De geo-hydrologische gesteldheid van Westerwolde

(1)

INSTITUUT VOOR CULTUURTECHNIEK EN WATERHUISHOUDING NOTA 363, d. d. 9 december 1966

De geo-hydrologische gesteldheid van Westerwolde

J. J. de Vries en E. van Ree s Vellinga

Nota' s van het Instituut zlJn in principe interne communicatiemid-delen, dus geen officiële publikaties.

Hun inhoud varieert sterk en kan zowel betrekking hebben op een eenvoudige weergave van cijferreeksen, als op een concluderende discussie van onderzoeksresultaten. In de meeste gevallen zullen de conclusies echter van voorlopige aard zijn omdat het onder-zoek nog niet is afgesloten.

Aan gebruikers buiten het Instituut wordt verzocht ze niet in pu-blikaties te vermelden.

Bepaalde nota I s komen niet voor ver spreiding buiten het Instituut in aamnerking.

(2)

(3)

- 1

-Op verzoek van de Provinciale Di!'2ctie Groningen van de Cultuurtecl:1ni-sche Dienst, werd door het Institul'.t voer Cultuurtechniek en i-laterhuishou-ding een ondc~rzcc;k gedae"n nac.r de OpbO'J.'I{T en cie dcorlc',tenü.heid van de die}?ere

ondergrond van H:::ster'tlolde.

Hierbij is gebruik gerJ3.akt van gegevens van borinc;en, die r(::eds vroeg'=r door het Rijkslandbouwproe'::station en Bodeml..::undig Instituut te Groningen ~n di t gebied. zijn gedJ.an. Verder zijn beschrijvinGen van oude borinzen uit het archief van de GeoloGische Dienst te Haa~lem gebruikt.

Het kleine aantal diepe boringen, alsmede de sterk gevarieerde ligZini van slecht, "io8rlatende 18.gen, zmlcl in horizontale als in vertikale zin, maakt;e het zeer noeilij>,: cen enlgszlns betroUl-Tbare kD-,raarden..kac.rt v::u dit gebied sa.men te stellen. D::'carom \ve~d in overleg met de genoemde afc.e-ling van de Cultuurtechnische Dienst besloten een kD-waardenJ{.aart te naken van de bovenste 10 meter.

Deze ka,o.rt is a?~1zC'vuld Eet 3 d"\-Tc.r3p~ofielen ,\{aar1n de verschill{~nde doorlc.:::.t:C>3.ctoren c:ijn c.él~lgegC\Tl1, Tevens ,vcri een kaart, toegevoeGd, waarop de diepte-liC;'5inC (bi,j bo~nc1ering), ve.u het bovenste 81echtdoorlatende pak-ket 18 a'1nGegeven.

De doo:;:laat.E'c.ctoren 'YT\.:rGC;l oC'2'el:cnd a ('.:1 de hanë. van

korrelgrootte-ana-relgrootte.-verc1elinc; Q3,:::;.\V(.;zig W2.S berusten de doorl0.atfactoren op ruwe schat-tingen.

(4)

- 2

-HydEo-geologische situat~~

Ter verduidelijking VQn sche kolom:

het volgende geven vrc hier een

stratigrafi-Formatie Lithologische kenmerken Haximale dikte Periode

,---_._---

-_._---Jong pleistocene dalopvulling E::mien Keileem/grondmorene Pro-glaciaal (for-matie v. Emmen) Potklei

Hoog terras (for-matie v. Enschede)

Formatie van Harderwijk

Plioceen

matig fijn - tot middel fijn zand

slibhoudend zand en lichte klei

matig fijn - tot mid-del fijn zand, soms wat fijn grind

15 m

8 m

25

m

zware klei 10 m

matig grof - tot mid-del grof zand soms vrat fijn grind

v,nl. fijne zanden met soms klei plaatselijk grof~ grindhoudend 20 m 100 m \-leichselien SaaIe - Weichsel interglaciaal Saalien midden pleistoceen oud pleistoceen tertiair

Het gebied van Westervrolde vormt een zandige pleistocene rug tussen de Veenkoloniën enerzijds en het Boertanger Veen anderzijds. Het pleistocene zand behoort hier yonI. evenals het pleistoceen waarop in de omgeving het veen groeide, tot de 'jong-pleistocene dalopvulling' • Opgemerkt dient te wor-den dat een groot deel van de afzettingen die met deze term worwor-den aangeduid van eolische oorsprong zijn. Door dit jong-pleistoceen steken enkele glaciale opduikingen heen, waarvan de uit keileem bestaande Tichelberg bij Onstwedde de kern vormt.

