Konstruktivisme en populisme in de sociale theorieën van Georges Sorel

IN DE SOCIALE THEORIEEN VAN GEORGES SOREL Evert Smit Alblasserdam, juli 1986 Doktoraalskriptie sociologie Sociologisch Instituut

Universiteit van Amsterdam Begeleiding :drs.Piet Ntjhoff

I N H 0 U D S 0 P G A V E INLEIDING

Sorel, ingenieur en moralist Op de bres voor de traditie

5 9 I. KONKREET RATIONALISME

Contra het scientisme

"Supports expressifs": konstruktivisme versus essentialisme

Natuurl~ke natuur en kunstmatige natuur "Logique concrète"

13

1 5 1 9 20

II. VAKMANSCHAP IS MEESTERSCHAP

Van scientisme naar utopie Contra 11₁1 _{esprit chinois}1

• in het onderwijs Vakmanschap is meesterschap

24

28

29

III. DE VERWERKING VAN DURKHEIM EN MARX

Statistiek + organicisme

=

normalisering Con tra r<arx 1 _{totaliteit : "diremption" en} multiformiteit

"Loi historiaue locale" versus het marxistisch determinisme ·

Van de marxistische utopie naar het marxisme als mythe

33

37

40 42 IV. HET SYNDIKALISME ALS ONDERWORPEN WETEN

v.

De interventiestaat en de "classe de commis" Onderworpen weten

De syndikalistische beweging in Frankr~k

De autono~e instituties

De Dreyfus-affaire : van reformistisch naar revolutionair syndikalisme

De mythe van de algemene werkstaking De mythe in de revisie

KONKLUSIE AUTONOMIE OF POPULISME

46 48 49 51

56

59 64

Autonomie van de kreatieve konstrukteur 69

Het gevaar van het populisme

75

Besluit : de konstruktieve en de chaotische Sorel

83

NOTEN

85

"Hij herinnerde zich een eenzaam roeitochtje in de avond-schemering op een meer in Holstein, in de nazomer, enkele

jaren geleden. Rond zeven uur was het geweest, de zon was al onder, de bDna volle maan reeds opgegaan in het oosten boven de beboste oevers. Toen had er, tien minuten lang, terw~l

Hans Castorp over het vredige water voortroeide, een verwarren-de en droomachtige constellatie geheerst. In het westen was het klaarlichte dag geweest, met glashelder, broodnuchter daglicht; maar als hU z~n hoofd omdraaide, had hU een evenzeer uitgespro-ken, hoogst toverachtige, door vochtige nevels doorweven maan-nacht voor zich gezien. Dit zonderlinge contrast had b~na een vol kwartier aangehouden, totdat het ten gunste van nacht en maan beslecht was, en in blijde verbazinlj waren 'ians Castorps verblinde en begoochelde ogen van de ene landschapsbelichtinG naar de andere, van de dag naar de nacht en van de nacht weer naar de dag gegaan."

Inleiding

Sorel , ingenieur en moralist

Schrjjven over het werk van Georges Sorel is geen eenvoudi-ge opgave " De belangrijkste reden daarvoor is oneenvoudi-getwjjfeld de eigenzinnigheid van de gedachten van deze "auteur inclassable"

(Sand

1985:7) •

Veel van zjjn werk kwam nogal impulsief tot stand , reagerend op de omstandigheden van het moment • In de inleiding tot zjjn meest bekende boek 11_{Réflexions sur la} vio-lence" vermeldt Sorel dat hem wordt verweten dat het in zjjn werk aan systematiek ontbreekt •

" ••• maintes fois on m'a. reproché de ne pas respecter les

r~gles de l'art , ••• , et de g~ner mes lecteurs par le

désor-dre de mes expositions""(Réflexions:

6)

(1)

De "r~gles de l'art" van zijn tijdgenoten-professoren konden hem in het geheel niet bekoren " Zij streefden ernaar het denken systematisch uit te werken in abstrakte en logische formules • Sorel stelt dat deze formules uiterst geschikt zijn voor onder-wjjsdoeleinden , dat wil zeggen voor het soort dat de leerlingen ontslaat van het verrichten van eigen inspanningen en gericht is op her reprodua:ren van dogma's • Schoolvorming leidt in de ogen van Sorel tot dogmatisme en is nefast voor het denken "

"Il ne para1t pas douteux que ce fut pour Marx un vrai désas-tre d'avoir

été

transformé en chef de secte par de jeunes enthou-siastes; ileüt produit beaucoup plus de choses utiles s'il n•ent ~té l'esclave des marxistes."(Réflexions :11).

