Emotie in het
televisie-nieuws;
Afbreuk of aanwinst?
Inhoudsopgave
Hoofdstuk 1 Probleemstelling
Marlieke van der Sijde
Studentnr: 2043754
1.1 Aanleiding 2 1.2 Doelstelling 2 1.3 Centrale vraagstelling 2 1.4 Deelvragen 2 1.5 Begripsbepaling 3 1.6 Aanpak 3
Hoofdstuk 2 | Theoretisch kader
2.1 Historische ontwikkelingen 4
2.2 Sport 6
2.3 Rol van televisie 7
2.4 Rol van programmering 8
2.5 Veranderende kijk op het nieuws 10 Hoofdstuk 3 | Veldonderzoek 3.1 Opzet onderzoek 14 3.2 Uitvoering onderzoek 16
- 3.2.1 Onderwerpen met emotionele benadering 16
- 3.2.2 Emotionele benadering ten koste van andere
aspecten? 26
3.3 Conclusies veldonderzoek 26
Hoofdstuk 4 | Eindconclusie 4.1 Evaluatie c.q. visie 28 4.2 Aanbevelingen 29 Literatuurlijst 30 Bijlagen
Bijlage 1: deel veldonderzoek 32
Bijlage 2: procesverslag 44
Hoofdstuk 1 | Inleiding
1.1 Aanleiding
De door verdriet verscheurde Palestijnse vrouw die op tv schreeuwt dat ze haar kinderen kwijt is of de
uitkeringsgerechtigde die door nog meer bezuinigingen de dupe van het beleid van de overheid wordt. Deze verhalen uit het nieuws kennen we allemaal wel. De nieuwsrubrieken op televisie schotelen ons dagelijks dergelijke beelden voor. Althans, zo lijkt het.
Er lijkt steeds meer ruimte te komen voor emotie in het nieuws. Tranen lijken steeds meer op de buis te vloeien. Niet alleen in de bekende lief-en-leedprogramma’s als All you Need is Love, Spoorloos en Oprah, maar ook in serieuze nieuwsrubrieken.
Tijdens mijn stage bij RTL Nieuws heb ik hier ook de nodige ervaring mee opgedaan. Toen ik een
(schaduw)onderwerp aan het maken was over Belgische militairen die op missie zouden gaan naar Libanon,
kreeg ik er haast van langs omdat ik niet de beelden had gebruikt waarop vrouwen en vriendinnen van de militairen hun mannen huilend in de armen vielen en vertelden hoe zwaar de komende periode zou zijn. ‘Dat
zijn toch prachtige beelden’, zei de eindredacteur.
Emoties lijken haast onmisbaar voor een goede
nieuwsuitzending, zeker nu de concurrentie loert en scoort met klein, menselijk leed. Maar zijn emoties wel zo onmisbaar? Zijn ze wel zo functioneel? Heeft het op een emotionelere manier brengen van nieuws
voordelen?
1.2 Doelstelling
In deze reflectie wil ik bekijken of het inderdaad zo is dat er in de samenleving meer ruimte is gekomen voor emotie en of zich dit ook in het televisienieuws
weerspiegelt. Daarnaast wil ik kijken waar de emotie bij onderwerpen in zit en onderzoeken of emoties ten koste gaan van andere elementen, zoals belangrijke feitelijke informatie.
1.3 Centrale vraagstelling
Gaat een emotionele aanpak van het televisienieuws ten koste van journalistieke basisprincipes?
1.4 Deelvragen
o Is de samenleving emotioneler geworden en welke historische en maatschappelijke ontwikkelingen hebben hier een bijdrage in gehad?
o Welke rol heeft de televisie en haar programmering hierin gespeeld?
o Hoe zijn de opvattingen over het brengen van (televisie)nieuws veranderd?
o Hoe wordt emotie gebruikt in nieuwsuitzendingen? o Worden andere journalistieke aspecten weggelaten
ten faveure van een emotionele benadering?
1.5 Begripsbepaling
-Televisienieuws: met televisienieuws doel ik op de
serieuze, gevestigde nieuwsrubrieken, RTL Nieuws en het NOS Journaal. Nieuwsrubrieken die zich meer
richten op het plaatselijke, menselijke leed, zoals Hart van Nederland en Vier in het Land schaar ik hier niet onder.
-Journalistieke basisprincipes1: hier schaar ik principes
onder zoals we die in de opleiding hebben geleerd; de vijf w’s en h, de eis van onafhankelijkheid, de scheiding van feiten en meningen en de afstandelijke, neutrale presentatie van het nieuws. Maar mijn onderzoek zal verder gaan dan alleen de principes zoals die in de literatuur staan. Ik zal voor het onderzoek ook gebruik maken van mijn eigen ervaring op het gebied van
televisienieuws, zowel vanuit school als vanuit mijn stage.
1.6 Aanpak
De eerste twee deelvragen zal ik in mijn theoretische deel behandelen. Ik ga op zoek naar antwoorden in de literatuur. Voor het gedeelte over historische
ontwikkelingen zal ik het boek Publieke Tranen van Henri Beunders gebruiken. Hij schetst daarin welke
historische ontwikkelingen aan de wieg hebben gestaan van de huidige ‘emotionele samenleving’.
Voor de rol van de media (televisie) in de emotionele samenleving en de veranderende kijk op het nieuws, zal
1 Ik heb deze principes gehaald uit de literatuur: Vasterman, P. & Aerden, O.
Wolters-ik vooral algemene boeken over de journalistiek en over de televisie gebruiken, als Inleiding Televisiestudies van Hermes & Reesink en Journalistiek in Nederland
1850-2000 van Huub Wijfjes. Door middel van deze literatuur
hoop ik een goed antwoord te kunnen vinden op mijn vragen.
Achter de antwoorden op mijn laatste twee deelvragen probeer ik te komen door mijn veldonderzoek, waarin ik uitzendingen van zowel RTL Nieuws als het NOS
Journaal ga bestuderen en analyseren. Ik ga na hoeveel onderwerpen je zou kunnen aanduiden als ‘emotioneel benaderd’. Ik richt me vooral op de benadering, omdat Dit doe ik aan de hand van een aantal punten, die ik opstel aan de hand van mijn eigen opgedane ervaring op school en tijdens mijn stage en aan de hand van punten die ik in mijn literatuuronderzoek terug vind. In het tweede deel van mijn veldonderzoek ga ik kijken of de emotionele benadering ten koste gaat van andere journalistieke aspecten, zoals de vijf w’s en h en de
onafhankelijkheid. Maar ook toets ik dit weer aan de hand van mijn eigen opgedane ervaring op het gebied van televisienieuws. Ook hiervoor zal ik een aantal punten opstellen.
Aan de hand van dit onderzoek hoop ik tot een goed antwoord te komen op mijn centrale vraagstelling.
Hoofdstuk 2
|
Theoretisch Kader
Om daadwerkelijk de conclusie te kunnen trekken dat er steeds veel emotie in het televisienieuws is en dat
onderwerpen op een emotionelere manier worden benaderd ga ik eerst kijken naar de maatschappelijke context. Want als er inderdaad meer emotie op televisie en in het nieuws is, zal er ook wel een
maatschappelijke ontwikkeling aan ten grondslag liggen. De ontwikkelingen in de media staan immers niet los van die in de samenleving. Is er meer emotie in
de samenleving gekomen? En hoe is die ontwikkeling te verklaren?
Volgens Henri Beunders (2002, p.9) is het inderdaad het geval dat er meer (publieke) emoties zijn in de
samenleving. Hij spreekt in zijn boek Publieke tranen over ‘de emotionele samenleving’.
De emotionele samenleving is een reactie op veranderingen op het persoonlijke als het maatschappelijke vlak.
Op het persoonlijke vlak gaat het om een reactie op voorheen binnenshuis gehouden uitingen van
gevoelens en op het maatschappelijke vlak om een reactie op grotere veranderingen in de Nederlandse maatschappij.
2.1 Historische ontwikkelingen
De jaren negentig zijn de jaren waarin het uiten van emoties in het openbaar steeds vaker gebeurt. Op televisie laten zowel bekende mensen als politici en sporters, maar ook minder bekende mensen steeds vaker hun tranen vloeien (Beunders, 2002). Waar kwamen die publieke tranen vandaan? Hoe komt het dat juist in de jaren negentig de tranen in het openbaar vloeiden?
Het jaar 1989 heeft hier een heel belangrijke rol in gespeeld. In dat jaar viel de Berlijnse muur. Bovendien werd in ’89 de weg vrij gemaakt voor commerciële
televisie en raakte de publieke omroep haar monopolie kwijt.
Maar voor ik bij het jaar 1989 uitkom, wil ik het eerst hebben over andere historische ontwikkelingen die aan de wieg hebben gestaan van ‘de emotionele
samenleving’.
In de periode van 1839 toen Nederland zich van België afscheidde tot aan de Eerste Wereldoorlog leefde in ons land de gedachte dat de taak van een klein land als Nederland beperkt maar toch onmisbaar was. De
internationale prestige die Nederland had, had vooral te maken met de rust en stabiliteit en het respect voor recht en vrede dat in ons land heerste. Internationaal was het adagium ‘geen aanstoot geven’. Revoluties moesten zoveel mogelijk voorkomen worden, emoties zoveel mogelijk onderdrukt (Beunders, 2002).
