Een drietal opmerkelijke fossielen in ‘Zwinstenen’

39 AFZETTINGEN WTKG 26 (3), 2005

Een

drietal

_opmerkelijke

fossielen

in ‘Zwinstenen’

Henk+Jan_van Vliet*

We zochten in destenen vooralnaar haaientanden.Een

hoogst

enkele keer vondenwe een

zee-egel

vanvuursteen. Deze is

vermoedelijk

van

Krijtouderdom

enin het Eoceen of

_Vroeg

Kwartair hierheen

_{getransporteerd}

door rivieren of dezee.Er

_liggen

tussende zandstenentrouwens

opmer-kelijk

veel

_afgerolde

vuurstenen.

Hoewel destenen_{op het strand}

_bij

de

_Zwingeul

vaak sterk verweerd

_{zijn, zijn}

zewel interessant. Het bindmiddelvan

sommige

zandstenen is

_{kwarts, waarschijnlijk opaal.}

De

schelpen zijn

omgezetin chalcedoonofvuursteen

_(ontstaan

uit ontwaterd

_opaal?).

Eenenander maakt destenen hard

genoeg,omze, netalsagaat,tetrommelen.Alsze

glanzend

zijn gepolijst,

is de

groenekleurvanhet

glauconiet

fraaite

zien,

metdaarin

bruinige

ofzwarte, verkiezelde

schelpres-ten.

Ouderdomvan de stenen

De Zwinstenen

_zijn

vanEocene ouderdom. Ze

zijn

vermoe-delijk verspoeld

uit de

_basislagen

vanhet

Kwartair;

hierin komt lokaal veel

_geremanieerd

Eoceenvoor,vanoorsprong

afkomstig

uit het Vlaamse achterland

_{(pers. mededeling}

van D.

_{Nolf, 2005).}

In de

_omgeving

vanCadzand betreft

dit,

afgaand

op de

visfossielen, geremanieerd

Eoceen uit de For-matievan

Vlierzele,

van Laat

Ypresien

ouderdom

_(Nolf,

1972).

In

sommige

stenen komen veelrestenvoor van

Megacar-dita

_planicosta

enTurritella

solanderi;

dit doet denkenaan de Zanden_vanAalter

_{(Lutetien) (Jagt, 1990),}

maar

derge-lijke

verkiezeldestenen

zijn

niet uitdeze

_lagen

bekend.

Losse,

aragonietschalige exemplaren

vandeze

schelpen

die eveneensop het strandteCadzand worden

_{gevonden, zijn}

echter

_{waarschijnlijk}

wel uit de Zandenvan

Aalterafkom-stig.

Er worden verschillende_typenzandstenen

_gevonden

die uit diverse horizonten

afkomstig

kunnen

zijn.

Heteerste

typeiszwaarverkiezeldenbevat veel

schelpfragmenten

met_somshaaien-_en

_{roggentanden.}

De kleur isaande

op-pervlakte cementachtig-grijs,

opeenversebreukechter

donkergroen.

Destructuuris

_{vrij grof.}

Het tweede_typeis

fijner

vanstructuurennietzohard. De kleur is

overwegend

lichtgeel

tot

_grijzig;

de kleur

opeenbreuk verschilt nietvan de

_{oppervlakte. Schelpen}

enandere fossielen komen hierin veel mindervoor.Een derde_typekomt slechts zeldenvoor: het iseen

zachte, lichtgroen gekleurde

zandsteenmetveel

Ditrupa-

resten.

De hieronder

_genoemde

fossielen

( Tudicula,

Helicodromi-tes,

Ophiozona)

komen uit het tweedetype

zandsteen,

de

fijnkorrelige, bruingele

soort. Tudicula iseensoortdie

typerend

isvoorhet

Ypresien,

dat wil zeggen

Vroeg

Eoceen. Een

_gedeelte

derstenenkomt dus uit het

_Vroeg

Eoceen.

Suggestief

hiervoor is ook dat Helicodromites voorkomt in de London

_Clay

dieeveneensvan

Ypresien

ouderdom is.

Het Eoceen komt in situ vanafeen

dertigtal

meter

diepte

voor.Het is

mij

niet bekend of Eocene

_lagen

voorde kust in_zee

_zijn

ontsloten. Ineen

boring

teKnokke werd onder Kwartaire

_{afzettingen (0}

tot-30

_meter)

de MiddentotLaat Eocene Formatievan

Maldegem aangetroffen

metals basis de KleienvanAsse

_{(-71.95 meter).}

Tussen -71.95en-104.6meterkomen

_fijne

siltenenzanden voor met

_{glauconiet, schelpen}

en

steenlagen.

Van -71.95tot-74meter_gaathet hierom de Zandenvan

Wemmel,en van-74tot -79meteromde Formatievan Brussel.

Van -79tot-104.6meterkomt de FormatievanAaltervoor

(Oedelem facies), Vroeg

Lutetien. In dit interval

_zijn

arago-nietschalige

fossielen bewaard_(pers.

