De wereldwijde weemoed van Manuel Castells

n e n e n ·t e e e

I.

:s

p

1-!t e e . S :t n s &_o 6 2ooo

De wereldwijde

weemoed van

Manuel Castells

Als er een beroepsgroep is, die als ikoon van de

in-schap maakt geen indruk meer, omdat hij zo vanzelf-formatiemaatschappij mag

gelden, dan is dat niet de e-entrepreneur (Gates, Brink, De Hond), maar de helpdeskmedewerker.

WILLEM MINDERHOUT

sprekend is. Voor mij is de natiestaat een dermate na-tuurlijk levensdecor, dat ik me meer Nederlander dan Hagenaar voel. Ik benNe-derlander dankzij Neder -land. Ik kan mijzelf niet compleet definieren zon-der aan de natiestaat te re-fereren.

De helpdeskmedewer-ker wordt dagelijks gecon-fronteerd met de moei-zame praktijk van de in-formatiemaatschappij. Gek wordt hij (of zij) van de on-begrijpelijke klachten over

De Spaanse sociolooa Manuel Castells doet in zijn recent verschenen triloaie over bet 'iriformatietijdperk' een knappe poainB om zeer

uiteenlopende maatschappelijke ontwikkelinaen met elkaar in verband te brenaen.

Willem Minderhout introduceert bier bet werk van Castells en voorziet bet van een aantal

kritische kanttekeninaen. Oat de natiestaat, zoals

programmatuur die 'het' niet doet. Honderden keren moet hij de meest elementaire beginselen van het computergebruik geduldig uitleggen aan vol-strekt reddeloze, redeloze en radeloze gebruikers.

Als een verdwaalde gebruiker voor de honderd-ste keer naar de bekende weg vraagt, kunnen som-mige helpdeskmedewerkers het niet nalaten om RTFM te adviseren. 'RTFM, zegt u?' 'Ja, meneer . Read The Fucking Manual!'

Na het lezen van Castells' trilogie The Rise

if

the

Network Society, The Iriformation Aae: Economy, Society and Culture1 _{denk ik dat RTFM ook voor een ander} doe! gebruikt zou kunnen worden. Ik ben geneigd om iedereen die iets wil weten over mondialisering, of daar een of andere goedkope mening over ten beste geeft 1

RTFM' voor te schrijven. 'Read The Fucking Manuel!'

Niet alles aan Castells' trilogie is even goed, maar zijn werk is van groat belang als vertrekpunt voor de studie van verschijnselen die direct of indirect samen (lijken te) hangen met 'mondialisering'.

Natiestaat en massamedia

Als ik naar mijn werk fiets passeer ik het standbeeld van Louis Couperus op het Lange Voorhout. 'Zoo ik iets ben, ben ik een Hagenaar', staat op de sokkel.

Op de terugweg passeer ik Plein I 8 I 3, waar het

imposante monument mij lijkt in te prenten: 'Zo u iets bent, bent u Nederlander!' Deze laatste

hood-wij die kennen, van vrij re-cente makelij is, is onnavolgbaar beschreven door Knippenberg en De Pater in De eenwordinB van

Neder-land. 2 _{Aan de hand van de ontwikkeling van de}

in-frastructurele, economische, politieke en sociaal-culturele eenwording van Nederland geven ze een fascinerend beeld van de constructie van de natie-staat. De culturele eenwording achtten Knippen-berg en De Pater zelfs pas rond I 9 6 ~ - het begin van de ontzuiling- voltooid. Het 'dialectische proces' dat aan deze eenwording ten grondslag ligt, is de toenemende onafhankelijkheid van het fysische mi-lieu (bijvoorbeeld door de introductie van kunst-mest), waardoor bovenregionale afhankelijkheids-relaties ontstaan, zoals nationale markten en een eenheidsstaat.

Dit proces staat niet stil en ook Knippenberg en De Pater blikten al vooruit aan de hand van de toe-nemende internationalisering van markten, bedrij-ven en bobedrij-vennationale politieke instituties, zonder dat zij daar direct consequenties voor de toekomst van de natiestaat in zagen. Wel wezen ze op de op-vattingen van ene Manuel Castells, die meende dat de toenemende afhankelijkheid van bovennationale kaders regionale tegenbewegingen zou oproepen. De natiestaat zou tussen deze twee polen uiteenge-trokken kunnen worden. (Castells is naar mijn weten de eerste die dit proces, dat heden ten dage 'glokalisering' wordt genoemd, onder woorden bracht.) Echter, zo meenden Knippenberg en De

!

~

I

~

[I I' I

!L

I

l

llli

s &..n 6 2ooo

Pater, 'culturen en leefstijlen lijken tegenwoordig meer gebonden te zijn aan sociaal-economische

klassen en leeftijdsgroepen dan aan territoriale

ge-meenschappen.' 3

De ontwikkeling van de massamedia was een be-langrijke drijvende kracht achter de vorming van de

eenheidsstaat. De opkomst van de Nieuwe Media, met name internet, heeft Castells nieuwe inspiratie gegeven om zijn denkbeelden verder uit te werken.