Zoals bekend bleef Nederland afzijdig van de Eerste Wereldoorlog. Tot aan de Tweede Wereldoorlog zaten de confessionelen onafgebroken in de regering. Deze
zorgden voor de instandhouding van Nederland als rustig, stabiel land.
Na de Tweede Wereldoorlog
Door de Tweede Wereldoorlog werd die rust en stabiliteit even verstoord, maar na de oorlog
probeerden de rooms-rode coalities er alles aan te doen om het gezag te herstellen. Gedragsregels werden nog strenger dan voor de oorlog. Het accent lag op
wederopbouw en industrialisatie, maar dit leidde door het beleid van de regering niet tot modernisering in het persoonlijke leven.
Sommige historici stellen door deze terugkeer naar orde en stabiliteit in de jaren vijftig dat de continuïteit tussen de jaren dertig, veertig en vijftig veel groter was dan de verschillen In deze tijd speelden emoties als angst en schaamte een grote rol, zij het op de achtergrond. Want de rede werd belangrijker gevonden dan de emotie. Zelfbeheersing en afstandelijkheid waren belangrijke normen (Beunders, 2002).
‘Niet zeuren, maar aanpakken’ was de opvatting tijdens de wederopbouw en werd ook de opvatting tijdens de opkomende Koude Oorlog vanaf 1948. De meeste mensen waren er ook van overtuigd dat het bouwen
aan een nieuwe toekomst niet samenging met stilstaan bij de ellende van de oorlog of van ellende. Je mocht vooral niet te veel aan jezelf denken.
In 1947 stortte in Enschede een vliegtuig neer op een school, waarbij verschillende leerlingen omkwamen. Schoolleiding en gemeentebestuur besteedde zo weinig mogelijk aandacht aan de gebeurtenis en klasgenoten mochten niet naar de begrafenis van de omgekomen leerlingen (Beunders, 2002).
De Koude Oorlog heeft voor een vertraging van de vrije uiting van emoties gezorgd. Het gevoel van onveiligheid zorgde eerder voor een ingehouden angst dan voor het publiekelijk uiten van individuele emoties.
In 1949 treedt Nederland toe tot de NAVO. Dit zorgt voor een collectief gevoel van veiligheid in de
samenleving. Maar hiermee zet Nederland ook meteen een deur open naar de Amerikaanse cultuur. Hiermee werd duidelijk waar het met economisch en sociaal-cultuur Nederland naar toe zou gaan; een modern en welvarende maatschappij met vrijheid en consumptie als sleutelwoorden. De internationale positie van
Nederland is van invloed geweest op de collectieve emoties (Beunders, 2002).
De roerige jaren zestig
In de jaren zestig kwam er in emotioneel opzicht een einde aan de periode van ‘burgerlijk en beheerst’, die decennialang had geduurd. Mensen werden mondiger, er werden taboes doorbroken en er werd informeler met elkaar omgegaan. Het was de tijd van maatschappelijke protesten tegen het gezag; de vernieuwingen gingen volgens de demonstranten niet snel genoeg. Aan
emoties als lust werd vrij baan gegeven, op andere ‘negatieve’ emoties als jaloezie werd het taboe juist steeds groter.
Er werd euforisch gereageerd op maatschappelijke ontwikkelingen als het eind van de Cuba-crisis. Ook de
pers smulde van de euforie. Die ontstond ook in 1963, toen er een eerste serieuze dooi kwam in de Oost-West-verhouding (Beunders, 2002).
Woede en euforie in de jaren zeventig
De jaren zeventig staan in het teken van uiting van woede (demonstraties tegen Vietnam-oorlog), maar vooral van euforie over de verworven vrijheden en welvaart en het op de politieke agenda zetten van het persoonlijke.
Daarnaast ontstond in de jaren zeventig in Nederland een praatgemeenschap. De werkgelegenheid verschoof van de industrie (textiel,scheepsbouw) naar de
dienstensector. Mensen gingen met elkaar praten in plaats van met machines. Daarbij kwamen al snel
allerlei emoties kijken. Deze praatgemeenschap kwam ook op televisie tot uiting in allerlei praatprogramma’s. Veel emoties over de politiek en de maatschappij
namen echter in de jaren tachtig af, toen de taboes doorbroken waren en het moderne leven gewoon werd. Wel deed zich een andere ontwikkeling voor; de
individualisering. Het individueel welbevinden kwam steeds meer voorop te staan. Vanaf die tijd werd het stempel ‘trauma’ overal op gedrukt. Mensen die zich ‘miskend’ voelde zochten erkenning. Dit deden ze ook door de media op te zoeken. Trauma, levensverhaal en erkenning bleken zo mediageniek dat de televisie deze tendens heeft versterkt (Beunders, 2002, p.126).
1989: het breukjaar
Dan komen we terug bij het jaar 1989. Zowel op
mediagebied als op maatschappelijk vlak is dit een jaar vol veranderingen; een breukjaar.
Als de Berlijnse Muur in november van dat jaar valt en tegelijkertijd het communisme, krijgen opgekropte gevoelens alle ruimte.
In Nederland worden voor het eerst sinds 75 jaar de christen-democraten uitgesloten van
regeringsdeelname. Dat de liberalen en sociaal-democraten aan de macht kwamen, was een overwinning voor degenen die pleitten voor
modernisering. Door de snelle modernisering en amerikanisering, kwam de emotionalisering van de samenleving ook in een hogere versnelling.
De jaren negentig laten heel veel collectieve emoties zien; seksualiteit, geweld en dood werden de
belangrijkste thema’s (Beunders, 2002).
2.2 Sport
Sport is van groot belang geweest als het gaat om de emotionalisering van de samenleving. Tranen van vreugde en verdriet komen vooral uit de sport. Dat is ook het terrein waarop de emoties het eerst publiekelijk getoond werden. Een collectieve euforie was al waar te nemen tijdens de Olympische Spelen van 1948 toen Fanny Blankers-Koen vier gouden medailles won.
In jaren vijftig en zestig bleven emotie-uitbarstingen uit, mede ook door de weinige successen die toen geboekt werden.
Maar de successen in de jaren zeventig op het gebied van wielrennen, schaatsen en voetbal voor meer
emotie. Het verlies van de WK finale in 1974 zorgde voor een emotionele reactie van enorme omvang.
De behoefte aan euforie, helden en aan groepsidentiteit leidde er toe dat sport de belangrijkste opwekker van emoties werd (Beunders, 2002, p.63).
2.3 Rol van televisie
Perscommentatoren, wetenschappers en politici wijzen de media vaak aan als ‘de kwade genius’ van de
emotionalisering. Want, zo zegt men, hoe meer emotie, hoe meer sensatie, hoe meer lezers, hoe meer kijkers, hoe meer luisteraars, des te meer geld er in de kassa
komt. Vooral de televisie is de schuldige. Media spelen ook een grote rol in het leven van de mens, bijna
niemand zit immers meer zonder televisie, radio of internet. (Beunders, 2002).
Is de emotionalisering een gevolg van meer emotie op televisie of is meer emotie op televisie een gevolg van de emotionelere samenleving?
De media en de maatschappij zijn onvermijdelijk met elkaar vervlochten, zo stelt ook Beunders. Je kunt niet stellen dat het een het gevolg is van het ander, je kunt eigenlijk beter spreken van een wisselwerking of
samenspel.
Er is een complex samenspel tussen media en
maatschappij, waarin beide op uiteenlopende wijze processen in het domein van de ander beïnvloeden. De media zijn onderdeel van de maatschappij (Hermes & Reesink, 2003, p.30).
Ik zal vooral ingaan op de rol van televisie en de rol die de programmering daarbij heeft gespeeld, omdat dat het medium is waarin ik me in deze reflectie op
toespits. Bovendien heeft de televisie een
publieksbereik waar geen ander medium bij in de schaduw kon komen (internet in dit geval even uitgezonderd). Voor veel burgers is televisie de
voornaamste bron van informatie, zo stelt ook Wijfjes (2004, p. 439). Volgens Wijfjes ‘leed de televisie
ogenschijnlijk aan een grenzeloze oppervlakkigheid en vluchtigheid en werd de inhoud overwoekerd door de luchtige en emotionele vormen waarin de povere
inhoud blijkbaar onvermijdelijk gegoten moest worden. Juist daardoor overvleugelde de televisie alle andere media’.
Televisie was niet alleen kanalisator of versterker van de emoties, maar tv kan emoties ook op eigen kracht opwekken. Dit gebeurde bijvoorbeeld al bij de geplande
tv-actie voor gehandicapten, Open het Dorp, in november 1962.
De tv-actie, die werd gepresenteerd door Mies
Bouwman, was na de angst en paniek die heerste in de jaren vijftig (Koude Oorlog) de eerste uitbarsting van collectieve besmettelijkheid voor het goede doel. Levenslust na de wederopbouw en schuldgevoel over de achterblijvers zorgden ervoor dat er massaal geld werd gedoneerd (Beunders, 2002).
Open het Dorp was het eerste media event in het
televisietijdperk. De televisie vestigt zich met een klap als het medium van de live-uitzending en is daarmee dichterbij en directer dan enig medium ooit is geweest. Het wordt een alledaagse en ingrijpende aanwezigheid in ons leven. (Hermes & Reesink, 2003, p.21).