De voortzetting van deze glaciale opduiking is aangetroffen in de

(5)

3

-grond van Winschoten en Schildwolde, waar ze zich manifesteert als een dikke laag keileem.

TER \-JEE (1962) heeft aannemelijk gemaakt dat deze, mln of meer

boogvor-rug verlopende boogvor-rug van glaciaal materiaal, de gestuwde rand lS van een glaci-aal tongbekken, behorende bij de laatste stilstand fase, van het zich uit ons land terugtrekkende landijs. Tot het gestuwde complex behoort waarschijnlijk ook potklei (profiel AA').

Voor het ijsfront dus ten westen van het beschouwde gebied, bevond zich waarschijnlijk een breed dal van de Hunze, dat langs de ijsrand smeltwater afvoerde. Deze geul sneed zich in de pro-glaciale zanden in, die hier voor de komst van het landijs uit door smeltwaterbeken waren afgezet (formatie van Emmen) •

Als gevolg van deze erOSle en de bovengenoemde stuwing, daalt de boven-kant van dit pro-glaciale fluvioglaciaal van 5 m + N.A.? bij de Tichelberg, tot ca. 25 m - N.A.P. westelijk van het hier beschouwde gebied.

Deze pro-glaciale afzettingen bestaan voorn&aelijk uit matig fijne zan-den, hier en daar afgewisseld met middel fijne- of matig grove zanden.

Na het glaciaal werden de pro-glaciale sedimenten afgedekt met de 'jonge pleistocene dalopvulling', die voornamelijk uit middel fijne zanden bestaat.

Soms bevindt zich tussen dit pro- en post-glaciaal een laagje middel grof zand dat gevormd is direct bij het smelten van het ijs.

De eerste slechtdoorlatende laag in dit westelijk en zuid-westelijk deel van Westerwolde ligt ongeveer aan de basis van het pro-glaciaal en de boven-kant van het 'Hoogterras'. Deze 'potklei' is hier gelegen tussen 20 m - maal-veld en

60

m - maaiveld. (fig. 2).

Of deze kleilagen onder het gehele westelijke en zuid-westelijk gebied aanwezig zijn, is bij gebrek aan voldoende diepe boringen niet bekend. Meer naar het westen, buiten het hier beschouwde gebied zullen ze geërodeerd zijn door het oerstroomdal van de Hunze dat zich hier tot meer dan

80

m diepte in het Hoogterras en het daaronder gelegen oud-pleistoceen insneed.

Het 'Hoogterras' dat hier behoort tot de formatie van Enschede bestaat uit matig fijne tot matig grove zanden.

Op ongeveer

60

m diepte gaat deze formatie over ln het oud-pleistoceen, dat hier vertegenwoordigd wordt door de voornanelijk uit matig fijne kwarts-zanden bestaande formatie van Harderwijk.

(6)

4

-Op de grens van de formaties van Enschede en Harderwijk kont nogal eens een kleilaag voor. Ook op grotere diepte (ongeveer 100 m) lIerden klei-lagen in de formatie van Harderi-Tijk aangetroffen.

In geen ',raIl de boringen werd het tertiair be:-eikt. Aangenomen kan

wor-den dat de bovenkant vnn het tertiair, dat als ondoorlatende basis kan i-lOr-den beschouwd, op ongeveer 175 El diepte 18 gelegen.

De

stuwwaJl...ê~e

ruggegraa t van Hesterwolde, wordt gekeninerkt door de

aanwezigheid van een ondoorlatend pakket op minder dan 10 n diepte (fig. 2). Dit ondoorlatende pakket bestaat uit keileem en gestuwde potklei.

Verder blijkt uit figuur 3 dat dit Gestuwde complex zich tevens onder-scheidt door een grotere doorlatendheid in de bovenste 10 lil. Dit is het

ge-volg van de opstmTing van grover pre-glaciaal zand. Alleen bij Onstwedde wordt di t boogvoruige gebied v:::m grotere doorlatendheid onderbroken door de zeer ondiepe ligging van kcileco.