In drie kloeke delen over The Iriformation Aae doet hij

een minutieus verslag van zo'n tien jaar onderzoek naar de wereldwijde worsteling tussen 'Het Net', de

jaarboek over het 'Hedendaags kapitalisme' was hem zelfs dat geluk niet beschoren.

Van Dale's defmitie van handboek- 'een stelsel-matige samenvatting van enig vak van kennis, kunst of wetenschap' - is toepasbaar op Castell's studie

indien men mondialisering als een vak van kennis beschouwt. Het hoek is vormgegeven als een raam -vertelling waarin een groot aantal casestudies is

op-genomen. De literatuurlijst alleen al beslaat I 2o pa-gina's. Deze vormgeving leidt niet tot een bundel

capita selecta. Er is zeker sprake van

'stelselmatig-heid', echter niet op de traditionele ' handboeken-biotoop van de space

if

flows, de informatie-,

geld-en beeldenstromen die

'real time' (of timeless, in Castells' terminologie) over de aardbol flitsen en 'Het Zelf', de identiteiten,

die, gebonden aan de

fy-sieke wereld, de space

if

places, tegen de mondialise-rende en homogeniserende krachten worden

verde-digd, of ter verdediging

worden gecreeerd.

'Mijn belangrijkste bezwaar is (. . .)

dat je de jeiten gebruikt als illustratie

bij de theorie, in plaats dat je de

theorie baseert op de jeiten.

manier'. De vormgeving wordt bepaald door

Cas-tells' theoretische uitgangs -punten. Het zijn deze

uitgangspunten die de

kracht van zijn benadering

Jk denk

wei

dat je in grate lijnen

gelijk hebt, maar je moet dat nog

bewijzen:

- ].]. Voskuil

'En oak weemoediaheid',

p.

536

vormen.

'Het Net' en 'Het Ze!f' The lriformation Aae is een

revelatie voor diegenen die

zich Castells herinneren als

leverancier van gortdroge traktaten. 6 _{Hij heeft zich in}

de tussentijd ontwikkeld Het verschijnen van The Iriformation Aae leek een

sen-satie te veroorzaken. 'De vooraanstaande Franse

so-cioloog Alain Touraine verleende het werk meteen het predikaat "klassieker van de 2 I ste eeuw". Zijn niet minder beroemde Britse collega Anthony Gid-dens spreekt over "een encyclopedische studie" en "een standaardwerk voor de komende jaren",' praatte deN RC de flapteksten na. 4 De aandacht voor

Castells bleek echter na een aantal interviews en een optreden in VPRo's 'De Nieuwe Wereld'- in ieder geval in Nederland- snel weg te ebben. Van tijd tot tijd duikt hij nog op in een voetnoot van een artikel

of een beleidsnota>. In het overigens prachtige w B

s-tot een boeiende verhalenverteller, die de lezer meesleept op een ontdekkingsreis rond de wereld.

Voor iemand die behept is met een brede belangstel -ling heeft Castells vee! te bieden: de opkomst van de

reT, de internationale drugshandel, de Europese

eenwording, de ondergang van het Oostblok, de les -bische beweging op Taiwan, postmoderne architec -tuur. Zelfs statistieken over de toename van orale seks en uitwijdingen over 'the politics of scandal'

treft men aan. Castells weet al deze verhalen te

ver-binden door ze te plaatsen in de context van een

we-reldwijde worsteling tussen 'Het Net' en 'Het Zelf'.

I . Manuel Castells, The Rise

if

the Network Society, The lriformation Aae: Economy, Society and Culture, Vol. I.

( I996), The Power

if

Identity. The Iriformation Aae: Economy, Society and Culture, Vol. 11. ( I997), The End

if

the Millennium, The lriformation Aae: Economy, Society and Culture, Vol. Ill. (I997).

Cambridge, MA; Oxford, UK: Blackwell. Voor dit artikel heb ik deels

gebrwk gemaakt van mijn vertaling van Felix Stalder's artikel, The Network Paradigm: Social Formations in the Age

Merkwaardig genoeg behandelt Castells zijn

of Information, The lriformation Society,

http:/ /www.slis.indiana.edu/tis. Dit

artikel - en de vertaling - zijn ook te

vinden op http:/ /www.ondergang.nl 2. Hans Knippenberg, Ben de Pater,

De eenwordinB van Nederland, suN

Nijmegen, I988.

3. De eenwordinB van Nederland, 2 I I 4· Warna Oosterbaan 'We hebben een machine gemaakt die door niemand

beheerst wordt', NRC Webpagina's 8

november I997

s.

Voor een goed - en naar mijn mening inspirerend- voorbeeld: Raad

voor het Landelijk Gebied 99/2: 'made

in Holland', advies over landelijke aebieden,

verscheidenheid en identiteit ,

http: I /www.rlg.nl/adviezen/ 992.html 6. Zie voor een typisch voorbeeld: Manuel Castells, ' Krisis van de staat,

kollektieve konsumptie en tegenspraken op het stedelijk domein' Te E!fder Ure 23, Marxistische Staatstheorie, SUN

Nijmegen I973

lS

1

-;t e is

l-

·- 1-~1

,_

) 1-g ;-;e le .g :n ie Is re ) m .d ~r :1.

l-Ie ;e s-le .1' r-e -jn n, en s &.o 6 2ooo

theoretische uitgangspunten - die in ieder geval de

Lewinsky-affaire voorspeld lijken te hebben - vrij

onderkoeld. Hjj beweert dat The Iriformation Aae

geen boek over theorie is, maar over 'het

communi-ceren van theorie, door de praktijk te analyseren' 7.