_mededeling

_vanD.

Nolf, 2005).

De FormatievanVlierzele

_{(Ypresien, Vroeg Eoceen)}

hier-onder

_(-104.6

tot-124

meter)

bevat zandsteenbanken

waar-vanhet bindmiddel

opaal is,

zoals in de

verspoelde

stenen. Het

is, gezien

de

_{diepte, duidelijk}

dat dezestenenniet recht-streeks uiteenin situ

vindplaats

voor dekust

afkomstig

kunnen

_{zijn (pers. mededeling}

vanD.

Nolf, 2005).

Hierondertot-133meterkomen

_afzettingen

voordie over-eenkomenmethet Pittem lidvande Vlierzele Formatie. De zandsteenbanken in deze

_lagen

hebbeneveneensals bind-middel

_opaal.

Tussen -133en-135meter

ligt

het Merelbeke lidenvanaf-135meterworden

_afzettingen

vanhet

Egem

lidvan deTielt

Groep (Ypresien) gevonden (Fobe,

1997).

Ineentweetal

publicaties

in debladenvan onze

vereniging

is de laatste

tijd

aandacht

gegevenaansponsenin Eocene zandstenen_vanhet strand

_bij

Cadzand

_{(Van Nieulande,}

2002,2005).

Mijn

broer Maarten_{enik hebben vroegerveel}

_gezocht

in de zandstenen die

_bij

_{het Zwin op het strand}

_liggen.

We noem-denze‘Zwinstenen’. Intwee

_duinpannen

aande

_Belgische

zijde lagen eindjaren zestig

vele duizendenvandezestenen

(zie

ook

_{Nolf, 1969).}

Hetwas onstoeneenraadselwaar dezestenenvandaan kwamen:zekonden immers niet zo-maar

bij

eenof andere stormvloedoverdeeerste

_rij

duinen heen

_{zijn geslagen}

-danzouhet duin

weggeslagen

moeten

zijn.

De desbetreffendeduinenen

duinpannen zijn

in-middelsdoor erosieverdwenen,maar

tegenwoordig

kun

je

aande Nederlandse

zijde

vande

Zwingeul

in de duineneen

laag

metdaarin Zwinstenen zien. Ik denknudat het de

resten vanoude strandenwaren,uit de

tijd

dat de

_Zwingeul

brederwasdannu.Ook

zuid-westelijker,

aande

Belgische

kust,komen

_dergelijke

stenen voor; vroegerzou ditmet

nametussen

Blankenberge

enden Haan het

geval zijn

ge-weest

(Leriche,

1932).

AFZETTINGEN WTKG 26(3), 2005 40

Tudicula

_dejaeri

Al direct wistenwedat het fossiel dat

_mijn

broer in 1970

vond,

iets zeldzaamswas.Hetwas een ‘horenmetstekels’ ineen zandsteen. Pas later kon ik de_naamachterhalen: Tudicula

_{dejaeri (Vincent}

&Rutot,

1893).

In diezelfde

_tijd

vond ikeenstuk vuursteenof

_chalcedoon,

dat ook

_duidelijk

een fossiel uit de zandsteenmoest

zijn.

Maar het bleefme

lang

eenraadselwathetwas.

Aanvan-kelijk hoopte

ik dat hetom een

fragmentje

van eennautilus

ging. Uiteindelijk hielp

Robert

Marquet

meuit de droom. Zondereen momentte

_aarzelen,

zei

_hij

dat dit ook een

Tudiculamoest

_zijn

en

hij plaatste

het stuk

_schelp

in de

juiste

stand. Zo werd

zichtbaar,

dat het de_enehelft_vande bolle bovenkantvande

_{schelp is;}

de columella is in deze

standin het midden dan

goed

tezien.

Helicodromites mobilis

Mijn

vader vond in 1969een zandsteenmeteenuiterst

merkwaardige spiraal

erin die in chalcedoon_was

omgezet.

Al

vrij

snel ontdektenwedat hetom een

graafspoor ging.

Onlangs

kon ik via internet denaamachterhalen. In de Eocene London

_Clay

op

Sheppey, Engeland

worden in de bankenvan‘cementzandsteen’,netals

overigens

in_onze

Zwinstenen, regelmatig graafgangen

enwormsporen gevon-den

_{(www.sheppeyfossils.com/pages/trace_fossils.htm).}

Eenzelfde

_{spiraalvormig}

spoorstaaterbeschreven onder de_naamHelicodromites mobilis_enwordt

_‘tamelijk

zeld-zaam’

_genoemd.

Ophiozona?

eocaena

De derdesteen is een

onlangs

gedane

vondst; ik raapte

hem in

_januari

2005 midden in de

_Zwingeul

op.Slechts enkele_urentevorenhad ik het artikelvanJohn

Jagt

in de

‘Gids_voor Strandfossielen_van Cadzand _en Nieuwvliet-bad’

nogeens

gelezen.