De Cartesiaanse systematiek bevredigt de luiheid van het ver-lichte publiek ("plus éclairée que studieux") • Haar voorgewende helderheid is niets anders dan oppervlakk.igheid die de complexi-teit van de geschiedenis verhult • De filosofie dient de ondoor-grondelijkheid van de sociale werkelijkheid respekteren •

" •• la r~alité demeure protégée par un obscurité que la philo-sophie respectera , si elle ne veut tomber dans le charlatanis-me , le charlatanis-mensonge ou le roman."(Illusions du progr~s:2)

Sorel , als socioloog-filosoof een autodidakt , een "outsider" ten opzichte van het academisch milieu van zijn t~d , wil vooral een kritische en krea.tieve geest oproepen : 11_{provoquer l'esprit} d'invention" • Julliard spreekt in dit verband van een "malin plaisir

à

déconcerter" , "tendance provocative" ₁₁ "anti-confor-misme systematique". (Julliard

1985:16) •

Men komt er niet on-deruit : degene die zich verdiept in Sorels wexkraakt er door gefascineerd "

Als er wat systematisch is bij Sorel , dan is het zijn am-biguïteit en de veelheid aan tegenat rijdigheden • Zijn

tech-""'

nische opleiding en zijn werk als ingenieur hebben hem door-drongen van het fundamenteel belang van de industrieële tech-niek voor de civilisatie • Hij hield er zijn opvatting aan over dat de praktijk toetssteen is van alle kennis • Bovendien had hij een hoge achting voor de kreativiteit van de praktische ar-beid gekregen , die de basis vormde voor ztjn sympathie voor de Franse "syndicatsn • Hij had vertrouwen in een rationele wetenschap op een praktische grondslag. Tegelijkerttjd was

So-rel afkerig van de abstrakt geschoolde technokraten die alles theoretisch dachten op te kunnen lossen , en verafschude hij het scientisme •

Sorel was niet alleen ingenieur • Hij was ook opgegroeid in een traditionele moraal en een religieuze sfeer waar juist niet alles door middel van de rationele methode van de technicus is op te lossen • Hier kwam zijn geboeidheid door de drijfveren van sociale bewegingen uit voort ; zijn geloof in de waarde van passies en in het aanhangen van absolute mythes.

De sympathie voor de 17e eeuwse (Jansenistisch-) religieuze filosoof Blais~ Pascal is karakteristiek voor Sorels ambiguïteit. Deze wiskundige , die de grondlegger is van de waarschijnlijk-heidsrekening was overtuigd van het Cartesiaans wiskundig ideaal. Maar Pascal meende dat de mathematische wetenschap de wezenlijk.e vragen van het menselijk bestaan niet kan beantwoorden .De mo-raal staat buiten de "raison" , hier kan slechts de ascese en overgave aan de Goddelijke wil zekerheid verschaffen • Sorel stelt vast dat Pascal "l'emploi scientifique de la raison° door haar reikwijdte strikt te beperken beschermde tegen het abstrakt rationalisme van Descartes dat pseudo-wiskundige redeneringen hanteerde om morele en religieuze kwe.sties te behandelen • (Illusions, 41).

De spanning tussen "raison" en "coeur" zal een produktieve grondslag blijken voor Sorels sociaal-filosofische uiteenzet-tingen • Tegelijk brengt dit echter talloze ambiguïteiten met zich mee • De ene keer was Sorel de technicus aan het woord , de andere keer de religieus geïnspireerde die net als Pascal het belang benadrukte van het mysterie in de menselijke ver-houdingen • Dan weer sprak de ingenieur die bruggen bouwde op het Franse platteland met bewondering over taditionele

waarden , dan weer de belezen filosoof vanuit het door hem verafschuwde mondaine en decadente Parijs • Sorel bewoog zich op het snjjpunt van overlappende konteksten • Dit gaf zowel aan-leiding tot zjjn filosofisch pluralisme als tot de verscheurd-heid van zjjn "ziel" : een "pluralisme authJltiquement dramatique" om met Goriely te spreken •

De diverse elementen zijn voortdurend in het werk van deze inge:riÏeur en moralist aanwezig • Zoals Stanley opmerkt : "his thought consists of layers and tendencies , sometimes emphasi-zing one component , somestimes another."(Stanley 1976:14) .Het is dan ook niet verwonderlijk dat Sorels theoretische opvattingen en politieke affiliaties de nodige verschuivingen te zien geven. Toch zijn er in grote lijnen een drietal periodes in de ontwik-keling van het werk van Sorel aan te wijzen , waarmee ik de in-deling van Njjhoff volg • (Njjhoff 1981

:360).

Tot aan circa 1902 ligt de nadruk op de producentenmoraal en wetenschappelijke zekerheid in praktische technieken .De "syn-dicats'' verschijnen hier als loods in een technisch-konstruktie-ve expansie • Van 1902 tot 1908 is Sorel sterk voluntaristisch gericht .Het koncep~ 'klassenstrijd' en de strijdersethiek overheersen • De syndikalistische vakorganisaties treden op als door mythes geïnspireerde strijdgroepen • Na 1908 keert Sorel terug naar een pragmatische positie , zoals die van vóór 1902 , maar nu in een traditionalistische variant • Zekerheden worden gelokaliseerd in afgebakende instituties met sociaal gezag •