Door en door empirisch dus? Het Net en Het Zelf

zijn echter theoretische postulaten. De vraag is of

deze begrippen zich lenen om een heldere analyse

van de praktijk te maken.

Ondanks zijn zelfverklaarde nadruk op de

prak-tijk besteedt Castells vee! aandacht aan zijn

theoreti-sche uitgangspunten. De kern van zijn betoog is dat

er rond 1970 met de I CT-revolutie een nieuwe

we-reldwijde breuk in de kapitalistische productiewijze

is ontstaan. Hij waakt er echter voor om deze breuk

aileen aan de voortgang der techniek toe te

schrij-ven. Sociale ontwikkeling is onafscheidelijk

verbon-den met veranderingen in de technologische

infrast-ructuur 'omdat technologie de maatschappij is en de

maatschappij niet begrepen of beschreven kan

wor-den zonder haar technologische gereedschappen' 8

Een maatschappij produceert haar goederen en

diensten binnen een raamwerk van specifieke sociale

relaties- de productiewijze. Sinds de industriele

revo-lutie is de dominante productiewijze in Westerse

Ianden het kapitalisme, ge"incorporeerd in tal van

historisch en geografisch bepaalde instituties die

zich bezighouden met de vorming en de distributie

van waarde. De ontwikkelinaswijzen zijn op hun beurt

'de technologische arrangementen waarbinnen,

door rniddel van arbeid, materie wordt omgezet in

product. De ontwikkelingswijze is bepalend voor de

uiteindelijke omvang en kwaliteit van het surplus'9.

De resultaten van technologische innovaties openen

nieuwe mogelijkheden die wei of niet kurmen

wor-den ontwikkeld en aangewend. Er is een sterke

rela-tie van wederzijdse be"invloeding- niet van bepaling

-tussen uitvinding en gebruik. Het voorbeeld is het

internet zelf, dat ontworpen is als een communica

-tienetwerk dat na een nucleaire aanval nog zou

kun-nen functioneren, maar zelf een soort explosie

ver-oorzaakte van onvermoede gebruiksmogelijkheden.

De in crisis verkerende industriele

'ontwikkelings-wijze' was er rijp voor om die nieuwe

mogelijkhe-den te omarmen. De ICT-revolutie heeft volgens

Castells een nieuwe ontwikkelingswijze

ge.introdu-ceerd- de informationele ontwikkelingswijze- die

zich van aile voorgaande fasen van de kapitalistische

productiewijze onderscheidt door haar

netwerkka-rakter. Deze informationele ontwikkelingswijze

noemt hij kortheidshalve 'Het Net'. Hier is het

ge-vaar groot om in 'hype-land' verzeild te raken. Alles

heet tegenwoordig netwerk, maar alles is ook altijd

in zeker opzicht 'netwerk' geweest. De vraag is of

het gebruik van dit begrip meer is dan de introductie

van een zoveelste aan de stand van de technologie

ontleende metafoor in de sociologie. 10

Op grand van een analyse van de naoorlogse

ge-schiedenis van de technologie en een vergelijking

met de ontwikkelingspatronen van de Industriele

Revolutie concludeert Castells dat de

'informatio-nele ontwikkelingswijze' 11

een volslagen ander

ontwikkelingspad volgt dan eerdere technologieen.

Met deze technologieen wordt ieder product tege

-lijkertijd ook weer grondstof voor nieuwe produc

-ten- informatie- waardoor een permanente

ver-snelling van het innovatieproces ontstaat. 1 2

Dit

zelf-versnellende vermogen heeft in ongeveer twintig

jaar een nieuwe economische toestand, de

iriforma-tionele (iriformational) en mondiale (alobal) economie

tot stand gebracht. Deze nieuwe economie is

infor-mationeel omdat de concurrentiekracht van de

voornaamste spelers (bedrijven, regia's of Ianden)

afhankelijk is van hun vermogen om elektronische

informatie te creeren en te verwerken. Ze is mondi

-aal omdat de belangrijkste aspecten, van fmancie

-ring tot productie, direct- multinationale

onderne-mingen - of indirect - door mid del van netwerken

en samenwerkingsverbanden- op een wereldwijde

schaal georganiseerd zijn. Deze nieuwe mondiale

econornie is meer dan slechts een laag van

economi-sche activiteiten hoven op het bestaande

productie-proces. De doelstellingen en waarden die

voort-vloeien uit de agressieve uitbating van de nieuwe

productiviteitsmogelijkheden die de geavanceerde

informatietechnologie biedt, bepalen en hervor

-men aile econornische activiteiten.Bestaande

pro-cessen worden op een andere voet gereorganiseerd

7· Castells 1997, p. 3· http:/ /www.ondergang.nl tautologie. Castells '96, p. 21, noot

33-1 2. Vergelijk de uitspraak van Alvin

Toffier uit 1970 dat "technology feeds on itself" (Future Shock). Toffier

ontbreekt vreemd genoeg in de literatuurlijst.