De televisie droeg ook bij aan de praatgemeenschap die in de jaren zeventig ontstond. In het praatprogramma ‘Het Groot Uur U’, gepresenteerd door Koos Postema werd door ‘gewone mensen’ over allerlei
taboedoorbrekende onderwerpen gesproken. Zo droeg de televisie haar steentje bij aan de emotiecultuur. Het was aan de ene kant een gevolg van de
praatgemeenschap die was ontstaan door de verschuiving van de werkgelegenheid naar de dienstensector. Maar aan de andere kant werd de emotiecultuur zo nog zichtbaarder.
Ook op het gebied van de sportjournalistiek heeft de televisie de emotionalisering versterkt. De media zijn sinds het verlies in de WK-finale van 1974 de vraag ‘Wat ging er door je heen?’ belangrijker gaan vinden dan de sportprestaties zelf (Beunders, 2002).
In de jaren tachtig wisten mensen ook zelf de media op te zoeken. Mensen die erkenning wilden, deden dit door de media op te zoeken. En de media op hun beurt
Met de komst van commerciële televisie kwam de emotiecultuur in een nog hogere stroomversnelling, zoals eerder al vermeld.
2.4 Rol van programmering
In 1990 wordt RTL 4 de best bekeken zender van
Nederland, mede door de introductie van de allereerste soap,Goede Tijden Slechte Tijden.. In 1993 wordt een nieuwe commerciële zender opgezet, RTL 5. De zender gaat een nieuwe koers varen en richt zich op jongeren, mannen en hoger opgeleiden.
In 1995 komt er nog een commerciële zender bij, te weten SBS 6, met daaropvolgend in 1999 het kleine broertje, Net 5, die zich net als de commerciële
concurrenten richten op andersoortige programma’s dan men op de publieke omroep gewend was.
Reality-televisie
Met nieuwe vormen van televisie maken haalde RTL 5 binnen een jaar een groot marktaandeel. Een van die genres was reality-televisie. De afdeling Kijk- en
Luisteronderzoek (KLO) van de NOS definieerde het in 1995 als volgt; ‘Realiteitstelevisie is een
programmasoort waarin werkelijke en uitzonderlijke gebeurtenissen uit het privé-leven van gewone mensen worden getoond, waarbij de emotionele beleving van de betrokkenen centraal staat en waarbij zowel vorm als inhoud ogenschijnlijk door deze gewone mensen
worden bepaald’.
Er wordt onderscheid gemaakt tussen twee subgenres; emotieprogramma’s en reddingsprogramma’s. ‘Bij de eerste soort worden grenzen verlegd waar het gaat om het steeds openlijker op televisie tonen van emoties bij intieme gebeurtenissen. Bij de tweede gaat het om
programma’s waarin sensationele gebeurtenissen in de sfeer van ongelukken en criminaliteit op film zijn
Er ontstaat een veelheid aan variaties. Zo zijn er de programma’s waarin de camera een kijkje achter de schermen biedt, zoals Bij de politie en Ingang Oost. De aantrekkingskracht van de beelden ligt wellicht in het feit dat we echte mensen te zien krijgen, op kritieke momenten.
Ook ontstaan er vormen van reality-tv waarin wordt geprobeerd zo veel mogelijk betrokkenheid met de personen voor de camera te creëren. De emotionele betrokkenheid van de gebeurtenissen wordt
geaccentueerd. Te denken valt bijvoorbeeld aan De
Bruiloft en De Bevalling. Bijzondere gebeurtenissen in
iemands leven worden gereconstrueerd of naverteld. Dramatische beelden worden ondersteund met
commentaar van de hoofdpersonen. Het doel is de
kijker in staat te stellen zich maximaal in te leven in de gedachtes en emoties van de persoon in kwestie
(Hermes & Reesink, 2003).
Talkshows
Een voorloper van de emotiegerichte vorm van reality-tv is de talkshow. Het is een genre dat in de jaren zestig al in Amerika te zien is. ‘Gewone mensen’ wisselden met een presentator van gedachte over
maatschappelijke onderwerpen. In de jaren tachtig komen er steeds meer talkshows waarin over de
gevolgen van sociale issues voor de privé-sfeer wordt gesproken. Nog later is de maatschappelijke kant niet de aanleiding, maar zijn de emoties en het privéleven van ‘gewone mensen’ interessant genoeg om een uitzending mee te vullen. Ook in Nederland heeft de talkshow een soortgelijke ontwikkeling doorgemaakt. In de jaren zeventig hadden we het eerder besproken
‘Groot Uur U’ van Koos Postema, in de jaren negentig kwamen de talkshows als Catherine en Lief & Leed.
Van het laten vertellen door mensen over hun privé-leven naar het vertonen van dat privé-privé-leven blijkt dan nog maar een kleine stap. In de jaren negentig ontstaat een nieuw genre waarin emoties van gewone mensen niet alleen worden vertoond, maar ook bewust worden gezocht en opgewekt: emotie-tv.
Het eerste programma in dit genre was de Surprise Show, dat eerst op de KRO vertoond werd en later op RTL 4. Dit was van Brits format.
Originele Nederlandse producten als Love Letters en All
you need is love worden een enorm succes. Ook in deze
formules staat identificatie met de personen om wie het gaat centraal. De emoties worden, anders dan bij
reality-tv en talkshows, opgewekt door het format van het programma. Het is erop uit de emoties zo groots en meeslepend in beeld te brengen.
Docusoap en reality-soap
Vanuit Groot-Brittannië waait in de jaren negentig nog een nieuw genre over; de docusoap. Daarin wordt gedurende een bepaalde periode het wel en wee
gevolgd van een groep mensen thuis, op het werk, of bijvoorbeeld op een vliegveld. Zo krijgen we in
Nederland De Markt en Schiphol Airport. De verhalen gaan over de invloed van gebeurtenissen op de
hoofdpersonen, hun activiteiten en hun gedachten en gevoelens. De grens tussen privé en publiek kan
nauwelijks nog getrokken worden.
Waar die grens helemaal niet meer kan worden
getrokken is bij de reality- of real life soap, zoals Big
Brother. Zeven dagen per week, vierentwintig uur per
dag worden de bewoners van een huis, een bus of een onbewoond eiland in hun samenleven gevolgd. Niets blijft voor de camera’s verborgen. Het alledaagse leven staat centraal.
Dit genre was een enorm succes wereldwijd.
Veel programma’s in de reality-sfeer leverden een
stroom aan kritiek op. Gewone mensen worden volgens critici in dit soort programma’s misbruikt in situaties waarvoor ze niet zelf gekozen hebben of waarop ze zich niet konden voorbereiden. Wat ook beweerd wordt, is dat de emoties die we te zien krijgen niet authentiek zijn en het gevolg zijn van een zorgvuldige manipulatie door de programmamakers.
Maar uit onderzoek onder deelnemers aan verschillende emo-tv-programma’s blijkt dat zij hun deelname over het algemeen zien als een positieve ervaring. Ook
onder kijkers is er enorm veel waardering voor dit soort programma’s. IKON-directeur Wim Koole publiceerde in 1993 een onderzoek onder de titel De Troost van
televisie. Hieruit bleek dat de programma’s voor veel
kijkers een ‘troostende’ functie heeft. Het biedt de kijker materiaal om de eigen keuzes en ervaringen in het
eigen leven opnieuw te overdenken of vanuit andere gezichtspunten te beoordelen(Hermes & Reesink, 2003).
Het ligt voor de hand om hieruit de conclusie te trekken dat het succes van dit soort programma’s te zoeken in de identificatie met de personen op televisie, met hun gevoelens. Het is dan ook niet gek dat ook de
serieuzere informatieve en nieuws-programma’s deze elementen gebruiken om het nieuws of de informatie aan de man te brengen. Al met al hebben al deze
programma’s de emotionalisering van de samenleving nog meer versneld.
2.5 Veranderende kijk op het nieuws
Met de komst van de commerciële televisie en alle nieuwe genres die daarmee gepaard gaan, verandert ook de kijk op het nieuws.
Had tot 1989 de publieke omroep de monopolie op het brengen van nieuws op televisie, met de komst van de commerciële televisie verandert dit. Tot die tijd was vooral het acht-uur-journaal een rotsvast baken, waar vele honderdduizenden mensen elke avond speciaal hun televisie voor inschakelden. Het journaal gold als degelijk en betrouwbaar (Bardoel & Bierhoff, 1997).
‘De komst van al die commerciële zenders leidde er toe dat wij ineens met de kijker rekening gingen houden,’
zegt Fons de Poel, voormalig presentator van Netwerk en verslaggever van Brandpunt (gevonden in Fortuyn, 2000, p.31). ‘In al die jaren als Brandpunt-verslaggever
heeft het mij geen moer geïnteresseerd hoeveel mensen er keken. Nooit.’
Van formats had men bij de publieke omroep nog nooit gehoord, op de overweging of de onderwerpen in een uitzending ‘matchen’ had men zich nog nooit druk gemaakt (Fortuyn,2000).
Toch is het niet zozeer het RTL-Nieuws, de eerste (commerciële) concurrent van het NOS Journaal geweest, die de kijk op het brengen nieuws heeft veranderd. ‘Ik vind de overeenkomsten tussen
RTL-Nieuws ook opvallender dan de verschillen,’ zegt
voormalig hoofdredacteur van het NOS Journaal Nico Haasbroek (gevonden in Fortuyn, 2000, p.32).