Het ontbreken van een coherent sociaal-theoretisch program-ma heeft er toe b:ijgedragen dat Sorel vooral wordt gezien als een politiek essayist • H:IJ is vr:ijwel alleen bekend als "theo-reticus van het syndicalisme" . en zijn "Réflexions sur la violence" is zijn enige echt bekende boek • Veel geschriften over Sorel beperken zich in grote l:ijnen tot dit werk , soms aangevuld met andere teksten als uitleg .(2)

Onbegrip van Sorels complexe en ambiguë denken en de inperking van zijn werk tot dit ene boek of een specifieke periode leidt tot een sterk eenzijdige nadruk op zijn politiek-pamflettis-tische werk , waarb:ij Sorel steevast na.ar voren komt als "apo-logeet van het geweld" en "vjja.nd van de rede" •

In deze skriptie zullen Sorels opvattingen overhet syndikalis-me behandeld worden zonder daarbjj z:ijn denken i~ één sJS:;eem te

willen dwingen • Naast de "Réflexions" zullen vele andere boeken en artikelen van Sorel aan de orde komen , niet als uitleg bij het werk uit de periode 1902-1904 , maar beoordeeld op hun merites. Het syndikalisme zal dan niet als "irrationeel radikalisme" te voorsc:h:ijn komen , maar als belichaming van Sorels idealen op ethisch , kennistheoretisch en sociaal-politiek

vlak • Niet alleen veranderen deze idealen in de loop der t:ijd, ook wisselt herhaaldel:ijk de nadruk tussen de steeds door Sorel met elkaar verbonden nivo's : ethiek , kennistheorie en sociale-theorie •

Sorel kontrasteert de strijders- en producentenmoraal met de aristokratie van pedante intellektuelen die menen de waarheid in pacht te hebben • Hij plaatst in de kennistheorie een kon-struktivistische "logique concr~te" tegenover het abstrakt ra-tionalisme • Hij pleit voor autonomie van de creatieve producent op de werkplek contra de hiërarchie en surveiJlance van algemene intellektuelen • Doelstelling van deze skriptie is om aan te tonen dat Sorel in het syndikalisme de uitdrukking ziet van al het heilzame in arbeid en konstruktie , een rebellerend traditio-neel en vo~ weten tegen de moderne staat waar de denkende stand de dienst uitmaakt •

Dat Sorel in de sociologie vrijwel onbekend is is een be-treurenswaar d~e zaak • Sorel was , zoals Nijhoff zeer terecht aan de orde heeft gesteld , één van de eersten die de belang-rijke rol van de sociologie in de wording van de interventie-staat en haar drang tot rationele regulering van het sociale systeem heeft doorzien .(N:ijhoff

1980:938).

Ook de nederlandse sociologie is verstrengeld met de 'verzorgingsstaat' die zich in toenemende mate met alle aspekten van het dagelijks leven is gaan bemoeien • De studie van Sorel kan daarom een niet on-belangrijke b:ijdrage leveren aan een kritische bezinning op de huidige sociologische prakt:ijk •

Ook voor marxisten is het werk van Sorel eigenl:ijk verplichte kost • Sorel beschouwde zichzelf als marxist • Hij had een groot respekt voor "le ma1tre"9 maar was een groot tegenstrever van

de dogmatische en orthodoxe marxisten • Sedert Lenin ooit de z:ijdelingse opmerking heeft gemaakt dat Sorel een "warhoofd" zou z:ijn is Sorel door vele marxisten niet meer serieus geno-men • Maar zoals Stuart Hughes in z:ijn belangr:ijke boek over

de heroriëntatie van de Europese sociale theorie tussen 1890 en 1930 vaststelt is Sorel "the most subtle of Marx'

moder-pr

nizersn ; Sorel "intereted it (Marxism

-E.s.)

in the most ori-ginal fashion" .(Hughes 1958 : 74,90). Het failliet van het marxisme )(en communisme) in Nederland en de recente sociaal-demokratische twijfels

ove~de

'maakbaarheid' van de maatschap-pij zijn aanleiding om

o~zijn

minst kennis te nemen van de intri-gerende analyses en opvattingen van Georges Sorel.

Op de bres voor de traditie

Sorel werd in 1847 geboren in Cherbourg • Na het volgen van detcole Polytechnique werkte hij vanaf 1867 als ingenieur b~ de Franse rijkswaterstaat ("Ponts-et ·Chaussées"). Door een erfe-nis was hij in staat in 1892 met pensioen te gaan , waarna h~ zich verder w:!jdde aan het publiceren van artikelen en boeken op tal van terreinen •

De eerste invloed die Sorel onderging was die van het Franse moralisme • Alhoewel Sore1_{lenerzljds in navolging van de}

experi-M'l <e1A +~l fl

4

fysica en de moderne technologie streefde naar een ratio-nele wetenschap was hij anderzijds ernstig verontrust over de

,, ,, ", "

frivoliteit en de dekadentie van het Frankrijk van zijn tijd en beschouwde hij de utopisch-rationalistische experimenten van de Franse revolutie als funest voor de samenleving • Dit laatste probleem , het probleem van de moraal heeft hem steeds bezig gehouden , tot het eind van ztjn leven toe •

