, om je deel te voelen van een gemeenschap, om je identiteit te ontwikkelen, om het leven invulling te geven, dat wil nog niet zeggen dat ze hetzelfde zijn7.

Deze stelling staat dan ook niet ter discussie in deze scriptie. Het wil ook niet zeggen dat fandom een vervanging is van religie. De voors en tegens van deze benadering zullen in de volgende hoofdstukken duidelijk worden en eventuele alternatieven zullen, waar nodig, aangehaald worden. In het volgende hoofdstuk zal er eerst beschreven worden wat een fan nu eigenlijk een fan maakt. Hoe onderscheid je fans van de niet fans?

7 _{Zie Cavicchi (1998: 187) voor een toepassing van deze notie op het fan zijn van Bruce Springsteen.}

Hoofdstuk 2

Everyone has at least one "Elvis" in his or her life

1 don't assume the attitude of, 'Get these people out of here,' like 1 have heard of being done. 1 don't just sîgn the autographs and the pictures and so forth to help my popularity or to make them like me. 1 do it because they're sincere, and if you don't do it, you hurt their feelings. Once you get involved in this business, your life is not your own, really, because people are going to want to know what you're doing, where you are, what you wear, what you eat -and you have to consider that these people are sincere.

Elvis Presley over fans (in Guralnick 2000: 133, 134)

Een veel gehoorde opmerking van Elvis fans over Elvis is dat hij altijd zo goed was voor zijn fans. Hij had altijd tijd voor een handtekening, een praatje of het maken van een foto. Hij besefte maar al te goed dat hij zonder zijn fans nergens zou zijn: "The fans, he said over and over again, were his life's blood"( Guralnick 1994: 281). Zoals uit het openingscitaat blijkt ziet Elvis zijn fans als oprechte mensen die er in zijn ogen recht op hebben om alles van hem te weten. Elvis kan zijn fans dan wel waarderen en hun gedrag goedkeuren, fans worden in bepaalde media, boeken, films en studies als obsessief en te emotioneel afgeschilderd. Fans zouden niet in contact staan met de werkelijkheid. Zo maken we in het boek Misery (1994) van Stephen King kennis met een geobsedeerde fan van een schrijver, zij hakt liever zijn benen er af dan dat ze moet toezien dat haar favoriete romanfiguur door de schrijver dood geschreven wordt. In het nieuws zien we gevallen van extreem fangedrag, zoals tennisster Monica Seles die neergestoken wordt door een geobsedeerde Steffi Graf fan en John Lennon die doodgeschoten wordt door fan Mark Chapman. In de roddelbladen staan elke week berichten over fans die hun beroemdheid stalken, zoals een vrouwelijke Brad Pitt fan die in zijn huis inbreekt en in zijn kleren slaapt. De studie van de Vermorels richt zich op de fantasieën van fans, zo schrijft een getrouwde Barry Manilow fan: "lf 1 can't have sexual intercourse with Barry,

1'11

go

without.

1'11

never be unfaithful

to

Barry" (1985: 80).

De afgelopen jaren zijn er in de sociale wetenschap studies gepubliceerd die dit eenzijdige beeld van de gestoorde, gefixeerde fan aanpassen en een vollediger beeld geven van fans en de verschillende vormen van fancultuur (onder ander in Cavicchi 1998, Hills 2002, Jenkins 1992 en Lewis 1992). Deze studies zullen allen aan bod komen. Ondanks deze publicaties blijft de term voor het gewone publiek echter beladen. Waar komt deze term vandaan? Wat maakt deze term zo beladen en hoe gaan Elvis fans zelf met deze term om?

Waar de term fan vandaan komt staat niet geheel vast. Hoewel

de

meeste wetenschappers de term zien als een afkorting van het woord fanatic zijn er ook wetenschappers die voor de afkorting van het woord fancy gaan. Fanatic is afgeleid van het Latijnse woord fanaticus, wat letterlijk betekent iemand behorend bij een tempel, een tempeldiener of toegewijd persoon.