Hierin beschreef

hij

drie vondsten van

slangsterren

in Zwinstenen. De eerste vondst werd

gedaan

in 1929_enbetrof_eensteen metvier

exemplaren.

Later werden nogeen steen met twee individuen en een

steen metéén individu

gevonden.

Natuurlijk

wilde ik ook _een

_slangster

vinden_enik had_er al vaaknaar

gezocht.

Nadat ik deze

_dag

vele stenen had

opgeraapt,

omgedraaid

en weer

weggegooid,

gaf

ik de moed

openbeslootnaarde

overzijde

vande

geul

te_gaan. En zie:

bij

het oversteken zag ik onder zo’n 15cmwater,

mijn slangster

schitteren!

Slangsterren

worden niet vaak als fossiel

_gevonden,

omdat de _{armen na} de dood snel afbreken. Ze heten nietvoor nietsookwel ‘brokkelsterren’. De vier individuen in één

zandsteen,

gevonden

in

_{Zeebrugge (1929),}

werden door Leriche beschreven als een nieuwe soort,

Ophiurites

eo-caenus.De heer

_Jagt

hernoemdein 1990 desoort tot

Ophi-ozona (?)eocaena

(Leriche

1931).

Het hier

_{getoonde exemplaar}

toontde

_onderzijde

vande

schijf

metdaaruit vierarmen; vande

_vijfde

is niets over. Eén _arm is

_{geheel gaaf}

_enmeet _{ongeveer 5} cm.

Volgens

de heer

_{Jagt, afgaande}

_{op de}

_foto’s,

_gaathet

hoogstwaar-schijnlijk

om dezelfdesoort.

Tudicula_dejaeri

Helicodromites mobilis

AFZETTINGEN WTKG26(3), 2005 41

Oproep

1

Ieder die ook

_slangsterren

in Zwinstenen heeft

_gevonden,

kancontactopnemenmetde heer

_Jagt

vanhet Natuurhisto-risch Museum Maastricht

_{(email: john.jagt@maastricht.nl;}

telefoon

_{043-3505490);}

wellicht komen ook andere,nog onbekendesoorten in de zandstenenvoor.

Oproep

2

Zou nieteens eeninventarisatie kunnen worden

gemaakt

van de fossielen uit de Zwinstenen?

Alseerste aanzetkan

bijvoorbeeld

dienen_een

_artikeltje

in

Afzettingen

met de

_afbeeldingen

_ensoorten _van

haaien-en

roggemanden

in destenen.

Ik wil de heer

_Jagt,

de heer Nolf_ende heer

_Wesselingh

bedankenvoorhun waardevolle

_{aanvullingen, suggesties}

enkritische

_opmerkingen

betreffende dit

_stukje.

Literatuur

Fobe,

B., 1997. Review of the

_{Lithostratigraphy}

of the Middle Eocene in Northern

Belgium.-

Contributions

to

Tertiary

and

Quatemary Geology,

34

_(3-4),

53-67.

Jagt,

J.W.M., 1990.

_Ophiurites

_eocaenus Leriche 1931

(Ophiuroidea,

Eocene,NW

_Belgium)

revisited.- Bulle-tin de 1’Institut

_royal

des Sciences naturelles de

Bel-gique,

Sciences de

_laTerre,

60, 151-160.

Jagt,

J.W.M. 1998. 45

_{miljoen jaar}

oude

_slangsterren

_op het strandvanCadzand. GidsvoorStrandfossielenvan Cadzanden Nieuwvliet-Bad.-Geode,76-79. Neder-landse

_{Geologische Vereniging Afdeling}

Amsterdam.

Leriche, M., 1932. Les

_vestiges

du ‘Paniselien’

_rejetes

sur la cóte flamande.Le

prolongement

souslamerdu Nord des assises tertiaires de la Flandre.- Annales de la So-ciété

_géologique

duNord,56

_(1931),

254-262. Van

_Nieulande,

F.A.D., 2002. Eocene sponges from the

North Sea Basin.- CainozoicResearch, 1

_{(1-2) (2001),}

133-136.

Van

_Nieulande,

F.A.D., 2005.

_Opmerkelijke

vondst van Cadzand.-

_Afzettingen

26

_(2),

9.

Nolf,

D., 1969. Over de visfauna uit de

glauconietzand-stenen vande formatievan

Aalter, geremanieerd langs

de

_Belgische

kust enteCadzand.-

_Biologisch

Jaarboek

Dodonaea,

37,

262-265.

Nolf, D., 1972. Sur la faune

_{ichthyologique}

des formations du Paniseletde Den Hoorn

_{(Eocène beige).-}

Bulletin de la Société

_beige

de

_Géologie,

de

_{Paléontologie}

et

d’Hydrologie,

81

_(1-2):

111-138,

pis

1-3.

*_{Henk Jan}

van Vliet,A.Tasmanstraat41, 3531 GSUtrecht, tel. 030- 294 4218. email:

_{tpaymans@yahoo.}

_com