"Vous savez tr~s bien reconnu quelle est la grande

pr~occupation de teute ma vie : la gen~se historique de la

morale.11 _{(Geciteerd in Julliard 1985 : 32).}

Sorel is te plaatsen in de traditie van het Jansenisme in Frankrijk • Een soort protestants katholicisme dat zich afzette tegen de jezuieten • Het Jansenisme ging uit van een persoon-l~ke verantwoordelijkheid tegenover God (mystiek) en bestreed het uniformerend schoolsysteem van de Jezuïeten waar de verant-woording tegenover de kerk en haar dogma's voorop stond (scho-lastiek). Sorel was een tegenstander van het klerikalisme , maar verzette zich evenzeer tegen de liberale radikalen die de religie wilden uitbannen. Als tegengif tegen het optimisti~~h gelo.of in de aangeboren goedheid van de mens en diens

vorm-baarheid en in de maakvorm-baarheid van de samenleving vanuit juri-disch-abstrakte koncepten verschafte het Jansenisme Sorel een

pessimistische wereldbeschouwing. Volgens deze visie vinden de menselijke aktiviteiten plaats binnen de smalle marges van de traditie , de menselijke zwakheden en de beperktheid van de kennis • Er is geen omvaimnde theorie die orde in de wereld kan scheppen • De wanorde die in de natuur heerst verzet zich tegen ons werk • "De stof legt hare wetten op zodra de geest zich te-rug trekt • Vandaar dat wjj eeuwig moeten zwoegen en dat het para-dijsbestaan waarover de socialisten praten onzin is • Dit pessi-misme versterkt de zin voor werkelijkheid" • A1dus de treffende aanduiding van Sorels pessimisme door Jacques de Kadt .(De Kadt 1938 :41).

De optimisten die er naar streven het lijden "af te schaffen" houden zich bezig met sofismes die uitdrukking zijn van verval, aldus Sorel • De mens kan waardighEii en grootsheid slechts be-reiken door voortdurende inspanning en strijd • In deze zin kunnen lijden (pijn) en genot niet als tegengesteld beschouwd worden. Ze verenigen zich in het "sentiment van het sublime11 •

De belangrijkste invloed op Sorels moraal-opvatting kwam van het denken van Proudhon • In diens werk herkende Sorel de eer-bied voor het sobere produktieve leven van de ambachtsman en de boer , de nadruk op het belang van het gezin en afkeer van deka-dentie en frivoliteit • Proudhon verdedigde de moed en de ver-hevenheid in de oorlog,maar was fervent tegenstander van mili-tarisme en roofzuchtige oorlogen voortkomend uit wraak en af-gunst • Het belangrjjkste dat Sorel aan Proudhon ontleende was diens sterke nadruk op lokale vrjjheden en een fundamenteel wan-trouwen tegen de staat • Sorel zou konkluderen dat vrijwillige associaties

o~roduktieve

basis de meest vrjje instituties zjjn. We moeten hierbij "vrjjheid" niet opvatten als een abstrakt prin-cipe zoals dat bij de Franse revolutie opgang deed , maar éis auto-no mi..e van lokale instituties tegenover de staat. ( 3)

In een van zjjn eerste boeken , "Le proc~s de Socrate" (1889) , geeft Sorel een uiteenzetting van een in zijn ogen zuivere mo-raal • Hjj meent die te kunnen vinden in het oude Griekenland vóór de tjjd van Socrates • De heroïsche deugden zoals die be-zongen zijn door Homerus vormen daarvan de kern : een sterke gezinsstruktuur op basis van een produktieve huishouding ; de strijdersethiek ; de producentenmoraal ( om verval van de civilisatie tegen te gaan is voortdurende inspanning nodig).

kende) v55r hem en Foucault ná hem , van mening dat er zich met de theorieën van Socrates een fundamentele wending in de filosofie voltrok • Er vond een scheiding plaats tussen het geestelijke en het lichamelijke • In de plaats van het

sociale gezin van vlees en bloed (het particuliere) kwam er een abstrakte gezin : een rationeel ideaal met een moreel ka-rakter .Met de 11_{famille abstrait" doelt Sorel met name op de} school , waar de kinderen weg van hun ouders en de produktieve huishouding door 'deskundigen' abstrakte deugden werden btjge-bracht .Socrates geloofde in de vormbaarheid van de mens door een uniforme morele edukatie , of zoals Sorel het uitdrukt : een 11_{science d«. devoir" e Het onderwijs werd niet meer} geba-seerd op de poëzie en de epiek , maar op de schrift van de filosofen • Het filosofisch systeem ~iet de eigen

verantwoor-~

delijkheid (=vrijheid) verdwijnen , · vervangen werd door de discipline van de tekstuitleggers • De taal werd ontdaan van zijn direkte en praktische betekenis en verschoof naar interpre-tatie •

Sorel wijst er op dat Socrates een abstrakte "Waarheid" wenste • H~ plaatste zich daarmee buiten de wetten van de voor-zienigheid en zocht een archimedisch punt buiten de geschiede-nis om die te kunnen overzien • Sorel waarschuwt voor het tota-litair karakter van zo'n perspektief • Het kan leiden tot een repressief regime .uit naam van de "Waarheid" , zoals dat in de Franse revolutie zou gebeuren met de theorie van het "na-tuurlijk recht" , waardoor het historisch gegroeide recht en de tradities door een arbitrair ideaal worden vernietigd.