8. Castells, 1996, p. 5. 9· Castells, 1996, p. 16.

10. Zie: P. Nas, A. Houweling, The

Network Metaphor, Journal of Social

Sciences 1998, voh, number 4,

pp.221-232. Ook op

1 1 . Castells introduceert de term 'informationele maatschappij' omdat

de creatie, bewerking en distributie de

voornaamste bronnen van

productiviteit en macht zijn.

s &.o 6 2ooo

(bijvoorbeeld transnationale productie), of moeten zich herpositioneren ten opzichte van de nieuwe hoogproductieve sectoren.'

Het verschil met de wereldeconomie uit het ver

-leden is dat 'het een economie is die in staat is om

real time en op een mondiale schaal als een eenheid te

werken.' 1

3 De mondiale schaal waarop de informa-tionele economie opereert wil echter niet zeggen

dat de hele wereld er deel van uitmaakt. Volgens Castells is juist een van de kenmerken van deze ont

-wikkelingswijze dat economisch oninteressante re-gia's volledig - en vrijwel letterlijk - ' uitgescha-keld' kunnen worden. Hij noemt dit de 'opkomst

van de Vierde Wereld'. Een Vierde Wereld die

ge-ografisch niet beperkt is tot delen van de - volgens

Castells voormalige- Derde Wereld, maar die ook aangetroffen wordt binnen de Verenigde Staten zelf

in de 'Zwarte Gaten' van het informationele kapita-lisme. 14· Deze Zwarte Gaten hebben hooguit een

'perverse connectie' met Het Net door middel van

de mondiale criminele economie. 1

s

Castells' behandeling van de informationele

eco-nomie- 'Het Net'- is een systeemtheoretische be-nadering te noemen. Het aantrekkelijke van Cas-tells' aanpak is dat hij deze benadering combineert

met een handelingstheoretische benadering over

'Het Zelf'. Onder Het Zelf schaart Castells aile te-genkrachten die door Het Net worden opgeroepen. Het Zelf symboliseert de strategieen waarmee

men-sen hun identiteit, op de proef gesteld door de

chao-tisch verlopende structurele veranderingen die de dynamische netwerken in de traditionele sociale en economische levenssfeer teweeg brengen, trachten te bevestigen. Nieuwe sociale formaties ontstaan volgens hem rand kernidentiteiten als sekse, religie, etniciteit of nationalisme. Deze identiteiten worden

vaak ervaren als biologische of sociale constanten, in tegenstelling tot de snelle veranderingen in het

so-dale landschap. Door de wisselwerking tussen Het Net en Het Zelfworden zowel de levensomstandig-heden als de menselijke ervaring diepgaand en

we-reldwijd veranderd.

Hij ziet identiteit niet als een afgeleide van de productiewijze, in tegendeel: de vorming van iden-titeit zelf is een dynamische motor bij de totstandko-ming van een maatschappij. Identiteit defmieert hij als: 'het proces van betekenisvorming op grand van een cultureel kenmerk, dat dominant is- of een aan~

tal samenhangende culturele kenmerken, die domi

-nant zijn-ten opzichte van andere betekenisbron-nen' 16 Hij formuleert de hypothese dat 'degene die

een collectieve identiteit construeert, grotendeels de symbolische inhoud van die identiteit en de bete-kenis voor hen die zich ermee identificeren of er zich

juist tegen afzetten, bepaalt' 1 7.

Castells onderkent drie typen identiteit, die cor-responderen met verschillende sociale groeperin-gen: leaitimizinB -,resistance-en project identity.

1 • Leaitimerende identiteit wordt gevormd door

do-minante maatschappelijke krachten metals doel hun

overheersing uit te breiden en te rationaliseren. Le-gitimerende identiteiten creeren instituties, geba-seerd op, wat Max Weber noemde, 'rationale Herr

-schaft'.

2. Verzetsidentiteit: wordt geproduceerd door die

groeperingen die worden achtergesteld binnen- of

uitgesloten door - de logica van de overheersers.

Verzetsidentiteit leidt tot de vorming van

groepe-ringen of gemeenschappen om ondragelijke om-standigheden het hoofd te kunnen bieden.

3. Projectidentiteit: wordt gecreeerd door min of

meer visionaire bewegingen die zich niet beperken tot het verbeteren van de omstandigheden voor de

eigen groep, maar een verandering van de

maat-schappij als geheel nastreven. Feminisme en de

eco-logische beweging vall en onder deze categorie. 1 8

Real virtuality

De confrontatie van Het Net en Het Zelf schetst

Castells als een botsing tussen twee ruimte-tijdbele

-vingen. Het ruimte-tijdbeleving van Het Net wordt

bepaald door de space

if

flows: het gemtegreerde

mondiale netwerk. Dit bestaat uit diverse

samen-hangende elementen: private netwerken, zoals de fmanciele netwerken, bedrijfsintranetten,

semi-openbare, gesloten en publieke, open netwerken als het internet. Sociale verbanden worden op basis van

deze space if .flows opnieuw gedefmieerd.