Het gebied ten oosten en noord-oosten van ie stuwrug lS weer vergelijk-baar met het iY"estelijk gebied. De slechtdoorlatende lagen liggen echter on-dieper. Zo liggen in het noord-oosten de slibhoudende zanden en lichte kleien van het continentaal Eemien 0:i! ongeveer 10 m die:i!te. Daaronder'Jolgt evenals in het westen de formatie van Ermnen.

Aan de ocstkant liggen de bovenste slechtdoorlatende lagen iets dieper, tot ongeveer 20 m. Het is niet zeker of deze ook uit het Eemien dateren.

Literatuur

BROUHER, A., 1948 - Pollel1é'~alytisch en geologisch onderzoek van het Onder-en MiddOnder-en-PleistoceOnder-en van Noord-Nederland. (diss. LeidOnder-en).

DUIVEN, J.M., 1949 - De Tichelberg bij OnstvTedde. De Levende Natuur L11 - 12 december 19)~9.

FABER, F.J., 1960 - Geologie van Nederland deel IV hoofdstuk 37 (Gorinchem). HOOGHOUDT, S.B., 1943 - Bijdrage tot de kennis V&'1 enige natuurkundige

groot--heden van de grond Ho. 8. V.L.O. no. 49 (16) A.

HEE, U.H., TER 1962 - The Saa2..ien glaciation in the Netherlands. l'Ieded. v.d. Geolog. Stichting. Nieuw"e Serie No. 15.

ZONNEVELD, J.LS., 1959 - Litho-stratigrafische eenheden in het Nederlandse Pleistoceen. !4eded. v.d. Geolog. Stichting. Nieuwe Serie No.12.

(7)

• PROFIEL A-A'

'I

I

I jI I !

Ter

Apelkanaal ;:wo j , I' )

!

208/14 A 35

m

_!

10

-

~ - - -- ~" - -

--

-

- -- :. ;.., ,-'_. -

--

-

- - - -:

-

-NAP JON G - P LE I 5 . . . - - - , - , - - : - : c ... -:-:c., .-=-.

~~

__

r

0 CE NE

.,

10 F L U VlO - GLAC/ALÇ ' -30 o o o o o 40

-_ -_ -_ -_ -_

rrrrcTI1TLIJITIlmrrm

. . . . . . I . ! ,; .. '

50

---

-'-e

₆₀ , 0 I )-

-

-:: .. Doorlatendhéia: :"";',~~~

o

2 ____ - L 1 ____

~___3

km

D

'5-10'

o

10-20 '

(8)

PROFIEL B- B' Ter Apel m 208/7 10 proJ 18B/6

6 JONG- PLEi5 TOCENE

proJ. 18B/2 5 proj 191/4 5 186/9 _ _ _ _ 0 _ - _ _ _ +-_____ +-_____________

-=-=---_ ~ - - - ; ; - 0 ' , 0 0 10 30 0 0 0 o o o o o o o 0 0 0 0 0 0 0 0 0 40 0 0 0 0 0 0 0 0 0 _ .D __ _ _ 0. _ _ _ ...f\.. ___ 50 0 0 0 0 0 0 0 00 0 • 60 0 0 0 0 0 14 • 70 80~ I 90

o

2 3 km 100

Legenda' zie profiel A - AI

-

-, _,,

'

-o o o 0 o 0 0 0 0 0 0 0 0 0

ua

0 - 0 0 0 0 0 0 0 -0 0 ---- -- - -- -0 0 0 0 0 _IL __ Jl ____ 9 0 0

p

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 p 0 0 0 18

-

o Je 0 0 45 JO 0 0 0 -ö- --0 0 50 0 0 0 0 0

(9)

Terborg 13 DI 23 131)/25 8 ' pro) 13 DJ 21 7 . . . . . . . 13 DI 22 Boerton proJ 155/' • DA L OP V U L L/ NG . ' ' }~TW';. .~.

-, -,---

₅ _______________________ ~OuF ________ + _ -, _, ' , ' -.., o 0 o 0 o o o o c o o o o o o 12 ~?~~? o~ / 22 ~/'. 14 , -"\.r_ ..

-

.

,

.

o / ' , ~: .... 0 --0- ~---1;0-o _-,' 35 0 4 5

-~~,_ ~

_I 0 0 0 0 ' ,

---<:.

ro· . . '.... .. . . o - ---o o - - - - ---... ,~ 12

--.

