s&d 5 / 6 | 20 0 4
4
Het beginselprogramma van John Gray
i n t e r v e n t i e
In het nieuwe concept-beginselprogramma van de Partij van de Arbeid wordt veel over kansen en wei-nig over beproevingen gesproken. Welbewust ko-zen Wouter Bos en Ruud Koole voor een optimisti-sche toonzetting. We wilden, zei Koole in een toe-lichting, geen somber verhaal schrijven als het be-ginselprogramma van 1977. ‘Dat suggereerde dat de wereld ten onder gaat en dat daar maar gedeel-telijk wat aan te doen valt. Wij zijn veel positiever.’
Geen doemdenken dus, en daar valt veel voor te zeggen. Maar rechtvaardigt dat het optimisme waarvan de tekst inderdaad doortrokken is? ‘Poli-tiek doet ertoe’, luidt de allereerste zin. De werke-lijkheid is anders (en daar horen we nauwelijks iets over). De internationalisering van de economie; de dwingende Europese regelgeving die van alle eu-lidstaten ‘vrije markten’ wil maken; de onstuimige technologische ontwikkeling: ze zorgen ervoor dat de politiek, feitelijk en in de belevingswereld van veel mensen, er minder toe doet dan, zeg, vijftig jaar geleden.
Die ontwikkeling hoeven we niet op haar beloop te laten. Het valt te proberen om de verloren in-vloed althans voor een deel terug te winnen. Maar eenvoudig zal dat niet zijn. En alles begint met de vaststelling die met een consequent volgehouden optimisme moeilijk te verzoenen valt: dat er iets belangrijks op het spel staat; dat we wat te verlie-zen hebben. Dat geldt niet alleen voor de rol van de politiek. Het geldt ook voor de mogelijkheden om, met behulp van die politiek, ‘een fatsoenlijk be-staan voor iedereen, binnen en buiten Nederland’ (!) een paar centimeter dichterbij te brengen.
Bovendien: hoe inspirerend en mobiliserend is een programma dat aan de belangen- en ideële conflicten die daarbij zullen rijzen, en aan de pijn-lijke, soms dramatische keuzen waarvoor we ko-men te staan, voorbijgaat? De sociaal-democratie heeft tijden gekend waarin dat soort conflicten en
dilemma’s (tussen mondiale welvaartsgroei en de bestrijding van milieurampen; tussen economische dynamiek en sociale bescherming; tussen verho-ging van de militaire uitgaven en koopkrachtbe-houd) openlijk onder ogen werden gezien. Die tra-ditie mag niet verloren gaan.
Kan het anders? Is er, al is het maar bij wijze van gedachtenexperiment, een veel realistischer (som-migen zullen zeggen: pessimistischer) concept-programma denkbaar; een tekst die het idealisme en het optimisme die de meeste beginselprogram-ma’s kenmerken ’met ijswater overgiet’ (om een uitdrukking van Joop den Uyl te gebruiken)?
De Britse filosoof John Gray, onder meer auteur van een kritische studie over globalisering (False dawn) levert er materiaal in overvloed voor. In Straw dogs. Thoughts on human and other animals (inmiddels ook in het Nederlands beschikbaar) geeft hij op briljante en aanstekelijke wijze uiting aan zijn scep-sis over de menselijke soort en het vooruitgangs-denken in het bijzonder, zonder dat de moed hem en ons volledig in de schoenen zakt – en zonder dat zijn lichte voorkeur voor centrum-linkse politiek er minder op wordt.
Er is met gemak een tekst van zo’n veertig pagi-na’s (de omvang van het PvdA-beginselprogramma van 1977) uit te destilleren. Ik beperk me hier tot een tiental stellingen, die – als een donkere wolk boven het zonnige concept-programma – de dis-cussie in de PvdA de komende maanden wat zou-den kunnen verlevendigen.
1. ‘Terwijl Links wegkwijnt, is Rechts de thuisbasis van de utopische verbeeldingskracht geworden. Het wereldcommunisme is opgevolgd door het wereldkapitalisme. Deze twee toekomstvisies hebben erg veel met elkaar gemeen. Ze zijn al-lebei afstotelijk en, gelukkig, niet te realiseren.’ 2. Het geloof in vooruitgang ‘is geen wetenschap,
veronderstel-s&d 5 / 6 | 20 0 4
5 ling dat mensen een betere wereld kunnen
scheppen dan alle werelden waarin ze totnutoe geleefd hebben. (…) Vooruitgangsdenkers hou-den vol dat wij door onze kennis te gebruiken de omgeving in onze macht kunnen krijgen, en kunnen bloeien als nooit tevoren. Door dit te bevestigen hernieuwen zij één van de meest du-bieuze beloften van het christendom – dat ver-lossing voor iedereen beschikbaar is.’ 3. ‘Godzijdank zal de mens nooit leven in een
wereld die hij zelf gemaakt heeft.’