Socrates pleitte voor een regering van geleerden , van 11savants11 _{• Sorel zegt hierover :}

"Lorsqu•une société se trouve divisée , au point de vue de la connaissance , en classes distinctes l la question

oligar-gique ne tarde pas

à

se poser." (Le proces de Soera te , 179).

Er

ontstond in het stedel~ke Athene blj een nieuwe klasse van stedelljke handelslieden , politici en geleerden een ethiek die los stond van de produktieve sfeer van het platteland en de Spartaanse krljgersmoraal. Zoiets leidt in de ogen van Sorel overmijdelljk naar verval • Het denken werd geanstraheerd van de realiteit ; de politiek verloor haar morele wortels • De stedelljke elite meende zich op grond van haar intellektuele superioriteit in te mogen mengen in het maatschappelijke

Deze lijn zullen we in het hele werk van Sorel tegen komen : de verdediging van konkrete sociale instituties en van tradi-tie tegenover de inmenging van een "aristokratradi-tie des savants", die op basis van op universaliteit aanspraak makende principes moraal , recht en wetenschap hebben gefuseerd • Bescherming van de autonomie van de praktische kunde tegen de surveillance

do~ de abstrakte kennis.

I

K 0 N K R E E T R

A T I 0 N A L I

S

M E

Contra het scientisme

Sorel verzet zich heftig tegen het scientisme van de 19e eeuw , dat absoluut geloof hechtte aan de potenties van een ra-tionalistische filosofie en een positieve wetenschapsopvatting. Het van Descartes afkomstige rationalisme is gebaseerd op de wiskunde • De wiskundige invalshoek leidt tot de opvatting dat alle verschijnselen te verklaren zouden ztjn door algemene , uni-versele wetmatigheden • De Cartesianen dachten vanuit het holis-tisch principe van de eenheid van de natuur de essentie van de geschiedenis te verklaren door"oorzaak-effekt"redenaties. Zo

belandden ze volgens Sorel in primitieve theorieën die een "ziel" toekennen aan de dingen •

11 •• on met un ame dans la matière sous le nom de cause .Si l'on définit la ë'ä'Use un principe de mouvement , on ne peut sor-tir de la conception anthropomorphique."(Le procès de Socrate:

314)

Een dergeltjke antropomorfische benadering

"correspond trop exactement aus besoins de l'imagination populaire pour qu'il puisse ja.mais dispara1tre." (De l'utilité du pragmatisme: 2)

Sorel is van mening dat de causale redeneringen vanuit een mathematisch systeem weinig meer zljn dan abstrakte spekukaties en arbitraire konstrukties van de menselljke geest •

Het positivisme van August Comte is gebaseerd .op de wis-kunde als abstrakte en systematische methode , volgens Comte

(in overeenstemming met de opvatting van Descartes en Newton) het fundament van de filosofie • De positieve wetenschapsopvat-ting richt zich op gegeven , "positieve" feiten , en laat vragen over het "wezen" van de zaak buiten beschouwing • Ze is gericht op klassifikatie van de verschtjnselen en het ont-dekken van empirische wetmatigheden in ruimte en ttjd • De

preoccupatie met voorspellingen ("savoir peur prévoir") leidt er volgens Sorel toe dat men zich tevreden stelt met oppervlakkige empirische kennis om die in het schema te kunnen plaatsen.

Ook hier is dus sprake van een willekeurig systeemontwerp van abstrakte systemen , een spekulatieve metafysica.

Sorel verwerpt het abstrakt rationalisme maar niet de ratiQ. Hij wil de rationele wetenschappelijke zekerheid verdedigen te-gen de arbitraire spekulaties van het scientisme • Sorel waschuwt bovendien voor de willekeur die het gevolg is van op ar-bitraire gronden gefundeerde universele uitspraken • De scien-tistische hoogmoed leidt niet alleen tot spekulatieve totaal-visies , maar ook tot totalitaire dwang om de maatschappij te schikken in het systeem •

In het "fin-de-si~cle" heerste er een krisis in de weten-schappen • De experimentele fysica had de grondslagen o:rder het scientisme weggeslagen • Bovendien waren , zo vermeldt Sorel , vele akademisch gevormde intellektuelen ontevreden over de fei-telijke resultaten van de heilbrengende wetenschap • Bijna spreek-woordeljjk is met de "fin-de-siècle" in Frankrijk de vlucht in ir-rationalisme , mystiek en neo-idealisme verbonden • Ook dit be-dreigde in Sorels opinie de ontwikkeling van een reeële weten-schap •