Het heeft hoogstens geleid tot de ‘amerikanisering’ van het nieuws. De presentatie werd iets informeler en
prominenter en het journaal werd door middel van vaste presentatoren en verslaggevers, anchors, herkenbaarder gemaakt (Bardoel & Bierhoff, 1997).
Het is vooral Hart van Nederland op SBS 6 geweest, dat met een totaal nieuw format, de makers van
traditionele nieuwsuitzendingen aan het denken zette. Maar Veronica’s Nieuwslijn, een ‘informatief magazine’ had in 1985 op de publieke omroep al het begin van een nieuwe koers ingezet. Het programma was
geïnspireerd op de gelikte aanpak van Amerikaanse nieuwsprogramma’s. Het scoorde goed, evenals de actualiteitenrubriek Achter het Nieuws, dat ook een nieuwe richting was ingeslagen. ,Ons geheim dat wij
emotie op de buis brengen,’ luidde de reactie van een
eindredacteur van Achter het Nieuws (1985, gevonden in Bardoel & Bierhoff, 1997, p. 38).
Het werd steeds duidelijker dat nieuws en actualiteiten aansloegen als het vlot gebracht werd, in menselijke termen vertaald kon worden en de kijker raakte.
De komst van de commerciële televisie heeft deze
tendens versterkt. De tendens leidde er toe dat ‘human interest’ een meer prominentere kreeg in de
nieuwsverslaggeving.
Met het ontstaan van emotie- en reality-tv raakte dit stijlmiddel ook bij de informatieve programmagenres in trek. De noodzaak om kijkers te binden en zendtijd te vullen zorgt ervoor dat niet alleen de definitie van nieuws, actualiteiten en informatie aan enige
‘oprekking’ onderhevig is, maar dat ook naarstig
gezocht wordt naar een ander vorm om de genres te presenteren (Bardoel & Bierhoff, 1997).
Dit werd helemaal duidelijk toen Hart van Nederland in 1995 op de buis werd gebracht, en met groot succes. Het programma richt zich vooral op klein menselijk drama, vaak regionale onderwerpen, gericht op individuen en niet op autoriteiten.
Op de komst van Hart van Nederland volgt een verschuiving in aanpak bij de andere serieuze
nieuwsrubrieken. ,Tot voor kort wilde de redactie geen
persoonlijk drama, maar nu is emotie niet meer per definitie verboden,’ aldus de hoofdredacteur van het
NOS Journaal. (1996, Bardoel & Bierhoff, 1997, p.44). Alles moest persoonlijker en eenvoudiger.
Gebeurtenissen worden uitgedrukt in persoonlijke ervaringen en emoties.
Er werd dus een perspectiefwisseling zichtbaar. Het leven moest niet door de bril van de autoriteiten en instituties, maar vanuit het gezichtspunt van de gewone burger getoond worden, als het ging om ramp of
tegenspoed. Televisie diende voortaan identificatie te verschaffen, persoonlijk leed te tonen en slachtoffers te laten praten (Wijfjes, 2004, p.448).
De emotie en de ervaring werden belangrijkste wapens om de aandacht van de televisiekijker te winnen en vast te houden. Informatie werd gekoppeld aan direct
herkenbare menselijke emoties en aan een moreel oordeel in de vorm van gerechtigheid, schuld of boete. Het televisienieuws kreeg verhaalachtige elementen, door de nadruk te leggen op conflict en confrontatie, personalisering en door de focus op identificatie met het tentoonstellen van emoties. Nieuws werd als het ware ‘gedramatiseerd’. En juist die elementen bleken succesvol bij de verhoging van kijkcijfers, die door de toenemende concurrentieverhoudingen een steeds belangrijkere rol zijn gaan spelen (Wijfjes, 2004).
Twee vergelijkbare branden in het nieuws
De veranderde kijk op het brengen van televisienieuws wordt ook duidelijk aan de hand van het brengen van twee verschillende branden door het NOS Journaal, te weten de brand in hotel Polen in 1977 in Amsterdam en de brand in café ’t Hemeltje in Volendam in de
nieuwjaarsnacht van 2001. Beide branden kostten aan respectievelijk 33 en 14 mensen het leven. Ook waren er beide branden tientallen slachtoffers te betreuren.
Wat dat betreft zijn het twee vergelijkbare incidenten, maar ze werden op een heel andere manier benaderd door het NOS Journaal. Hilken Tiggeloven heeft een onderzoek gedaan naar de verschillen in berichtgeving tussen de twee branden (Met de poten in bluswater en
tranen).
‘Tegenover de tamelijk zakelijke en afstandelijke cultuur in 1977 stond de emotioneel betrokken cultuur van 2001,’ concludeert Tiggeloven (2005)in het rapport. Om te beginnen was er al een groot verschil in de
hoeveelheid aandacht die het NOS Journaal besteedde aan beide branden. Dit ligt dan niet zozeer in de
benadering, maar meer aan de aandacht voor
onderwerpen die emotioneel heel wat teweeg brengen. Bij de brand in het hotel in Amsterdam begon het
Journaal met een feitelijke weergave van de
gebeurtenissen, in 2001 opende het Journaal met een mogelijke oorzaak van de brand in Volendam. Bij de hotelbrand werd er nauwelijks gerept over de
schuldvraag. In 2001 probeerden journalisten nieuwe feiten en invalshoeken te vinden. Naast de gebruikelijke perspectieven als weergave van feiten, autoriteiten en slachtoffers, gebruikte het journaal bij de
Volendambrand deskundigen, zoals artsen en
hulpverleners, die vertelden over de toestand van de slachtoffers. Door nabestaanden, de politiek,
horecagelegenheden en Koningin Beatrix te betrekken bij de ramp werd er betrokkenheid gecreëerd.
Terwijl er bij de hotelbrand voornamelijk aandacht werd besteed aan feitenopsomming en autoriteiten, voerde bij de Volendambrand slachtoffers duidelijk de
boventoon. Ook aan de schuldvraag werd aandacht besteed.
Ook op de manier waarop de branden in beeld werden gebracht, zit veel verschil. Van de brand in hotel Polen waren vooral totaalshots genomen. Slachtoffers en hulpverleners waren nauwelijks in beeld.
Geïnterviewden werden afstandelijk geportretteerd en er werd ook weinig emotie getoond. ‘De kijker moet zich weinig betrokken hebben gevoeld bij de ramp,’ aldus Van Tiggelhoven.
In 2001 werden ernstig gewonde slachtoffers ook niet in beeld gebracht, maar als ze geïnterviewd werden was de manier waarop ze hun verhaal vertelden veel
emotioneler dan dat van de slachtoffers uit 1977. Maar er werd vooral óver de slachtoffers gepraat.
De beelden die het Journaal in Volendam maakte speelde veel meer in op het gevoel van de kijker, er werden meer close beelden vertoond. Het perspectief van de slachtoffers werd van allerlei kanten belicht. Er werden beelden van collectieve rouw uitgezonden.
Het verschil tussen 1977 en 2001 is dus duidelijk; in 1977 berichtte het NOS Journaal afstandelijk over de brand in hotel Polen en de nadruk lag op het harde, feitelijke nieuws, in 2001 werd juist vanuit het
perspectief van de ‘gewone’ burger bericht. Tranen, emotie en betrokkenheid waren de sleutelwoorden. Mediasocioloog Peter Hofstede vindt de geschetste ontwikkelingen zorgelijk. ‘Onder druk van kijkcijfers is
televisiejournalistiek verworden tot amusement. De betrokkenen worden op sleeptouw genomen, het nieuws wordt in scène gezet, details krijgen
onevenredig grote aandacht’(gevonden in Bardoel &
Bierhoff, 1997, p.39).
Of trends die geschetst zijn een negatieve invloed hebben op het huidige serieuze televisienieuws ga ik verder onderzoeken in het volgende hoofdstuk, waarbij ik me specifiek richt op de emotionele benadering van het nieuws.
Hoofdstuk 3
|
Veldonderzoek
‘Worden de professionele waarden van de journalistiek –onafhankelijkheid, feitelijkheid, betrouwbaarheid-
ingeruild voor de commerciële ijkpunten van de marketeers?’
Dit is de vraag die Irene Costera Meijer zich stelt in
Naar een goed journaal? (gevonden in H.B.M. Wijfjes, F.
van Vree, J. Bardoel en Ch.Vos (eds.), 2002). Met andere woorden; is de manier waarop het
televisienieuws nu gemaakt wordt schadelijk voor de kwaliteit van de journalistiek? Tasten de
koerswijzigingen (meer persoonlijke verhalen, meer emotie) in het journaal zoals beschreven in het vorige hoofdstuk de journalistiek waarden aan?
Dit is ook hetgeen ik wil onderzoeken in mijn
veldonderzoek. Ik zal me dan toespitsen op de emotie. Gaat de emotie (lees: een emotionele benadering) ten koste van andere aspecten van het nieuws of is een emotionele benadering juist een toegevoegde waarde?