De topologie van het netwerk wordt gevormd door knoop-en schakelpunten ('nodes' en 'hubs'). 'Hubs' spelen een coordinerende rol gericht op een

probleemloze interactie binnen het netwerk.

'Nodes' zijn 'plaatsen met strategisch belangrijke

functies die resulteren in een reeks activiteiten en

organisaties rand de kernfuncties van het

net-werk'. 1

9 Het belang van 'hubs'-de productie van

13. Castells, 1996, p. 92. 14. Castells '98, p.7o-16s.

IS. Castells '98, p. 166-2os. 16. Castells, 1997, p. 6.

17. Castells, 1997, p. 7. 18. Castells, 1997, p. 1o-12.

li- n-ie :ls

e-:

h

r- n- D-m e- a- r-ie of ·s. e- n-of ~n le .t-:st e-dt le !l-Ie ti-.ls m td ). !n

k.

ce !n t-m s &..o 6 2ooo

strategische functies van het netwerk - en van 'nodes' - het concentreren van

beslissingscentra-ligt aan de basis van de dynamiek van 'mondiale ste-den' ('global cities').

De bewoners van de space

of

flows zijn in de ogen

van Castells de enigen waarvoor de verwachting van

Knippenberg en De Pater opgaat dat 'culturen en

leefstijlen meer gebonden zijn aan sociaal-economi-sche klassen dan aan terri

to-de effecten van de wereldwijde fmanciele beroering

op lokale gemeenschappen of van een reorganisatie

van een multinationaal bedrijf op zijn lokale vesti-gingen. 'De space

if

flows ( ... ) lost tijd op door de volgorde van gebeurtenissen te ontregelen en ze

ge-lijktijdig te maken, waardoor de maatschappij in een eeuwig schimmenrijk veranderd'. 2 2

Castells' aandacht gaat uit naar de ontwikkelin-riale gemeenschappen'.

Losgezongen van iedere

his-torische en geografische

context creeren deze

bewo-ners van de

netwerk-samenleving hun eigen

bio-toop van eenvormige

City's, condo's, vliegvelden en de spreekwoordelijke golfbanen. Tezamen

vor-men deze mondiaal ver-spreide, maar onderling verbonden ruin!lten de fy-sieke basis van de sociale

sa-'De veronderstelling

dat de

herinnering aan het

verleden (.

.

.)

in de

cultuur

(. . .) bewaard is

gen op het raakvlak van

deze space if flows met de

fysieke wereld, de space

rif

places, waarin de goede oude clock time en de meet-lat de tijd-ruimtebeleving

bepalen. In The lriforma-tional City ( 1989)-in feite

een voorstudie van The In-formation Aae - verwoordt

gebleven (. . .) is niet

zo

maar een

werkhypothese. Ze is integendeel

verweven

met de algemeen menselijke

behoifte aan continui'teit.'

hij de gespannen relatie tussen de space ifflows en de space if places zeer

duide-lijk: 'Terwijl organisaties

in plaatsen gelokaliseerd

- ]]. Voskuil

'Het Bureau 6. Afaang', p. 179

menhang van deze nieuwe mondiale elite.

De space if flows ('stromenruimte' zal waar-schijnlijk Van Dale niet halen) ligt aan de basis van een cultuur van wat Castells 'echte virtualiteit' (real virtuality) noemt. Real virtuality began volgens

Cas-tells een rol te spelen toen Dan Quayle in de

verkie-zingscampagne van 199 2 een issue maakte van het morele gedrag van het televisiepersonage Murphy Brown, dat- in de serie, niet in het echt- ongehuwd

moeder werd. De symbolische representatie van de

werkelijkheid drong vanaf dat moment meer en

meer de 'echte' werkelijkheid binnen, tot het punt

waarop fantasie werkelijker dan de werkelijkheid

werd. 'The culture of real virtuality, where make-belief is make-belief in the making'. 20

Echte virtualiteit wordt gekarakteriseerd door tijdloze tijd (timeless time) en plaatsloze ruimte (placeless space). 'Timeless time ( ... ) de dominante vorm van

tijdsbeleving in onze samenleving, ontstaat doordat de karakteristieken van het informationele para-digma en de netwerkmaatschappij systematische verstoringen veroorzaken in de volgorde van ver-schijnselen die binnen die context worden

uitge-voerd .' 2 1

Voorbeelden van zulke verstoringen zijn

zijn en hun onderdelen plaatsafhanlcelijk zijn, is de

organisatorische logica niet plaatsgebonden, maar gebonden aan de space if flows, die karakteristiek is

voor organisatienetwerken. Deze flows zijn op een

bepaalde wijze gestructureerd. Ze ontwikkelen zich

in een richting, die zowel door de hierarchische aan-sturing van de organisatie als door de materiele ka-rakteristieken van de ICT infrastructuur bepaald

wordt. Hoe afhanlcelijker organisaties zijn van flows en netwerken, des te minder ze bei'nvloed worden vanuit de sociale context van de vestigingsplaats. Dit leidt tot een groeiende onafhanlcelijkheid van de be-drijfslogica ten opzichte van de maatschappelijke lo-gica.' 23

De dominante sociale logica wordt gevormd

door de echte virtualiteit van de space of flows, maar mensen Ieven in de fysieke wereld, de space of places. Deze 'toestand van permanente

schizofre-nie', waarbij twee verschillende

ruimte-tijdbelevin-gen met elkaar in botsing komen, veroorzaakt enorme beroeringen in culturen overal ter wereld.