Sorel stelt dat de spiritual~stische Pascal-aanhangers van zjjn tjjd het werk van de filosoof volstrekt verkeerd interprete-ren als ze zeggen dat Pascal de invloed van de rede wilde terug-dringen •

n11 ne faut pas confondre l'emploi scientifique de la raison avec ce qu'on nomme generalement rationalisme." (Illusions:

41)

Sorels kritiek op het abstrakt rationalisme kan daarom ook niet afgedaan worden als een "revolt against reason" zoals Ho-rowitz dat doet in zjjn boek "Radicalism and the revolt against reasontt • Sorel verzet zich uitdrukkelijk tegen subjektivisten die een "primitieve haat tegen de realiteit"koesteren , zoals theoretici die

" ••• introduire dans la construction des d•mons des esprits et autres personages n•ayant pas de relations susceptibles d•entrer dans un raisonnement rationnel."(l'An-cienne et la nouvelle m~taphysique:

134).

Deze lieden menen dat alles relatief is , hetgeen ÓÓk leidt tot willekeur :

"Les gens corrumpus détestent la souvereineté de la raison ; les époques oa la justice est bafouée sont aussi celles ou fleu-rissent les superstitions." .(l'Ancienne et la nouvelle métaphy-sique :

137).

Met deze lieden doelt Sorel niet alleen op de in deze pe-riode (laatste decennium van de 19e eeuw) populaire magnetiseurs ,

helderzienden , hypnotiseurs , etcetera , maar ook op bepaalde theorieën , die volgens Sorel dus ten onrechte aanspraak maken op wetenschappeltjkheid • Zo verwerpt h:ij btjvoorbeeld de theorie van z:ijn ttjdgenoot Bruneti~re , volgens wie het onderwtjs de rea-lisatie van "de mensel:ijke natuur" zou moeten na.streven • Sorel moet niets hebben van een dergeltjk vitalistisch begrip • Er kan niet zoiets bestaan als een "mensel:ijke natuur" die buiten de ge-schiedenis zou staan • Het is •••

" ••• une explication vitale qui ne veut rien dire" •• 11 u La vie ne peut ja.mais servir d(expliquer

à

rien""

(La science dans l'~ducation : 430).

We zien hierin de voorbode van Sorels latere kritiek op de vitalistische koncepten van Bergson •

(4)

We zullen verder bij de bespreking van Sorels artikel over Durkheim merken dat hij

ook de grondlegger van de akademische sociologie op het oog heeft, met name diens "onnozelheden" als "l'esprit social" en "l'äme

collectiva" •

Dogmatisme en subjektivisme worden door Sorel verworpen omdat het arbitraire konstrukties zijn • Hij is in dit metho-dologisch stadium in het begin van zijn carri~re als socio-loog en filosoof (midden van de jaren '90 van de 19e eeuw) op zoek naar een rationele wetenschap • Htj plaatst de basis van de wetenschappel~ke zekerheid in specifieke technische praktjjken buiten het Cartesiaans universum en zo.als we zul-len zien zonder holistisch perspektief •

"Supports expressifs" : konstruktivisme versus essentialisme Voor Sorel is de natuurljjke orde wanorde • Zoals Goriely schrjjft : "l'incoherence du donné naturel était peut-être être pour lui la seule verité finale qu'il ret1nt" (Goriely 1962 : 217). Om ons een weg te banen in de chaotische werkelijk-heid kreeëren we een kunstmatige wereld om ons heen waarbin-nen we opereren • Hij zal het la.ter in de "Réflexions" als volgt uitdrukken :

"Quand nous agissons , c9_{est que nous avons créé un monde}

tout articiel , plac~ en avant du présent , formé de mouvements qui dépendent de nous." (Réflexions :

43).

Ook de wetenschap bedient zich van kunstmatige konstrukties , van modellen , of zoals Sorel ze ook noemt "supports expres-sifs" om de wereld begrtjpbaar te maken •

"Pour établir un raisonnement quelconque il faut disposer d'une construction , que j'appelerai 'support expressif' (fi-gures géométriques, mécanismes, êtres vivantes , corps col-lectifs) ." (l'Ancienne et la nouvelle métaphysique : 117)

Sorel zal zich in de rest van z~n werk steeds met dit pro-bleem bezig houden : we kunnen niet anders dan met modellen de wereld begrtjpbaar maken ; maar hoe voorkomen we dat die model-len een leven op zichzelf gaan leiden , dat men vergeet dat het symbolen , representaties zijn er geen reflekties van de wer-kel:ljkheid zelf ?