3.1 Opzet onderzoek
Ik ga voor mijn onderzoek een aantal
nieuwsuitzendingen van het NOS Journaal (15) en het RTL Nieuws (15) bekijken. Ik heb gekozen voor deze twee programma’s, omdat ik vooral wil kijken naar de emotie in de serieuzere, gevestigde
nieuwsprogramma’s. Bij nieuwsprogramma’s die zich richten op plaatselijk en persoonlijk drama als Hart van Nederland spelen emoties sowieso een grote rol, dus ik richt me op de ‘serieuze’ nieuwsprogramma’s, die het belangrijkste nieuws brengen, dus ook de
Hoeveel onderwerpen kan je aanduiden als ‘emotioneel benaderd’? En waar zit die emotie dan in? En bevordert dit het informatieve gehalte van het onderwerp?
Ik ga niet zozeer kijken naar emo-onderwerpen als
bijvoorbeeld het overlijden van iemand. Dit zijn namelijk onderwerpen die al per definitie voor tranen zorgen. Ik richt me bij mijn onderzoek op de benadering van een onderwerp. Het zal dan ook niet zozeer om alleen
zichtbare emoties als het ‘publiekelijk huilen’ gaan, maar meer om de vraag wanneer het onderwerp
inspeelt op de gevoelens van de kijker. Ik houd hierbij constant in mijn achterhoofd; had dit onderwerp ook op een andere, meer zakelijke manier aangepakt kunnen worden?
Om te definiëren wanneer een onderwerp emotioneel benaderd wordt, wanneer emoties een belangrijke rol spelen in een item, stel ik eerst een aantal punten op waarop ik onderwerpen op emotiewaarde ga
beoordelen.
Vraagstelling in interviews; gebaseerd op feiten of
speelt het in op gevoel?
Gebruik van beelden; close of totaalshot? Emoties
zichtbaar?
Personalisering; wordt het nieuws uitgebeeld door
middel van een voorbeeldpersoon?
Tekstgebruik; feitelijk, interpreterend, suggestief? Wie komen er aan het woord? Autoriteiten of
‘gewone’ burgers?
Dramatisering. Ligt de nadruk op erg op
identificatie en op conflict/confrontatie en heeft het item daardoor verhaalachtige elementen?
Als ik heb vastgesteld dat een onderwerp een
voor aandeel hebben in de uitzending. Krijgt het onderwerp veel aandacht? Hoeveel tijd van de
uitzending neemt het in beslag? Dit doe ik om aan te geven welk aandeel van de uitzending ‘opgaat’ aan emoties.
De onderwerpen die ik heb aangeduid als ‘emotioneel benaderd’ ga ik nog eens nader onderzoeken. Zijn er door deze benadering elementen die ik journalistiek gezien mis aan een onderwerp? Of is het misschien juist een toegevoegde waarde een emotionele
benadering te gebruiken? Het zou wellicht verhelderend kunnen werken.
Dit ga ik onder meer uitzoeken aan de hand van de journalistieke ‘regels’ zoals ze volgens het boekje zouden moeten. Daarnaast gebruik ik voor dit
onderzoekje de door mij eerder opgedane ervaring op school (voornamelijk het televisieproject TV A) en
tijdens mijn stage. Hieruit komen punten naar voren die meer specifiek gericht zijn op het maken van
televisienieuws.
Journalistieke basisprincipes:
De vijf w’s en de h. Wie, wat,waar, waarom,
wanneer en hoe. Zitten al deze elementen erin?
De strikte scheiding tussen feiten en meningen;
tussen nieuws en commentaar. Ik zal hierbij letten op teksten; geven ze de feiten weer of is het meer becommentariërend?
De eis van onpartijdigheid; het streven naar
evenwichtige weergave van relevante meningen, het toepassen van hoor en wederhoor.
De afstandelijke, neutrale presentaties van het
nieuws volgens de piramidemethode; geen thermen gebruiken die een waardeoordeel
van teksten; worden er veel bijvoeglijk
naamwoorden gebruikt, is er sprake van suggestief taalgebruik etc.
Punten voortvloeiend uit eigen ervaring:
Begrijpelijkheid. Wordt het nieuws vertaald naar de
burger? Is het begrijpelijk voor ‘Truus met het MAVO-diploma?
Belang van het onderwerp/de emotie. Wordt de
relevantie van het onderwerp uitgelegd? Waarom moeten kijkers dit weten en waarom door middel van deze benadering?
Gaat het verhaal waarover het moet gaan? Wordt
gezien de nieuwsontwikkelingen het juiste verhaal verteld of wordt de nadruk gelegd op minder
relevante nieuwsfeiten?
Quotes. Zijn ze veelzeggend en relevant?
Is de persoon die gequoot wordt ook degene die
het meest over de situatie kan vertellen? Had de kijker niet meer aan een andere betrokkene gehad? N.B.
Ik zal me wel constant moeten afvragen: komt het door de emotionele benadering dat er iets journalistiek
gezien mist aan een onderwerp. Dit zal ik beoordelen aan de hand van mijn eigen gevoel en zal ik al dan niet relativeren in mijn conclusies.
3.2 Uitvoering onderzoek
Voor mijn veldonderzoek heb ik vijftien uitzendingen van RTL Nieuws en vijftien uitzendingen van het NOS Journaal bekeken en geanalyseerd. Het betreft de uitzendingen van respectievelijk 19.30 uur en 20.00 uur, omdat dit de belangrijkste en tevens ook de
langste uitzendingen zijn voor beide omroepen. Dit heb ik gedaan in de periode van dinsdag 23 januari 2007 tot en met 6 februari 2007.
Per nieuwsuitzending zijn er zeven à acht (grote) onderwerpen in een uitzending. De items die niet in aanmerking komen voor een ‘emotionele benadering’ schrijf ik meteen af, ik zal deze verder niet noemen in mijn onderzoek. Dit om ellenlange lijsten te vermijden.
3.2.1 Onderwerpen met emotionele benadering
Dinsdag 23 januari RTL Nieuws
*Armeniërs willen erkenning
Dit item is gemaakt naar aanleiding van de moord op de Turkse journalist Hrant Dink, die van Armeense afkomst was. Deze werd op 19 januari vermoord door een 17-jarige Turkse nationalist, waarschijnlijk vanwege Dinks uitlatingen over de Armeense genocide.
Dit onderwerp, gemaakt door correspondent Reinoud Broekhuijsen, gaat over de opgekropte frustraties en de woede van de Armeniërs jegens de Turken die volgens hen toentertijd verantwoordelijk zijn geweest voor de genocide. Een Armeense overlevende wordt aan het woord gelaten. “Ploerten zijn het!” begint hij het uiten van zijn woede.
Naast de woede en frustratie van deze overlevende wordt een stukje geschiedenis (feiten over de genocide) verteld, aan de hand van een genocidemuseum in
Armenië, ‘dat het hele verhaal vertelt’. Ook een
museumgids wordt aan het woord gelaten. Deze vertelt hoe het volgens haar is gegaan, maar laat ook haar emoties zien. “Ik ben zelf geen slachtoffer, maar het voelt alsof ik het zelf heb ondergaan,” vertelt ze. Voor de Armeniërs is er geen twijfel; de genocide heeft plaatsgevonden, de Turken moeten dat erkennen anders zal elke poging tot verzoening mislukken.
-Verantwoording
Deze reportage valt eigenlijk meer in de categorie ‘achtergrond’ dan in de categorie ‘nieuws’. En in
achtergrondreportages is er naar mijn idee sowieso iets meer plaats voor emotie. De nadruk in dit item ligt heel erg op de emotie, emoties als woede en frustratie
komen uitgebreid aan bod. De quotes zijn heel erg vanuit het gevoel. Degenen die gequoot worden zijn een overlevende en iemand van het genocidemuseum. Het item is dus niet vanuit autoriteiten gemaakt. Qua beeld wordt vooral gebruik gemaakt van foto’s uit het museum, veelal van zielige, uitgehongerde slachtoffers. De geïnterviewden zijn verder niet close gedraaid.
NOS Journaal
*Begrafenis Hrant Dink
De Turkse journalist Hrant Dink, die 17 januari werd doodgeschoten, is begraven. Dink werd vermoord omdat hij pleitte voor erkenning van de Armeense genocide, iets dat veel Turken als een belediging zien.
-Verantwoording
Je zou zeggen; een op zich zelf staand emo-onderwerp. Maar als je het vergelijkt met de manier waarop RTL de begrafenis bracht, merk ik dit onderwerp toch aan als emotionele benadering, puur om hoe het gebracht is. Ten eerste de woordkeuze; het ‘snijdende verdriet’ van de mensenmassa om Dink, die vrijdag ‘in koelen
bloede’ werd vermoord. Het element dat er Armeniërs en Turken samenliepen met spandoeken ‘Wij zijn
allemaal Armeniërs, wij zijn allemaal Hrant Dink’ werd door RTL weggelaten. Het NOS Journaal verwoordt het als volgt: Dink wilde een samenleving waarin Armeniërs
en Turken samenleven en dat lijkt vandaag cynisch genoeg gelukt. Daarnaast wordt bij dit item, meer dan
bij RTL, het verdriet van nabestaanden en andere
burgers in beeld gebracht en wordt er meer aandacht geschonken aan de ‘speech’ van de vrouw van Dink.