Mensen verliezen hun gevoel van eigenwaarde ('sense of Self') en proberen nieuwe manieren te vinden om hun identiteit te herstellen.

19. Castells, 1996, p. 413. 2o. Castells, 1996, p. 37S. 21. Castells, 1996, p. 464.

2 2. Castells, 1996, p. 467. Restructuring, and the Urban Regional Process. Oxford, UK; Cambridge, MA: 2 3. Cas tells, The lriformational Cig':

!'!formation TechnoloEIY, Economic Blackwell 1989, pp. I 69-I 70.

I~

I

I

I

!

.it i!

I

ll.L

I

s &_o 6 2ooo

De milieubeweging - projectidentiteit in actie

Een van de manifestaties van Het Zelf dat in staat zou zijn om- op basis van een 'projectidentiteit' - Het Net uit te dagen is de milieubeweging. Om dit te onderbouwen introduceert Castells een derde tijd-ruimtebeleving: alacial time. Glaciale tijd Staat voor

de lange termijn, de evolutionaire tijdschaal van de relatie tussen mens en natuur. Deze tijdschaal

ont-trekt zich aan directe

waar-digheid van de milieubeweging om gebruik te

maken van de mogelijkheden van de media en de nieuwe technologic.

Castells brengt allerlei verbanden tussen de rol van de milieubeweging en het thema van zijn trilogie die ver gezocht en oppervlakkig zijn. Castells meent

dat de milieubeweging er toe in staat is om een

ver-binding met de alacial time te leggen en zo het

funda-neming zowel wat betreft

verleden als toekomst. Als hij uitlegt wat dit in zou

moeten houden wordt hij

-afhankelijk van de smaak van de lezer - lyrisch of

potsierlijk: 'Om onszelf te

verenigen met ons

kosmi-sche zelf moeten we eerst ons tijdsbegrip veranderen,

de glaciale tijd door onze

Ievens voelen stromen, de

energie van de sterren door

'Het

viel

hem op dat niemand in

de menigte oranje droeg. Vroeger

zag je op

zo'n

dag

vooral verkopers

van

strikjes. Ook dat

was voorbij.

ment legt onder een poli-tiek die op de lange termijn gericht is. De beweging

wordt karakteristieken

toe-gedicht die goed passen in

de tijd-ruimteconcepten van Castells. De relatie die hij legt met sociobiologie is

dubieus. Sociobiologie gaat over de

gedetermineerd-heid van mens en

samenle-ving door natuurwetten, en

heeft met de

milieubewe-Hij had het gevoel dat het einde der

tijden naderde.'

-

JJ.

Voskuil

'Het

Bureau

6.

Afaana',

p. 304

onze aderen voelen vloeien en ons voor te stellen dat de rivieren van onze gedachten zich eindeloos

ver-mengen in de grenzenloze oceaan van veelvormige

levende materie'. 2₄

Castells meent dat de milieubeweging haar iden-titeit aan de alacial time ontleent. Hij motiveert dit met de stelling dat bewustzijn van de glaciale

tijd-schaal niets anders is dan ouderwets zorg dragen

voor het nageslacht. Hij koppelt dit vervolgens aan

sociobiologische inzichten omtrent de cultuur van

de mens als onderdeel van de natuur, en het belang

van respect voor volksculturen en de authenticiteit van tradities. Hij constateert dat nationalisme

bier-van de grootste vijand is, omdat de nationale staat

per definitie macht heeft over een bepaald territo-rium en daarmee de eenheid binnen de mensheid en

het vermogen tot gemeenschappelijk beheer van het

globale ecosysteem doorbreekt. De sociobiologi-sche identiteit kan worden gekoppeld aan wat hij noemt de 'green culture', ongeveer het tegenover-gestelde van de cultuur van de real virtuality.

De milieubeweging is er - volgens Castells - in

geslaagd om het 'glaciale tijdsperspectief' in de poli-tiek en het bewustzijn te introduceren Het

onver-rnijdelijke Greenpeace geldt als bewijs voor de

vaar-gingweiniguitte staan. Het betoog draagt aile sporen van 'grote stappen gauw

th ws. . ' 2.1"

Het Net, Het Zeif en de Natiestaat

Terugfietsend over Plein I 8 I 3 is het interessant om Castells' opvattingen met betrekking tot de

toe-komst van de natiestaat te overdenken. Gaat die ten onder aan de spanningen tussen Net en Zelf, of is Nederland zo klein dat het toch een enigszins

sa-menhangende regio blijft, die de stormen van de

space of flows kan doorstaan?