4. ‘De vernietiging van de wereld der natuur is niet het resultaat van wereldwijd kapitalisme, in-dustrialisatie, “westerse beschaving” of een ge-brekkige regelgeving van de mens, maar een gevolg van het evolutionaire succes van een uit-zonderlijk roofzuchtig primaat. Door de hele geschiedenis en prehistorie heen hield de voor-uitgang van de mens gelijke tred met ecologi-sche verwoesting.’
5. We gaan een tijdperk tegemoet waarin bijna alle mensen werken om anderen te amuseren. ‘Er is een bloeiende economie van psychotherapeu-ten, cafetaria-religies en spirituele boetieks op-gekomen. Daarachter bevindt zich nog een reusachtige grijze economie van illegale be-drijfstakken die in drugs en sex doen. De functie van deze nieuwe economie, legaal en illegaal, is het amuseren en verstrooien van een bevolking die – al heeft zij het drukker dan ooit tevoren – bekropen wordt door de geheime angst dat zij nutteloos is.’
6. ‘Vooruitgang en massamoord gaan hand in hand. Minder mensen sterven door hongers-nood, maar meer mensen vinden de dood door geweld. Terwijl wetenschap en techniek zich ver-der hebben ontwikkeld, is dat ook het geval met de vaardigheid om te doden.’
‘Voor het vermogen om nieuwe virussen te ont-werpen om in vernietigingswapens te gebrui-ken zijn geen enorme hoeveelheden geld, fa-brieken of werktuigen nodig. Nieuwe technie-ken voor massavernietiging zijn goedkoop; de kennis die zij belichamen is gratis. Het is onmo-gelijk te voorkomen dat zij steeds gemakkelij-ker verkrijgbaar worden.’
7. ‘De Koude Oorlog was een familieruzie tussen westerse ideologieën. In de toekomstige oorlo-gen, hoe ze ook worden uitgevochten, zal het gaan om schaarse hulpbronnen. Wanneer de stateloze legers van strijdlustige armen optrek-ken tegen de modernste staten ter wereld, zal het resultaat beslist verwoestend zijn. Achteraf zouden we de twintigste eeuw wel eens als een vredige tijd kunnen gaan beschouwen.’ 8. ‘Bijna alles wat het belangrijkste is in ons leven,
is niet gekozen.’
9. ‘David Hume beschouwde mensen als een zeer vindingrijke soort, maar in andere opzichten vond hij dat ze erg op andere dieren leken. Door de kracht van de vindingrijkheid konden zij hun levenslot vergemakkelijken, maar ze konden er zich niet van bevrijden. (…) Hume verwachtte niet meer dan dit. Misschien had hij om die re-den weinig invloed.’
10. ‘Het goede leven’ zou moeten betekenen: ‘dat we ten volle gebruik maken van wetenschap en technologie – zonder te zwichten voor de illusie dat deze ons vrij of redelijk zullen maken, of zelfs maar geestelijk gezond. Het beduidt rust – zonder te hopen op een wereld zonder oor-log. Het beduidt dat wij de vrijheid moeten koesteren – in de wetenschap dat zij een pauze is tussen anarchie en tyrannie.’
Tot zover John Gray. Voorzien van een paar prikke-lende tussenkoppen (1 t/m 3: ‘Wat is vooruitgang?’; 4 t/m 7: ‘De wereld waarin wij leven’; 8 t/m 10: ‘Wat te doen?’) zouden de tien stellingen een beknopt programma van hooguit twee A-4-tjes kunnen vor-men. Ook een titel dringt zich, met een beroep op één van de filosofische inspiratiebronnen van Gray, onweerstaanbaar op: “Het ergste moet nog ko-men” (Schopenhauer). Stem PvdA, stem lijst 2!’.
p a u l k a l m a
Directeur Wiardi Beckman Stichting, redacteur van s&d J.Gray, Straw dogs. Thoughts on humans and other ani-mals, London, Granta Books, 2002
J.Gray, Strohonden. Gedachten over mensen en andere dieren, Amsterdam, Ambo, 2003