Woensdag 24 januari RTL Nieuws
-NOS Journaal
*Boeren tegen EU-plan voor beschermde
natuurgebieden
De EU wil in Europa beschermde natuurgebieden aanwijzen, in Nederland zijn dat er 162. Boeren in Nederland zijn bang dat dit ten koste gaat van hun landbouwgrond. Daarom kwamen ze in Winterswijk bij elkaar. Het item begint bij de landbouwgrond van een boer die vertelt over de gevolgen van het EU-plan. Aan de hand van dit stukje landbouwgrond wordt het
grotere verhaal verteld. Ook wordt op de bijeenkomst van de LTO gefilmd, die de boeren wil mobiliseren. Volgens de landbouworganisatie worden duizenden boeren de dupe, maar het Ministerie van Landbouw vindt dat de LTO overdrijft.
-Verantwoording
Het verhaal wordt verteld vanuit een van de vele
boeren, die volgens LTO de dupe worden van het plan van de EU. Er is dus sprake van personalisering. Aan het woord komen de boer en zijn dochter en iemand van LTO Nederland. Autoriteiten worden weggelaten, zowel vanuit de EU en vanuit het Ministerie van Landbouw komt er niemand aan het woord. Wat betekenen de
plannen voor de Nederlandse boer? is eigenlijk de vraag die wordt beantwoord. Bij dat antwoord komt natuurlijk een stuk emotie van de boer kijken.
*Johan Museeuw bekent gebruik doping
De Belgische wielerheld Johan Museeuw heeft
toegegeven dat hij doping heeft gebruikt aan het eind van zijn carrière. Hij wilde met zijn bekentenis een
waarin staat dat Museeuw zijn dopinggebruik al eerder had willen toegeven. Het verhaal staat niet op zich; zijn vroeger ploegleider Le Fèvre is ook in opspraak, omdat hij zijn wielrenners gedwongen zou hebben doping te gebruiken.
-Verantwoording
Naast het gegeven dat Museeuw doping heeft gebruik, is er in dit item ook veel aandacht voor de reacties die het teweeg heeft gebracht. Ten eerste zijn persoonlijke, emotionele reactie en ten tweede de reacties van
inwoners van de plaats waar hij woont. Daarnaast ga ik af op het taalgebruik; Het wielrengekke België verkeert
in een shock. (…) Het is een nieuwe rel in de toch al door dopingschandalen geteisterde wielersport.
Donderdag 25 januari RTL Nieuws
*Eerste marathon op natuurijs
Op deze dag vond de eerste marathon op natuurijs plaats in Haaksbergen.
-Verantwoording
De nadruk ligt in dit onderwerp heel erg op de trots van de Haaksbergers. Ze zien het als een strijd die ze
hebben gewonnen. Veel emotie in de vorm van
blijdschap. Ook wordt er aandacht geschonken aan het gegeven ‘hoe mooi het is te schaatsen op natuurijs’. Aan het woord komen de ijsmeester, inwoners en een willekeurige deelnemer van de marathon.
Je kan aan de quotes merken dat ze de nadruk op de trots willen leggen. “Ik zie u glunderen,” zegt de
verslaggeefster.
Ik heb dit ook weer aangemerkt als emotionele
benadering, vanwege het verschil in benadering tussen de NOS en RTL. Bij de NOS was het verhaal een stuk feitelijker en draaide het meer om de wedstrijd zelf dan om de verworven blijdschap vanwege de primeur.
NOS Journaal
*Reportage vanuit Beiroet
Dit is een reportage die volgt op een onderwerp over rellen in Libanon, die al sinds drie dagen duren. Het item is gedraaid in Sorekin, het dorp waar tijdens de oorlog in de zomer de eerste bommen vielen. Het laat zien hoe de situatie daar nu is; veel arme mensen, verlaten en vernielde huizen. Ook wordt een kijkje
genomen in het leven in Beiroet. Bewoners komen aan het woord. Het onderwerp sluit af met de woorden dat de chaos in Libanon alleen maar toeneemt en het
wantrouwen alleen maar lijkt te groeien. -Verantwoording
Dit is weer een achtergrondachtig onderwerp, waarvoor niet direct een nieuwsaanleiding is. Het laat de
puinhopen van Libanon zien. Veel inwoners vertellen hun verhaal over hun moeilijke bestaan. “We hebben
niets” en “we willen alleen maar vrede en veiligheid.”
Het item ademt een en al leed uit, ook door het gebruik van tekst; Het is moeilijk om in een toekomst te
geloven.
Vrijdag 26 januari RTL Nieuws
*KPN schrapt belmodem
KPN, de grootste aanbieder van internet in Nederland, stopt met de inbelabonnementen voor internet.
Honderden Nederlanders kunnen binnenkort niet meer inbellen op het internet. Het verhaal wordt verteld
vanuit een wat oudere vrouw, die nog steeds gebruik maakt van een inbelverbinding. Ook komt er iemand vanuit KPN aan het woord en een echte computerfreak. -Verantwoording
Het belangrijkste argument waarom ik dit item
aangemerkt heb, is omdat het verhaal begint vanuit een persoon die de dupe wordt van dit besluit. De kijker
wordt ook echt aangesproken; ‘Als u er nog een heeft;
straks hoort u dit voor het aller allerlaatst.’
NOS Journaal
*Oorlogsmisdadigers ontlopen straf & Zoon
oorlogsslachtoffer spreekt
Het zijn eigenlijk twee aparte onderwerpen, maar ik pak ze even bij elkaar, omdat ze eigenlijk bij elkaar horen. Het gaat erom dat oude oorlogsmisdadigers, die lange tijd geleden naar Duitsland zijn gevlucht, niet meer worden vervolgd voor hun daden. In het eerste deel wordt verteld waarom ze na zo’n lange tijd nog vervolgd moesten worden en waarom dat nu nog niet gelukt is. Ook wordt een poging gedaan een van de misdadigers te spreken en worden oude beelden van
oorlogsmisdadiger Bikker laten zien, waarin hij tegen de camera slaat.
In het tweede deel komt de zoon van een van de slachtoffers aan het woord, die zijn visie geeft op het nieuws dat de misdadigers niet meer vervolgd worden. -Verantwoording
Het gaat mij met name om het tweede item, maar aangezien dit niet los staat van het eerste heb ik deze er ook bij gepakt. In het tweede item worden alle oude emoties weer opgerakeld. De zoon vertelt over de tijd dat zijn vader werd doodgeschoten en over de woede die hij voelt nu de misdadigers niet worden aangepakt. Daarnaast worden beelden laten zien van zijn vaders portemonnee met kogelgat en een brief van Wilhelmina waarin ze haar steun betuigt.
Zaterdag 27 januari RTL Nieuws
*Turkije haalt bezem door Trabzon
Wederom een onderwerp naar aanleiding van de moord op Hrant Dink. Het is een reportage vanuit de provincie
en gelijknamige stad Trabzon. De Turkse regering haalt de bezem door de provincie, omdat daar de ene
nationalistische aanslag na de andere volgt. Zo zijn een politiefunctionaris en een gouverneur al ontslagen. De jongen die Hrant Dink vermoordde, kwam ook uit
Trabzon. De inwoners voelen zich de nationale zondebok.
Deze worden aan het woord gelaten en ook zijn er quotes van de oom van de dader.
-Verantwoording
De nadruk in dit item ligt meer op de gevoelens van de mensen in Trabzon dan op het nieuws dat de regering maatregelen wil gaan nemen. De emotie zit hem vooral in de reacties van mensen. Ook wordt de oom van de dader aan het woord gelaten, die het verhaal nog eens extra emotionele lading geeft door te vertellen dat ie zich schaamt en dat de moord altijd aan de naam van zijn familie zal blijven hangen.
*Reddingsactie molens
Het kabinet trekt 15 miljoen euro uit voor het behoud van molens in Nederland. Dit maakte Minister Van der Hoeven bekend bij de opening van het Jaar van de Molen. In Nederland staan ongeveer 1000 molens, waarvan de helft toe is aan vervanging.
-Verantwoording
Het verhaal begint bij een molenaar in Westbroek. De molen moet snel gerestaureerd worden, wil hij in stand blijven. De molenaar wordt geïnterviewd. ‘Houdt u nog
een beetje van de molen?’ is een van de vragen. De
nadruk ligt weer heel erg op het persoonlijke, emotionele.
NOS Journaal
-Zondag 28 januari RTL Nieuws -NOS Journaal - Maandag 29 januari RTL Nieuws
*Het buurtcafé verdwijnt
Het buurtcafé dreigt langzaam maar zeker ten onder te gaan aan concurrentie, vergrijzing en stijgende prijzen. In Rotterdam is een tentoonstelling te zien met foto’s van allerlei buurtcafés. Horeca Nederland heeft het
laten onderzoeken door de Erasmus Universiteit, die tot de conclusie kwam dat het niet meer rendabel is voor buurtcafé-eigenaren om te ondernemen. In het
verhaaltje komen een ‘stamgast’, iemand van Horeca Nederland en een eigenaar van een eetcafé aan het woord.
-Verantwoording
“Als ze dit platgooien, ben ik in staat om me hier vast te ketenen.” Zo begint het verhaal, met een stamgast die
niet zonder zijn kroeg kan. De nadruk ligt in het begin van het item op de emotie van de stamgast. Het
element ‘personalisering’ is dus weer aanwezig. Daarnaast is het tekstgebruik wat vrij en informeel;
Koos zal zijn heil ergens anders moeten zoeken en Daar zitten de kroegtijgers, je kunt de zangeressen bijna horen blèren (al kijkend naar foto’s van de oude
buurtcafés uit het museum).