De natiestaat, de klassieke verpersoonlijking van

leaitimerende identiteit, verliest volgens Castells (die

voor deze gelegenheid zwaar leunt op Guehenno26)

zijn macht, 'hoewel- en dat is essentieel- niet zijn

invloed.''2_{7 Het verlies van macht vloeit voort uit}

een verlies van soevereiniteit, die weer het gevolg is van de mondialisering van economische kernactivi

-teiten, van de media, communicatie en- niet te on

-derschatten - de mondialisering van misdaad en

rechtshandhaving.

Het meest in het oog springende voorbeeld van

het verlies aan soevereiniteit bieden de geld- en

va-lutamarkten, die sinds het einde van de tachtiger

jaren volledig aan de macht van de centrale banken

24. Castells, 1997, p. 12)-126. 2

s.

Met dank aan Aad Smaal voor zijn k:ritiek op de opvattingen van Castells over de milieubeweging.

2 6. 'If solidarity can no longer be

locked into geography, if there is no longer a city, if there is no longer a

nation, can there still be politics?' ,J.-M.

Guehenno, The end

if

the nation-state,

Minneapolis: Unversity of Minnesota Press, 1 99.1", p1 7.

27. Castells, 1997, p. 243.

e e

,_

I-n g n n e is lt l-n ~t n :n is l-Ie m ie 6) jn cit is i- 1-!n lll a-er ~n s &..n 6 2ooo

zijn ontsnapt. Deze markten verbinden nationale

va-luta met elkaar en leggen een fmanciele coordinatie op, die nationale overheden belet een zelfstandige economische politiek te voeren. Manuel Castells

noemt dit de 'tot handelswaar geworden democratie

van het winstbejag'. 2 8

Mondialisering heeft de

verzorgingsmaatschap-pij dubhe! in de verdrukking gebracht. Niet aileen zijn de nationale budgetten - afgedwongen door de mondiale fmanciele markten - krapper, maar tege-lijkertijd zijn mondiale bedrijven meer en meer in

staat gebruik te maken van verschillen in lastendruk

en dergelijke. Dit leidt er toe dat 'verzorgingsstaten worden teruggebracht tot een, in een neerwaartse

spiraal gevangen, grootste gemene deler' 29. Desal-niettemin blijft de natiestaat van doorslaggevend be-lang omdat deze nog steeds het enige legitieme lichaam is, waarop multilaterale arrangementen

kunnen worden gebaseerd om de groeiende mon-diale problem en het hoofd te kunnen bieden.

Deze positie is echter niet zonder problem en. De

vergrote druk op de natiestaat om op het

internatio-nale vlak besluiten af te dwingen, vermindert haar

geloofwaardigheid op het terrein van de binnen-landse politiek, doordat die binnen een steeds be-nauwender netwerk van mondiale verdragen gevan-gen zit. Het resultaat is een crisis van de politieke de-mocratie. De natiestaat verliest de capaciteit om de

eigen achterban in de maatschappij te integreren,

zoals dat voorheen met behulp van collectieve ver-zorgingsarrangementen mogelijk was. Tezelfdertijd

verdwijnt het politieke proces in een toenemend

ab-stracte arena van internationale organisaties.

De traditionele democratische instituties zitten in een fundamentele tegenstelling gevangen. 'Hoe

meer de staat gemeenschapszin benadrukt, des te minder effectief wordt hij- als medemachthebber

-in het mondiale systeem van gedeelde macht. Hoe beter de staat presteert op het mondiale niveau, des te mmder kan hij de lokale achterban

vertegenwoor-digen'. JO Hoe groter de afstand wordt tussen dena-tiestaat en zijn burgers, des te groter wordt de behoefte aan alternatieve bronnen van identiteit. Gevangen tussen de groeiende roep om uiteenlo-pende, vaak tegenstrijdige, identiteiten en de

nood-zaak om zich op mondiaal terrein te bewegen,

ver-liezen de traditionele democratische instituties - de civil society- aan betekenis en aan inlloud: ze verlie-zen hun identiteit.

De macht van de politieke democratie, ironisch genoeg juist op het moment dat ze vrijwel mondiaal

omarmd wordt, lijkt onafwendbaar weg te ebben. Castells hoopt dat sociale bewegingen er in slagen om nieuwe vormen van identiteit en democratie te

ontwikkelen, die de verbinding kunnen verbreken

tussen de natie (de verschaffer van identiteit) en de

staat (het besluitvormingsapparaat), twee

concep-ten die pas in de mod erne tijd met elkaar verweven raakten.31

Juist op dit moment passeer ik op mijn fietstocht het Vredespaleis. Wellicht een bron van legitime-rende identiteit, die nog een grootse toekomst heeft. Eerst maar eens snellangs Paagman om te

kij-ken of er al een nieuwe 'Haagse Harry' uit is, oftoch Eline Vere nog maar eens lezen.

RTFM?