De term is door de tijd heen steeds minder gebruikt voor religieuze toewijding en steeds meer voor een buitensporig enthousiasme in het algemeen (Jenkins 1992: 12). Cavicchi plaatst het eerste gebruik van de afgekorte vorm fan in laat zeventiende-eeuws Engeland. Toen werd de term echter nog gebruikt voor de gekken en geobsedeerden. Eind negentiende eeuw werd de term pas gebruikt voor liefhebbers van sport en later voor liefhebbers van theater, film en politiek (Cavicchi 1998: 38). Waar de term ook van is afgeleid, hij wordt in ieder geval in zowel de media a!s het dagelijks leven veelvuldig gebruikt. Iedereen heeft wel iets of iemand waar hij of zij enthousiast over is, zoals Wright het verwoordt: "Probably everyone has at least one "Elvis" in his or her life, a persen or idea or team or goal or possession or practice

to

which they are devoted and from which they seek happiness" (1997: geen paginanummer). Hoewel niet iedereen de term fan zou gebruiken om zijn of haar enthousiasme en bewondering te duiden.

Fans van Elvis zijn er vanaf het begin van zijn zangcarrière geweest. In juli 1954 was Elvis

voor het eerst op een lokaal radiostation in Memphis te horen met That's All Right, vanaf dat moment was Elvis op weg naar grote roem. Mensen belden naar het radiostation om het nummer nog een keer te horen en nog een keer en nog een keer. Overal waar Elvis kwam waren er hordes meisjes die achter hem aanliepen en de kleren van zijn lijf scheurden. Jongens probeerden er net zo stoer uit te zien als Elvis en de Elvis merchandise was niet aan te slepen. Mike, heden ten dage eigenaar en bewoner van het eerste door Elvis gekochte huis in Memphis, vertelt dat de eerste fans van Elvis de kinderen uit de buurt waren. Een van de eerste fanclubs had zelfs een initiatieritueel om lid te worden. De jonge fan moest blaadjes uit de voortuin van Elvis halen en water uit het zwembad achter; dan pas was je een echte fan en mocht je lid worden van de club. Deze Elvis gekte heeft zijn hele carrière voortgeduurd en is niet gestopt toen hij overleed. In de Verenigde Staten is er in 2002 een nationale enquête gehouden over Elvis, 34 procent van de respondenten beschouwde zichzelf als Elvis fan (Sever 2002). Maar ook in de rest van de wereld is Elvis geliefd. Van Brazilië tot Japan, van Rusland tot Spanje, al deze landen hebben wel één of meer Elvis fanclubs.

Afb. 5 : Elvis handtekeningen uitdelend aan fans

People like us?

Vaak zijn fans zichtbaar in de samenleving. We kunnen ons allen de beelden van rood wit gekleurde Ajax supporters, het spandoek dragende ldols publiek en de met elfenoren uitgedoste Lord of the Ring marathongangers voor de geest halen. Toch zal niet elke fan zichzelf zo uitdossen, niet elke fan heeft er immers behoefte aan om zijn bewondering aan de wereld kenbaar te maken. Een van de redenen hiervoor is waarschijnlijk het feit dat het woord fan vaak in negatieve zin gebruikt wordt. Joli Jenson geeft aan dat er twee soorten fanbeschrijvingen de ronde doen in zowel de media als de wetenschap. Fans worden vaak gekarakteriseerd als geobsedeerde individuen of als leden van de hysterische massa. Beiden zijn makkelijk beïnvloedbaar door de media, zijn emotioneel en passief. Fans worden vaak onderscheiden van "people like us" (Jenson 1992: 9). Fans zijn niet zoals 'wij'. 'Wij' zouden ons niet laten beïnvloeden door de massa media, 'wij' hebben geen beroemdheden nodig om ons leven betekenis te geven. Ook worden fans niet gelijk gesteld aan

aficionados, de serieuze liefhebbers en verzamelaars. Hetgeen zij liefhebben wordt meestal geassocieerd met hoge cultuur, denk hierbij aan een voorliefde voor de werken van Shakespeare of een passie voor het verzamelen van zeventiende-eeuws aardewerk. Jenson merkt op dat "the obsession of a fan is deemed emotional (low class, uneducated), and therefore dangerous, while the obsession of the aficionado is rational (high class, educated) and therefore benign, even worthy" (1992: 21 ). Terwijl in de ogen van Jenson een liefhebber van Shakespeare ook als fan gezien kan worden. Een aficionado van Shakespeare zal namelijk ook zijn oeuvre van binnen en buiten kennen, zijn leven roemen, zijn werk en zijn invloed op de literatuur en theater bediscussiëren met andere Shakespearianen, en de plekken die met hem samenhangen bezoeken.