Een belangr:ljke bron voor de scientistische illusies is vol-gens Sorel juist dat modellen gereificeerd worden , dat wille-keuri~e representaties tot Waarheid gebombardeerd worden :

0 ••• on substitute les supports aux choses et on leur donne une réalité objective dépassant l'usage pour lequel ils ont été construit.n (l'Ancienne et la nouvelle metaphysique :131)

Als voorbeeld van een dergel:ljke reifikatie geeft Sorel de "réprésentation atomique" in de theorie van Newton • Deze ver-enigde de theorie van het atomisme (als konstruktie volgens So-rel best bruikbaar) met het "vooroordeel" van de overnietigbare primaire materie • Newton dacht de essentiële natuur te hebben "ontdekt" • De moderne atoom werd goddeljjke onveranderljjkheid toegedicht • (l'Ancienne et la nouvelle m~taphysique :142-144)

Sorel verwerpt een dergeljjk zoeken naar laatste waarheden , determinanten in laatste instantie of wetmatigheden in de geschie-denis • Hij wordt tot een konstruktivistische positie

geïnspi-reerd door de revolutionaire ontwikkelingen in de moderne fysi-ca van zjjn tjjd • De oude klassieke fysifysi-ca ging uit van een fysi- cau-saal universum : ruimte en t:ljd zouden patro.nen volgen die zich onafhankeljjk van ons afspelen • Zodoende zouden toekomstige ont-wikkelingen op grond van causale wetmatigheden te voorspellen z:ljn.Het experimenteel-natuurkundig onderzoek leidde echter tot de konklusie dat er geen "uiteindeljjke materie" bestaat , dat we alleen meer of minder werkbare modellen kunnen opstellen over de fysieke natuur • Dit z:ljn rationele bouwwerken zonder intrinsieke waarde • Ze worden geregeld vervangen door bruik· baarder types • Wat er gemeten wordt hangt af van de referen-tiepunten van het model en is dus uiteindel:ljk een subjektieve en geen exakte zaak.

Sorel stelt met name tegenover Newtons causale universum de veldvergeltjkingen van Maxwell • Dit z~n experimentele modellen

die kunnen helpen tljdelljke theorieën te konstrueren (over elek-triciteit) ~onder iets te zeggen over de essentie (van elektri-citeit). Dat deze modellen niets verklaren , zoals kritici aan-voeren , is voor Sorel geen enkel bezwaar • Ze preciseren het de-terminisme , of beter gezegd : ze stellen een juist determinis-me • Tegenover het universele en causale determinisme vanuit de natuur wordt een konkreet determinisme van technisch-wetenschap-pelljke instrumenten geplaatst. De modellen van Maxwell moeten we volgens Sorel beschouwen als intellektuele werktuigen die net als experimentele laboratorium-installaties pragmatisch op hun bruikbaarheid getoetst moeten worden. (De l'utilité : 297-310)

Sorel verbindt z~n kritiek op het essentialisme uitdrukkel~k

met die op de met het essentialisme verbonden universele en u-nitaire pretenties , en komt uit op een pluralistisch standpunt

(1) De werkelljkheid is chaos, dat wil zeggen de wereld be-ba:taat uit een veelheid van veelvormige en nergens op her-leidbare verseh:ljnselen •

(2) Er z:ljn verlerlei perspektieven mogel:ljk van waaruit de rea-liteit benaderd kan worden •

(3)

Er is een pluralisme aan mogelijkheden om reeksen verscltnse-len en perspektieven met elkaar te verbinden •

Een ontologisch en methodologisch pluralisme dus , dat Sorel later zou doortrekken naar de sociale werkelijkheid (verdediging van een pluraliteit van sociale instituties -de syndikaten- te-genover de unitaire staat) en naar de ethiek •

In z:ljn latere werk "De l'utilité du pragmatisme" (1921) vat

p:lj de konfrontatie tussen konstruktivisme en essentialisme

sa-men :

"Il eonvient d'observer qu1_{il y a une profonde différence} entre les conséquences qu•entra1ne pour la métaphysi~ue une dé-termination de la nature, telle gue celle qui fut operée par les physiciens audacieux du XVIIe siêcle , en vue de raisonner sur la substance des choses, et les procédés maxwelliens qui sant employés pour expliquer les suites de eertaines phénom~nes de choix, au moyen de combinaisons de figures₁ au.xquelles

l'anti-quit~ aurait sans doute attribué un caractere divin. Dans le

premier syst~me on se propose de trouver les causes premi~res de tous les changements ; on introduit dans la physique génér~le,

d'une mani~re plus ou moins explicite , l'hypoyh~se de l'unite des puissances naturelles ; on glisse ₃ en consequence , vers quelques unes de ces conceptions pantheistes qui ont empoisonn'e le g~nie moderne. Dans le second syst~me ragne nettement le principe du pluralisme, puis qu'on varie les conceptions des

mod~les m~caniques en raison de la variété des groupes de

fhénom~nes considêr~s, qu'on ne trouve pas utile de pouvoir

etablir des communications entre les theories proposees et qu'on laisse douteuse même la question de savoir si le déter-minisme est universel." (De 11_utilité:

306).