.5 5 o o o o o----'~-,-, -.-____ -.-.. -::::-. . ~ .... ~ . . ~ .... ~~ o ~/ - ; - - _ o ',,-.-~.:::-:-:- ::_~"':':::-:- ---",'": .... :: .. 35 2 o o o GLACIALE

.".

- - - - -

_{- - - -}

-I

,

PLEISTOCENE

(10)

c Aordoppelmeelfabr Veclcr'/een Westerwolde i pro), 13 8/29 138/18 '

I

1 LAAG-... - -.. -6 TERRAS 8 --~---..:r_ I . _ ILnnUmrIDrimoo ..

A F Z ETr I N GEN nDmo O[jIlJ[)I1JUlaD~~= =.-_- ___ ~ ___ ;-;:~: __ ._~~ ____ _

::",l. __ ' __ .' __ ' . . . 8 .

.. : : : : . : .

_~-:: ~C 0 0 Ö - - - . 7 15' • • • • • • • 9· : . . . ----- - - - ------... /5. . . . - - - -.- - ,- - - ;"'.- - - - - - - - - ... - -"- - .'- -~ -~!., -.-: . 6 8 . . . - ' .' ... '6, .. : : :: :: : : : : : :: : ... -; . . . . 1 0 0 0 0 9 3 14 o 0 m "JAP. 10 20 30 40 50 60 70 I -'80

i

90 100 110 120

(11)

Selli ngerve!d

31

172/14 13D/26 6 ---~--~ -:"'-:""-,-' -

---DALOPVULLING

_OF

-_._---::~---"---~ ---~---

---

--- --- --- --- --- --- --- --- --- ---

" . --~-~ - ' 8 ' . . . ~ . .

lIl'

i~'ITrru'

::'""TT,

'TfTT!l'T'ïTl

mn

~ - I , I ' ' I I , I ' I I l ' , • - r • . . • • • . • • . • • • • , I I I 1 ," I i 1 , I ' I ' -<-J..JJ

Ili:"

I , ' 12 • • • • • • • • • •

-UJJ.:;'

,KE'LEflv( :

13

A F ZET

TI

N

GE/v'

"""---

I

~

,

'I

. . . .

~

i : I I , , '

• ""0 _J_IJ!UIII'

nlnfTl~'nr'I!lm I'~

_I

₁₁

_{I Ili!:!}

_Ij!';"

_,I

TInrT

₁₁ _' _,.

" " • • J "

I" '

101

111' ,

1

.,qr![JmJi;iJ[Jm

l:IJIIII:illi;~: :I::Ç~

. • . " . I

~üLllI1'1 II~U

:'I,,'i '

U U !'Ilti'l'I!" . . . • • . _ UJl:il J , ,,< ... ~ -_ -_ -_ -_ -..,.- --c:r-o (\ 0 C' 0 --.~. )~~. ~I 1

n -;

111 Tl"

IT11lJTJ1T'~' 11 J J j L

LL

LIJ J J J

J

l 7

,

.

"

,

.

. ,

... ~,:~:::::OUD PLEISTOCENE _{. . . ' . 1}

~

>.:,.

A

F:

z:

E

:r

r

I:N

~

E N

, • • • 1 • • • • • < • • • • • • • • • • • • • • , • · - . . . 'r , ' . 'I •

--

-"-

_---

. . . , ... ' ... - - - _ .... - . . . • . . . - . . . . , . . 'I .... o - - o~

'--',

u-::. :. ~ ~ ~ ~ : ~ :: " . . . .

e/

I o o o

o

o 45 o o o _____ .: __ ~ _. _ . , _ . ~ = ~ ~ ~ _-.-,-_-_-.-_-.-_ .. - .~ ou ~-:_:_:_.-._.~:--- -- - -- ---.~'-.~~~.-.. -.-:-.--:-~.=.=.~~:---7-:'-.... - ____ ~ __ _ ".:7'. ... ---'.~---'--____ "I~ ... getaxeerd) Legenda ~K20.40m'da9 _ veen

ITJ

>40 _" [ ] ] ] ] ] lichte leem/klei

0K

in m/dag • zware · . . . ~ . . · . . . . . .. . . . . . .

.

. . . . . . . . . . .. ' .. ~~~-~'.·~_N~~~--~~~~~~~~-~-~~~~ .... ... _... " .. " ... .