Ook al zou een aficionado van Shakespeare zijn voorliefde voor deze schrijver niet op dezelfde manier uiten als een fan van bijvoorbeeld Elvis, kunnen de onderliggende motivaties om fan te zijn hetzelfde zijn. Fans laten als geen ander zien dat wij, als mens zijnde, anderen nodig hebben om te groeien. iedereen identificeert zich wel met beroemdheden. Door je namelijk te identificeren met beroemdheden kan je je afzetten tegen je medemens. Mensen willen niet graag op elkaar lijken: "One identifies with celebrities precisely to the extent that one feels the need to define oneself against one's own milieu. This is what is meant by the oft-stated opposition between the "emptiness of my life" and my fantasy of the celebrity's fairy-tale existence. But it isn't emptiness but plenitude that disturbs me-the plenitude of the world of Others. Celebrity.fantasy, indeed, any kind of fantasy, doesn't fill an empty space; on the contrary, it helps me separate myself from the evidence of my mediocrity that these close to me provide. lf 1 were a hermit, l'd have no need to fantasize about celebrities" (Gans 1997: geen paginanummer). Fans zullen eerder toegeven dat zij zich graag identificeren met hun favoriete beroemdheid. Aficionado's zullen dit niet snel doen omdat een dergelijke identificatie laat zien dat zij niet onafhankelijk zijn, dat ze wel degelijk andere meer beroemde, interessante mensen nodig hebben om zich bijzonder te voelen en juist niet onderdeel van de massa8.

De mannen in witte pakken

Als we nu kijken naar Elvis Presley fans dan zien we dat de term fan hen soms voor problemen stelt. Ook Elvis fans ervaren dat het woord fan geassocieerd wordt met obsessief, afwijkend, soms lachwekkend, gedrag. Elvis wordt vaak geassocieerd met mensen van de lagere sociale klassen, met een laag inkomen en opleidingsniveau. Dit stereotype beeld leeft met name in Amerika waar Elvis, en de mensen die hem bewonderen, vaak geassocieerd worden met white trash, de blanke onderlaag van de Amerikaanse samenleving (Sweeney

1997: 251).

De fans die ik heb gesproken voldoen niet aan dit stereotype beeld. Er is een grote diversiteit onder de fans wat betreft opleidingsniveau en inkomen. Ongeveer de helft van de fans die ik heb geïnterviewd heeft na de middelbare school of high school verder gestudeerd. De beroepen liepen ook uitleen. Zo is Mike, naast dat hij gids is, docent aan de Universiteit van Memphis, Debra is supervisor in een Elvis souvenirwinkel en Kees is ICT'er bij de overheid. Elvis fans vind je onder alle lagen van de samenleving. Maar het zijn van een fan van bijvoorbeeld Star Trek (Jenkins

1992),

stripverhalen (Brown 1997) of Elvis gaat in tegen de "dominant cultural hierarchies" (Jenkins 1992: 17). Jenkins en Brown gebruiken hierbij de ideeên van Bourdieu (1984) , met name zijn concept van smaak. Groepen mensen proberen zich voortdurend te onderscheiden van

8 _{De manier waarop fans zich identificeren met Elvis zal}

in hoofdstuk vijf besproken worden.

doen mensen van Mensen over smaak; wat is wat is slechte smaak. klassen daarbij een legitieme smaak, zij zijn bijvoorbeeld de liefhebbers van Shakespeare. Alles wat van hun norm afwijkt, zoals Elvis, wordt als minderwaardig of bedreigend beschouwt. De Elvis fans vallen de grenzen van legitieme smaak aan door Elvis net zo serieus nemen

De enige manier voor de hogere klasse om grenzen van legitieme dominante te behouden is door fans op een afstand te houden, hun fan zijn te abnormaliseren en stereotyperen (Jenkins 1992: 16-19).