NOS Journaal -
Dinsdag 30 januari RTL Nieuws
*Actie voor gesneuvelde Amerikaanse militairen in Irak Reportage van Erik Mouthaan. Bijna iedere dag sterven er in Irak wel Amerikaanse militairen, in januari nog tachtig. De thuiskomst van de doodskisten wordt zo min mogelijk vast gelegd en afgeschermd van de
buitenwereld. Een Amerikaanse vrouw heeft zelf een monument opgericht voor alle gesneuvelde militairen in de oorlog in Irak. Voor elke gesneuvelde plant ze een geel vlaggetje in de tuin, dat zijn er nu ruim
drieduizend. -Verantwoording
Dit is eigenlijk al een emo-onderwerp op zich, maar ik heb het er toch bij gezet, omdat het geen primair
nieuws is en het de keuze is van een redactie om zo’n onderwerp uit te zenden. Een begrafenis van Hrant Dink is op zich zelf al nieuws, maar dit onderwerp wordt
meer in een reportagevorm gegoten. De emotie zit hem hier dus meer in het onderwerp.
NOS Journaal
*Geen rechtszaken tegen huurders met illegale
schotelantennes
Er komen voorlopig geen rechtszaken tegen huurders met een schotelantenne. Een woningcorporatie in
Rotterdam dwong huurders hun schotelantennes weg te halen door met rechtszaken te dreigen. Maar doordat er veel weerstand van de huurders is, is er een
adempauze ingelast van drie maanden. Er wordt een Servische familie in Nederland gevolgd.
-Verantwoording
Ook hier komt ‘personalisering’ terug, er wordt een familie aan het woord gelaten die de dupe zou worden van de maatregel. ‘Zonder schotel kunnen we niet, dan
reacties van bewoners die niet zonder antenne kunnen, hier komt een stukje emotie bij kijken.
Woensdag 31 januari RTL Nieuws -NOS Journaal -Donderdag 1 februari RTL Nieuws -NOS Journaal -Vrijdag 2 februari RTL Nieuws
*Oproep: inenten tegen hepatitis B
Als iedereen in Nederland zich zou laten inenten tegen Hepatitis B, zouden er veel minder mensen dood gaan aan leverziekten. Dit zijn er nu zo’n tweehonderd per jaar. Deskundigen zeggen dat er genoeg vaccinaties zijn, maar dat ze nauwelijks worden gebruikt. Veel
mensen weten niet eens dat ze het hebben, zo ook het voorbeeldpersoon in dit verhaal. Daarnaast spreekt een hoogleraar leverziekten zich uit.
-Verantwoording
Als belangrijkste punt kan natuurlijk weer de
personalisering genoemd worden. Een Hepatitis
B-patiënt doet zijn verhaal; hoe hij het ontdekte en wat dit teweeg bracht. De omgeving waarin hij het vertelt (een bos) draagt ook een steentje bij aan de emotie.
NOS Journaal
*Onafhankelijkheid voor Kosovo – reportage VN-gezant Athisaari heeft een toekomstplan
gepresenteerd voor Kosovo. De Servische provincie mag een eigen vlag, een eigen grondwet en een eigen
volkslied hebben, maar blijft wel onder toezicht van een internationale troepenmacht. Kosovo hoort dan wel bij Servië, maar de meeste inwoners zijn Albanees.
Dit onderwerp bestaat uit twee items en een
kruisgesprek. In het eerste item wordt de geschiedenis van Kosovo verteld en uitgelegd hoe de provincie in elkaar zit. Vervolgens vindt een kruisgesprek plaats met de verslaggever die ter plaatse is. Deze leidt dan
vervolgens een reportage in, waarin zowel Serviërs als Albanezen die in Kosovo wonen hun mening geven over het plan van Athisaari.
-Verantwoording
Het verhaal krijgt door het tweede item een gezicht; wat betekent het voor de inwoners van Kosovo?
Autoriteiten komen totaal niet aan het woord. Er wordt duidelijk een beeld neergezet van de Serviërs in de provincie; “Ik ben al blij als ik te eten heb,” zegt een inwoner uit een Servische enclave. Leegstaande huizen, ‘zielige’ mannetjes op de straat.
Aan der andere kant wordt ook een Albanese
guerillafamilie laten zien, waarvan de boerderij vol met kogelgaten zit als gevolg van gevechten met Servische milities in 1998. “Het geofferde bloed van onze familie
wordt door dit plan vertrapt,” vertelt de beheerder.
Zaterdag 3 februari RTL Nieuws
*Varkenspest tien jaar later
Een verhaal naar aanleiding van het feit dat de
varkenspest precies tien jaar geleden uitbrak. Twee varkenshouders, van wie hun boerderij moest worden ontruimd, blikken terug op die tijd en vertellen waar ze
nu mee bezig zijn. De één is gestopt met zijn werk en de ander is nog steeds bezig met het houden van varkens.
-Verantwoording
Personalisering op en top. De ene boer ziet het wat nuchterder dan de ander, maar er wordt ingegaan op de vroeg hoe erg het wel allemaal niet was.
“Emotioneel was het veel erger, twintig jaar fokken wordt zo onder je neus vandaan gehaald.” Er is relatief
weinig voice-over, het grootste deel wordt volgepraat door de varkenshouders.
Maar in de PR wordt licht gedramatiseerd; Tien jaar
geleden werden de varkenshouders in een ramp van formaat gestort.
*Kinderpsychiatrie onder de maat
Er zijn in Nederland tienduizenden kinderen, maar deze krijgen vaak veel te laat hulp. Dat komt door een tekort aan kinderpsychiaters. De ouders van Brian, een 19 jarige jongen met psychische problemen, vertellen hun verhaal. Eigenlijk zou hij dit zelf doen, maar hij haakte op het laatste moment af. Er komt ook iemand van de GGZ aan het woord, die vertelt hoe ernstig het
probleem is. Ook wordt dit door middel van graphics nog eens laten zien.
-Verantwoording
Ouders die de dupe zijn van het tekort aan psychiaters worden in beeld gebracht, ze vertellen dat ze steeds ‘van het kastje naar de muur gestuurd zijn’. De moeder van de jongen wordt vrij close in beeld gebracht. Ook worden ze ouders in een bepaalde setting gezet (voor zich uitstarend op een bankje, hand in hand lopend ). Er komen vooral bij de moeder emoties los als ze vertelt dat zij vaak het mikpunt is van Brians driftbuien.
NOS Journaal
*Nog een reportage uit Kosovo
Nog een achtergrondreportage uit Kosovo. Ditmaal worden een begeleidster voor mensen die een eigen bedrijfje willen starten en een Servische jurist gevolgd. De begeleidster vluchtte in de oorlog (1998) naar
Engeland, maar keerde toch weer terug. Beide
personen vertellen over het huidige (zware) leven in Kosovo.
-Verantwoording
Het item begint als volgt: Kosovo; het armenhuis van
Europa met een werkloosheidspercentage van, schrik niet, tachtig procent. De begeleidster vertelt over de
realiteit in Kosovo; soms zonder elektriciteit en water leven. Maar toch keerde ze terug. Wat bezielt haar? is de vraag die de verslaggever zich stelt. Beide
geïnterviewden zien hoop voor de toekomst. *Aantal adopties gedaald
Steeds meer kinderen worden in hun eigen land
opgevoed, omdat het economisch in die landen (China bijvoorbeeld) beter gaat. Het aantal adopties daalde van bijna 1200 in 2005 naar bijna 800 in 2006. De vraag is groter dan het aanbod. Een moeder met een adoptiekind uit China wordt aan het woord gelaten. Ook wordt er iemand van Wereldkinderen gequoot, een
organisatie die bemiddelt in adoptie. -Verantwoording
Weer komt iemand in beeld die wellicht de dupe is van iets. De moeder wil nog een tweede kind adopteren, maar dat kan nu wel eens lang gaan duren. Ze vertelt over hoe fijn het is een adoptiekind te hebben.
Zondag 4 februari RTL Nieuws
-NOS Journaal -Maandag 5 februari RTL Nieuws -NOS Journaal *Overstromingen Indonesië
Overstromingen in Indonesië hebben tot nu toe aan 29 mensen het leven gekost, 340.000 mensen zijn op de vlucht. Grote delen van de stad zitten zonder
drinkwater en elektriciteit. Er wordt een kijkje gegeven in een wijk van Jakarta, waar de mensen niet weg
willen, ondanks waarschuwingen. Correspondent Step Vaessen heeft deze reportage gemaakt.
Behalve burgers, wordt een arts aan het woord gelaten die verteld over de meest voorkomende
klachten/ziekten tijdens de overstroming. -Verantwoording
Het leed in Jakarta wordt in deze reportage duidelijk laten zien. De nadruk ligt op de consequenties van de overstromingen voor de bewoners en de nonchalance van de Indonesische regering. Burgers komen aan het woord over hoe bedroefd ze zijn, een arts vertelt over de medische gevolgen van de overstromingen voor burgers.