(12)

Veelerveen pr ~;

32

~ 13:)/1 c-::' proJ. 13 A /88 ----_::':"::_--.'~~."':'-'-'--'P"'" ;:;... .... __ ... .. : : : .. ~ : i .>: ~ ;. ; ~ : . . " ',':::::' . . . Friescheloo 13 8/23 m 10

NAP

10

20

30

40

50

60

70

80

(13)

Stods""cmool Vledderveen nC/19 A 26 nC/2 m NAP > . .: ::: ._."-'~'-"-

---

_."-"

-_:::

10 0

-2 .' 0 0 0 . 0 0 0 ~ 0 ₃₅ 0

.2

0 0 0 F L U VlO - G L A C I AL E AFZETTINGEN o o o o o o 30 .1}

- - - -

- -

- - ---

- -

-o o o o 36 0 o HOOGTERRAS o 50 0 o

- - - -

-~.-..

-.-

--50 5 13 • • 60 _{OUD-PLEISTOCENE} _AFZETfINGEN 70 80

o

2 3 km 90

Legenda zie profiel A-A'

100 f

I

I· I

1

I

(14)

Vlagtwedde Aar doppel meelfabriek WcsterwolcJe 130/1 o 0 0 0 -PROFIEL

'"

-",'

1

13 B/29 5 .. LAAGTERRAS

-/5 , _,. , . . , / .

._

... ---':"--:-.-:----~-;--_._._-- ---2

>... .

... .,...--- -• -• -• < 8

_

. . - ' . . . _.

_

..

_

. .

-

-7· . /5· • • • • • 1) . "-,~--... ~-:---7~ ... ...!~.:..:...:..:..~· '_ . ...:...:...:..:..."-'-._._._._._.:.. -{ .

.

. .

,···2 ,,' . . . /5. . . • ....

. ., . . . .

_ . _ _ _ ...c _;.,.;..: _ _ ; .. :~ _ _ _ _ _ _ _ _ _ ---- - -_ -- --- -... ' . ' . 5 8 . . . .

•

.l

13 B /16 m 4 o

•

20 30 40 50

•

60 70 80

o

1:J0 _ 110

(15)

"

13A 13C 13C 18A « Nieuwe- Pekeoio GA48 A 190 1010 0103 0100 099 290 030 A 260

/

NI usselkanaal 0 A29 027 028 022 027 0A 35 Ter Apelkanaal • I .. .. I

A

026

/

'172/14 I • A 31 031

• .

• "

.

• .

•

,

•

• .

•

• .

• •

• .

•

.

+

•

• ..

..

•

_•

•

~

..

_..

• _..

..

FIG 1

:13 D

• _..

..

•

_• Boertan~

•

I

• ..

I f

•

A 280 f \

:

.17 01 22

.,"//

•

.. ..

..

E>.A 33

_..

•

• ..

•

"

•

13 D 18B Westerwolde schaal 1 :100.000 Locatie- en profiel enkaart

(16)

nA

13C 65 13C_ 18A Nieuwe- Pekela >10 G 03 o >20 G )5) ... .... _....

"

11 ~

"

_"

"

,

"

" " " > 43 o • 14

>j

100

~'4

> 14· .~ 19

'"

-:..: e

c::.'0

"

_"

"

" "" _" " 37 o " \ \

,

' \ I \ Ter A pelkanaal

/{~~111

:

,

.

I • 65

.

.: •

• _•

.. ..

..

65

.

•

.

• .. .. ..

.

..

.

•

• • .. ..

.

• 10

.

..

•

.. ..

..

.

_..

..

FIG.2

..

_..

110 .. Boertan~

.

•

• .

•

0 11 ,:

•

0-'

.

11 7 .

.-•

-:10

•

B 0 '

•

• ,

_,

_:

.

\

..

':10 130 18B Westerwolde

D.

schaal 1 :100.000

lepte van d

laag in

e a!sluitende

m-

maaIveld

(17)

nA

13C

::::

:::::.:;;..;..:".

:::: _.._{_-'}::';;'-.' . 25.~· . 13C 18A De doorlatendheid (kD) in

~2id~g

van de bov~nste tOm

LCJ

...

0-25

0

...

25-50

0 50-75

D

75 -100

0

'>

100

,:;'_'-'-r-. ~.-;f" ... - .... , . / , G> \ '0' ' , ' . , ' t : : : / / . , . " I I ' I T~r i6.pe!kanaal /.