Het stereotype beeld wat van Elvis fans in media meest naar voren komt is een persoon die Elvis, inclusief

en de jumpsuits die hij

tijdens concerten droeg, door fans omschreven als 'de mannen in de witte pakken'. fanatieke die alles wat

maar Eivis maken koopt en alles wat Elvis geweldig vindt zonder kritisch

te

zijn, in

naar voren. Nederlandse

fans ergeren zich aan.

Afb. 6: Elvis Tribute Artist, Dean Vegas

Tijdens het Nederlandse deel van mijn onderzoek moest ik menigmaal verantwoording afleggen aan de fans die ik wilde interviewen waarom ik ze wilde interviewen en wat voor beeld ik zou schetsen van de Elvis fans. ook toen ik Kees en Lex, webbeheerders van een grote nieuws Internetsite, benaderde:

Kees: Daarom stelden we jou de vraag wat voor beeld schets je. Het merendeel van de mensen en ik zal niet zo maar zeggen, ja" hun fan zijn niet in twijfel trekken, maar de manier waarop ze het doen, de manier waarop ze er helemaal in op kunnen gaan en bij een aantal denk ik toch echt; daar zitten meerdere slagen los. Ja die zijn zo beeldbepalend en dat een collega vroeg, ik heb net een nieuwe baan, en dan vragen ze 'wat zijn je hobby's?',

zijn zo beeldbepalend. Als je bijvoorbeeld, nu zal je het in Amerika ook hebben gezien, dan loopt er één idioot in een wit pak en als er dan een camera rondloopt, is het altijd zóiets dat op de foto gaat... of bij Elvis the Concert in Rotterdam, dat zijn hele leuke concerten ... Het is gewoon een hele leuke gezellige avond en dan loopt er één zo'n idioot rond en die gaat op de foto en dat komt in de krant. (interview december 2003)

Er bestaat niet alleen een stereotiep beeld van Elvis fans, maar ook van Elvis zelf. Hij wordt in de media vaak omschreven als een rock 'n' roll held die door een verslaving aan drugs en eten ten onder is gegaan. In de woorden van Mike: "A lot of people don't understand, don't take Elvis seriously, they think it's a big joke, a big waistline and

a

jumpsuit, they don't realize how serieus he was with the music that he cared about" (interview september 2003}.

Het stereotype beeld dat de media schetst van de Elvis fans, doet ons, als geen Elvis fan zijnde, weinig. Wij zien op televisie beelden van Elvis fans in witte pakken of wij lezen in de Telegraaf over een huilend Elvis beeld in Limburg en we lachen hier om, maar verder maken wij er ons niet druk om. Dergelijke beelden raken ons niet echt. De fans voelen zich echter des te meer geraakt door dergelijke beelden omdat het in hun ogen een aanval is op hun fan zijn. Zij maken zich hier druk om en zullen hun fan zijn verdedigen ten opzichte van de buitenwereld. Elvis fans zijn gebrand op stereotypering en ridiculisering van buitenaf, maar Elvis fans onder elkaar maken ook onderscheid tussen verschillende groepen fans. Onderling passen ze het stereotype beeld op elkaar toe. Zoals Kees al aangeeft zijn er wel degelijk mannelijke fans die met bakkebaarden en in witte pakken rondlopen. Hij noemt deze fans idioten. Deze rijk uitgedoste en duidelijk zichtbare fans vormen slechts een klein deel van de groep mensen die zich Elvis fan noemt. Deze kleine groep is echter wel het meest zichtbaar in de samenleving en voor de media het meest interessant. Zoals Remo, webbeheerder van een grote Nederlandse Elvis internetsite tijdens een Elvis bijeenkomst heeft ervaren:

Remo: Ik ben naar de laatste lt's Elvis Time meeting geweest enne .. Ja dan zie je inderdaad mensen lopen, ik trek dan zelf niet een Elvis T-shirt aan, ik heb er zelf twee, maar dan hebben ze een Elvis overhemd aan en dat vind ik dan net weer een stapje verder gaan, dan heb ik zoiets van, ik heb het idee dat sommige mensen ... ook in het dagelijks leven heel vaak met zo'n ding lopen ook omdat ze trots zijn omdat ze Elvis fan zijn. Dat mag natuurlijk ook allemaal maar [dat is] toch een iets andere manier dan ik naar Elvis kijk, denk ik. Euh .. als dat hun kijken. En er komt ook een journalist op zo'n dag, en die ziet dat allemaal het is natuurlijk logisch dat je die mensen er uit pikt. Dan wordt dat beeld door de Elvis fans zélf voor een deel geschapen en ze zijn zelf ook fanatiek. Als iemand het woord drugs laat vallen worden Elvis fans ook fanatiek dus mensen roepen het ook een beetje op zichzelf af. Ik heb

gezegd ook van ja, die Elvis pakken ik vind het ook vervelend omdat ik ermee geassocieerd word, ik word ook als dom betiteld omdat mensen denken van goh, Elvis is voor mensen die euh .. die niet tot twee kunnen tellen. (interview december 2003)

Remo geeft aan dat de fans die zich uitdossen in Elvis kledij dit zelf moeten weten, maar hij zou het niet doen. Hij ziet een scheiding tussen de manier waarop zij fan zijn en hij. Hij beschrijft zichzelf verder ook als een serieuze fan die voornamelijk de muziek van Elvis belangrijk vindt. Er zijn volgens hem fans die het niet zozeer om de muziek van Elvîs te doen is, maar om Elvis zelf. Ze zullen Elvis verdedigen op een persoonlijk niveau. Als iemand bijvoorbeeld over het drugsgebruik van Elvis begint, zullen deze fans Elvis koste wat kost verdedigen. Deze tweedeling ben ik vaker tegen gekomen. De fans die het voornamelijk om de muziek van Elvis te doen is maken een onderscheid tussen hun, door hen zelf als 'serieus' bestempelde, manier van fan zijn en de obsessieve, fanatieke, emotionele fan die Jenson omschreef. De 'serieuze' fans lijken dit te doen om aan te geven dat zij niet zo emotioneel betrokken zijn bij de persoon Elvis en om zichzelf af te scheiden van deze fanatieke groep fans. De muziek; daar gaat het om. Vooral Nederlandse fans maken dit onderscheid. Hoewel deze 'serieuze' fans wel benadrukken dat iedereen het voor zich moet weten, zoals Erik dat aangeeft:

Femke: Wat is jouw mening over andere fans?

Erik: Ah" Nou ja, er is een Elvis voor iedereen en ik word ook milder, vroeger was ik daar heel, meer stellig in"Mensen in witte pakken (trekt vies gezicht, steekt tong uit) ja""Mensen die alleen maar Elvis leuk vinden maar ja, ik vind het natuurlijk prima, het type huisvrouw ga je gang, ik heb daar niks mee. Of ja Elvis dus, maar het niveau, of de manier waarop ik over Elvis praat is dus, ja dat is breder denk ik dan dan sommigen"

Femke: De manier waarop jij over Elvis praat gaat dus meer over de muziek? Erik: Ja. Maar goed dat wil niet zeggen dat zij niet oprecht zijn. (interview december 2003}

Interessant om hierbij op te merken is verder dat de Nederlandse fans ook een bepaald beeld hebben van de Amerikaanse fans. Nederlandse fans vinden de Amerikanen vaak minder kritisch over Elvis, minder gericht op zijn muziek en meer op de persoon Elvis. Het beeld dat Amerikaanse fans over Europese fans hebben is daarentegen veel positiever. Amerikaanse fans vinden de Europese fans vaak heel erg gedreven en Europeanen weten veel over Elvis en zijn muziek. Alle fans die ik heb gesproken zien zichzelf echter als 'serieuze' fans, hoewel niet alle fans honderden albums van Elvis in de kast hebben staan. Iedere fan geeft zijn eigen invulling aan het fan zijn, voor de een is dat de huiskamer volhangen met Elvis posters, voor de ander is dat het aantrekken van een Elvis jumpsuit of