Brengt Castells' theorie ons werkelijk dichter bij de ontknoping van het wereldraadsel? Zijn methode stelt hem in staat om een samenhangend betoog te houden waarin zowel de hightech laboratoria van Silicon Valley, de lowtech laboratoria in de

Colombi-aanse jungle, de mondiale kapitaalmarkten en de

psy-chologische achtergrond van de terroristische

aan-slag op de metro van Tokio passen. De welwillende

lezer blijft echter wei met de vraag zitten of Castells'

dialectische spanning tussen Net en Zelf

verklarings-kracht heeft, of een rubberen Procrustesbed- 'one size fits all'-is dat hem in staat stelt alles met alles te

combineren en toch een leesbaar (en zelfs

opwin-dend) hoek te schrijven. Parallellen met Geyl's kri-tiek op Toynbee- 'Het wil zeggen dat Toynbee in zijn

hart gelooft dat het desintegratieproces zich van onze

beschaving meester gemaakt heeft ( ... ) Zijn methode

( ... ), dienthij aan als empirisch.' 32- of Vander

Dus-sen's kritiek op Braude!- 'er is hier dus sprake van een theorie, die in feite een eenvoudige, zij het

bril-jante, vondst is bij de oplossing van een

compositie-probleem' 33 zijn eenvoudig te trekken.

In feite betreft het een basiskenmerk- noem het

28. Castells, 1996, p. 4-72· 29. Castells, 1997, p. 2)4-· Jo. Castells, 1997, p. 308.

nieuwe emancipatiebewegingen ziet.

Will em Minderhout, The return

if

the city, s&_p }, 2ooo.

Utrecht/ Antwerpen, 1978, p.

I2J-r 28.

33· WJ. van der Dussen, 'Geschiedenis en filosofie', in: Taal en Geschiedenis, Groniek Groningen 1994-, p. r 07. 3 r. Zie ook Sassen, die in deze

ontvlechting van soevereiniteit en natiestaat daadwerkelijk als basis voor

3 2. Pieter Geyl, 'Toynbees' systeem der beschavingen', in: Verzamelde opstellen 4. Het Spectrum

:

I

lli

I

310

!

i

s &_o 6 2ooo

een zwakte- van de sociale wetenschappen: iedere

aspirant-goeroe ontwikkelt weer zijn eigen

metho-dologie en begrippenapparaat in de hoop school te

maken. Als 'oplossing van een compositieprobleem'

heeft Castells zeker geen slechte - zij het wellicht

geen briljante- aanpak gevonden. Ik vind 'Het Net'

en 'Het Zelf' krachtige metaforen, die mij in ieder

geval het idee geven- hoe 'quick and dirty'

ook-enige intellectuele grip op de mondiale

ontwikke-lingen te krijgen. Bart Tromp's kritische waardering

voor Daniel Bell is volgens mij ook op Castells van

toepassing. 'Zoals voor aile begripsmatige

raamwer-ken geldt, kan de juistheid ervan niet bewezen of

aangetoond worden. De vruchtbaarheid echter wel:

elk begrippenstelsel dat de manier waarop

econo-mie en techniek, politiek, en cultuur elkaar

bei:n-vloeden als een probleem opvat, heeft grote

voorde-len hoven dat waarin per defmitie wordt

aangeno-men dat de logica van verandering in een

samenle-ving voor deze drie sferen dezelfde is.' 34

Castells is nogal een sombermans, maar ik vind

hem een verademing in vergelijking tot de al te simplistische heilsprofeten van wat men de Nieuwe

Economie pleegt te noemen, zoals Kevin Kelly (de

hogepriester van de space

<if

flows, die helen

verdoe-menis belooft aan hen die zich niet tot de 'regels van

de nieuwe economie' bekeren.H). Castells geeft te-vens een goede aanvulling op mensen als Waller-stein, die weinig oog hebben voor de impact van

in-formatie-en communicatietechnologie (r CT) op het

'wereldsysteem' .36 Ik blijf daarom met voorzichtig enthousiasme RTF M adviseren, maar niet als

eind-punt, maar als beginpunt voor verdere

overdenkin-gen. The lriformation Age is op zijn minst een boeiende

raamvertelling, aangedreven door Castells'

fascina-tie voor het informatietijdperk. Een fascinatie geba-seerd op enthousiasme, hoop, scepsis, afschuw. En ook weemoedigheid.

WILLEM MINDERHOUT

Business consultant Origin

Lid AB PvdA cif'deling Den Haag

34· Bart Tromp, 'Modernisme als probleem', in: Eenjrisoewassen doedelzak,

Amsterdam: De Arbeiderspers, 1988,

p. 62-63.

Reaels voor de Nieuwe Economie,

Nieuwezijds Amsterdam, 1999, p. 26.

3 6. Immanuel Wallerstein, 'De wereld die ons te wachten staat in 3 2

Social is me &._Democratie 7 I 8 1999.

Bart Tromp, 'Hedendaags kapitalisme. Wereldsysteemanalyse.', Twintiaste jaarboek voor het democratisch socialisme,

WBSI Arbeiderspers Amsterdam, 1999.

3

>.

'Als je niet in real time werkt, ben je er geweest', Kevin Kelly, Nieuwe

stellingen' en Willem Minderhout, 'De