Dinsdag 6 februari RTL Nieuws
-NOS Journaal
*Blijdschap en twijfel over generaal pardon
Een van de punten in het regeerakkoord is een generaal pardon voor iedereen die voor 1 april 2001 een
Journaal ging naar een asielzoekerscentrum in Witmarsum en peilde daar de reacties.
-Verantwoording
Ook in dit item gaat het puur en alleen om de emotionele reacties op een bepaald besluit.
3.2.3 Aandeel emotie in uitzendingen
In totaal heb ik 21 onderwerpen als ‘emotioneel
benaderd’ aangemerkt, waarvan 10 uitgezonden door RTL Nieuws en 11 door het NOS Journaal. In totaal zijn er in die uitzendingen 219 onderwerpen (110 bij RTL Nieuws, 109 bij NOS Journaal) aan bod geweest (kort nieuws uitgesloten). Je zou kunnen stellen dat ongeveer in tien procent van de uitzendingen emoties een
belangrijke rol spelen. Ik zie verder geen verschillen tussen RTL en NOS.
3.2.4 Emotie ten koste van andere journalistieke aspecten?
Vanwege de lengte van mijn scriptie heb ik dit deel van mijn onderzoek verplaatst naar een bijlage2.
3.3 Conclusies veldonderzoek
In deze conclusie probeer ik een antwoord te geven op mijn laatste twee deelvragen aan de hand van mijn veldonderzoek. Hoe wordt emotie gebruikt in
nieuwsuitzendingen? En: worden andere journalistieke aspecten weggelaten?
Als je kijkt naar het soort items die ik heb aangeduid als ‘emotioneel benaderd’, dan zijn een aantal van die
items eigenlijk geen echte nieuwsverhalen, maar meer achtergrondreportages, vaak gemaakt door een
dan meestal buitenlandonderwerpen. Vaak zijn dit items waarin burgers reageren op een bepaald nieuwsfeit of een ontwikkeling, zoals bijvoorbeeld in het geval van het VN-plan voor Kosovo. Dit brengt vaak nogal wat emoties teweeg. Emoties die de makers bewust willen laten zien. De emotie zit hem in dit soort onderwerpen dan vaak ook in de reacties van de bevolking.
Maar ook het tekstgebruik kan een steentje bijdragen aan het emotiegehalte van een bepaald onderwerp. Het is vaak meer becommentariërend dan dat het
nieuwsfeiten zijn. ‘Het snijdende verdriet’ en de
‘reputatie van de stad is voorgoed besmeurd’ zijn hier
voorbeelden van.
Soms wordt er ook gebruik gemaakt van wat
stereotiepe beelden die het allemaal nog een beetje aandikken; bedelende oude vrouwtjes op straat,
vernielde huizen en andere welbekende straatbeelden. Dit geldt niet alleen voor de achtergrondreportages, maar ook voor de nieuwsverhalen.
Als het niet om een achtergrondachtig onderwerp gaat, dan zit de emotie meestal in het personaliseren van het nieuws. Er wordt een persoon of een groep centraal gesteld die als illustratie voor het nieuwsfeit geldt. Vaak is het iemand die de dupe wordt van een bepaald plan of een bepaalde gebeurtenis, zoals bijvoorbeeld het EU-plan om beschermde natuurgebieden aan te leggen of het plan van KPN om de internetbelmodem te
schrappen. De dupe van iets worden betekent meestal ook het loskomen van emoties. Die worden door de nieuwsmaker dus bewust opgezocht.
Het is ook voorgekomen dat items die ik heb
aangemerkt als emotioneel benaderd volgen op het feitelijke verhaal. Zoals bijvoorbeeld in het geval van de oorlogsmisdadigers die toch niet vervolgd worden. Eerst worden alle feiten verteld in het ene item, vervolgens volgen in een vervolgfilmpje de (emtotionele) reacties
van de betrokkenen. Soms is de emotionele reactie niet noodzakelijk, maar wel interessant.
De meeste emotie die ik ben tegengekomen is
‘negatief’. Emoties als blijdschap en trots zijn in het televisienieuws ‘ondergeschikt’ aan emoties als moedeloosheid en woede of frustratie.
De trend die ik geschetst heb in mijn theoretisch kader, vond ik terug in mijn onderzoek. ‘De kijker blijven
raken’ is het motto en dat is wel te merken. Niet alleen door de emotionele benadering, maar ook puur door de keuze van bepaalde onderwerpen, zoals bijvoorbeeld de Amerikaanse vrouw die zelf een monument voor de gesneuvelde militairen in Irak heeft opgezet.
Aan de hand van de punten waarop ik de items heb beoordeeld, kan ik zeggen dat de emotionele
benadering in zijn algemeenheid eigenlijk maar zelden ten koste gaat van andere journalistieke aspecten. Door de emotionele reacties van de gedupeerden centraal te stellen, kan wel eens vergeten worden iemand vanuit de autoriteiten aan het woord te laten, zoals bijvoorbeeld in het onderwerp over de boeren die de dupe worden van het EU-plan. Maar dit ben ik verder niet vaak tegengekomen.
Ook kan soms andere informatie vergeten of niet gemeld worden. In het onderwerp over inentingen tegen Hepatitis B wordt niet gemeld dat de
Gezondheidsraad tegen het plan is om alle kinderen te laten inenten. De meeste aandacht gaat uit naar de patiënt die vertelt over zijn ervaringen en de emoties die het tot gevolg heeft gehad. Dit hoeft echter niet te betekenen dat dit door de emotionele benadering komt. Wellicht als het verhaal feitelijker werd verteld, dat de mening van de Gezondheidsraad ook weggelaten werd. Door een voorbeeld te gebruiken in de vorm van een persoon (personaliseren) wordt het nieuws dichter bij de kijker gebracht. De kijker krijgt een duidelijker
antwoord op de vraag ‘wat zou dit nieuws voor mij
betekenen?’ Een puntje van kritiek is wel dat de nadruk er soms te veel op kan liggen. Soms is het net even ‘too much’, maar dit blijft voor iedereen persoonlijk. Wel heeft de emotionele benadering in deze context vaak een dramatiserend effect; door identificatie en de nadruk te leggen op het conflict krijgt het item verhaalachtige elementen.
Het taalgebruik is in de onderwerpen vaak wat
becommentariërend en daardoor niet erg feitelijk. Maar het is ook van belang de kijker te prikkelen, zeker in de PR en dit gaat makkelijker door middel van commentaar dan door droge feiten. Soms kan de tekst wel een
dramatiserend effect hebben, het wordt soms een tikkeltje aangedikt.
Wat ik ook gemerkt heb is dat de relevantie van het onderwerp soms niet helemaal duidelijk is, zoals bij het onderwerp over de schotelantennes. Dit speelt zich af in Rotterdam, maar er wordt verder niet bij vermeld of het een kwestie is die in de rest van het land ook speelt. Het is eerder een onderwerp dat je in Hart van
Nederland zou verwachten, waarbij vooral de reacties van gedupeerde huurders van belang zijn. Maar
wederom kan je niet de conclusie trekken dat dit de relevantie vergeten wordt te vertellen, als gevolg van de emotionele benadering.
Hoewel je soms vraagtekens kunt stellen bij de aanpak, is in de meeste onderwerpen het belang van de emotie wel duidelijk.
Hoofdstuk 4
| Eindconclusie
4.1 Evaluatie c.q. visie
Als ik terugkijk op mijn reflectie, dan zie ik een
voor (publieke) emotie, zowel in de samenleving als in het (televisie)nieuws. Verschillende historische
ontwikkelingen hebben ervoor gezorgd dat de
samenleving is zoals die nu is, waarin mensen openlijk hun emoties tonen op televisie, ook in het nieuws.
De televisie heeft de emotionalisering van de
samenleving flink versterkt, mede door de introductie van genres als reality-tv, emotie-tv en talkshows.
Programma’s als All you need is love en het
Amerikaanse Oprah zijn bewuste tranenopwekkers en het publiek smult ervan. Het is ook daarom dat deze programma’s ook hun invloed hebben gehad op het denken over televisienieuws, zeker in de tijd dat er meer concurrentie kwam. Want kijkcijfers blijven belangrijk, ook voor de publieke omroep. Dat
benadrukte de komst van Hart van Nederland in 1995 nog eens. Er kwam meer aandacht voor persoonlijk drama, identificatie en meer nadruk op conflict en confrontatie.
Dit is ook wat ik ben tegengekomen in mijn
veldonderzoek. Persoonlijk drama krijgt vorm door een nieuwsfeit te personaliseren, een persoon in beeld te brengen die de dupe wordt van een bepaalde maatregel of een bepaalde gebeurtenis, met de emoties die
daarbij komen kijken. De emotionele benadering zit hem ook in het tekstgebruik; de onderwerpen die ik als ‘emotioneel benaderd’ heb aangeduid worden vaak door middel van commentaar gepresenteerd.
Vooral het genre achtergrondreportage lijkt zich te lenen voor een emotionele benadering. In alle
achtergrondverhalen die ik in dertig uitzendingen heb gezien, is er veel aandacht voor emoties in de vorm van reacties van de bevolking op bepaalde ontwikkelingen. De emoties zijn vaak ‘negatief’ van aard;
moedeloosheid, woede en frustratie zijn vaak terugkerende emoties.