Het in 1910 door Sorel ontwikkelde koncept van de"diremp-tion" (dat verderop behandeld zal worden) als methode in de sociale wetenschap bevat zowel het pluralistische als het konstruktivistische aspekt • De "diremption"(dat letterlijk "afscheiding" of "isolering" betekent ) is ten eerste een gekonstrueerde abstraktie van de werkel~kheid die ons symbo-lisch inzicht kan geven in verbanden tussen sociale verschijn-selen • Ten tweede pretendeert de "diremption" geen totaal-beeld te verschaffen , maar onderzoekt juist bepaalde frag-menten van de historische werkelijkheid •

Sorel gebruikt de termen "support expressif" , "réprésenta-tion" en "symbole" dikw:ijls door elkaar en problematiseert hier-mee feitelljk de taal • Hij vindt dat de nominalisten door op het belang van de taal , u11_{organisme expressif de la société",} te wljzen ons dichter blj de realteit brengen • De taal is noch een produkt van het persoonlljk subjekt (Cartesiaans individua-lisme) , noch een universeel of goddelijk fenomeen • Maar de nominalisten gaan Sorel niet ver genoeg • Voor hem is de weten-sd'ap ( is de taal ) sociaal , dat wil zeggen ze funktioneert in het ekonomische , gekonstrueerde en kunstmatige milieu •

"La sience est sociale , elle est dans le milieu

écono-mique." •••"Le milieu est fabriquê , travaillé, continuellement

~puré par son (l'homme -E.S.) activité et toute science de

11_{homme qui négige ce milieu est une antropologie} phantasis-te." (l'Ancienne et la nouvelle métaphysique :

193).

De symbolen , de taal waarmee we de wereld vorm geven en ordenen vinden hun basis in specifieke praktljken • De lege abstrakties van het scientisme en hun symbolen die uitgaan van formules en deduktief "ontdekte" wetmatigheden verbergen de realiteit door taal • Dat z~n gere~ficeerde symbolen • Toch ztjn ook deze scientistische illusies terug te v₀eren op de historische kontext waarin ze omstaan ztjn , en wel middels een "travail inverse ••• ,en rémontant aux données primitives" •

n ••• le vrai métaphysicien ne doit jamais s&parer une

qui existaient, en quelque sorte dans l'air ambiante, au mo-ment ou les philosophes ont cru créer de nouvelles hypothèses sur le monde." (11_{Ancienne et la nouvelle métaphysique}

_:165)

Deze historische en kontextuele kontingentie wordt door So-rel pragmatisch beoordeeld : welk gebruik wilde men in een spe-cifieke historische situatie van een bepaalde theorie maken ; welke morele (subjektieve en dus niet-wetenschappelijke) motie-ven waren in het geding ? Het gaat dus uitdrukkelijk om een historische kontext van strijd •

11_{J'ai montré comment on pouvait se rendre compte de la nature}

des illusions métaphysiques, par l'étude des supports expressifs; j'ai indiqué, d'une manière sommaire, l'origine morale de ces illusions; ••• il serait impcrtant de montrer, en effet, comment les conceptions morales dépendent

à

chaque époque de la lutte des classes." (l'Ancienne et la nouvelle métapl;\.Eique :262). Natuurlijke natuur en kunstmatige natuur

Het determinisme wordt door Sorel niet alleen van zijn uni-versalisme beroofd , maar ook strikt tot de door de mens gekon-strueerde "nature artificielle" beperkt. In de "nature naturelle" heerst het regime van het toeval en het onbekende mysterie. Vol-gens deze "doctrine sur l'inconnu" is dit het duistere deel van het leven dat niet in taal is uit te drukken • In het proces van de beheersing van de natuurlijke natuur kreeërt de mens de kunstmatige natuur • Slechts deze wereld is kenbaar, heeft geo-metrische vormen en is door taal representeerbaar.

"Non, le monde n'est pas limité, en ce sens que nous pouvons dire o~ il s'arr~te; et la limitation est un non-sens; mais nous ne pouvons conna1tre que les choses appartenant au milieu artificiel".(l'Ancienne en la nouvelle métaphysique :267)

Alles wat men .denkt meer te doorgronden dan deze artifi-ciële natuur, zoals bijvoorbeeld de "essentie" van de geschie-denis, de wereld of de mens is speculatief en arbitrair.

Van Vico ontleende Sorel de idee dat de mens lechts datgene kent dat gemaakt is : "certum ipsum factum"

.Marx

breidde deze opvatting uit met stellingen die steeds door Sorel ztjn verde-digd :" (1)de sociale wereld moet als mensenwerk via de histo-rische manier gekend worden, (2) de sociale wereld levert de ideeënwereld op, (3) de sociale wereld moet naar ztjn meest prak-tische component, de produktiekrachten begrepen worden." (Ntjhoff

1980 :964).

De nadruk op het produktieve van de artificiële natuur is niet alleen de basis van Sorels kennistheorie, maar tevens van

ztjn producentenmoraal. In deze visie verenigen zich de ratione-le geest van de ingenieur en het ethisch streven van de moralist die zich verzet tegen het verval en de frivoliteit van de stadse intellektuelen.

In het kunstmatig milieu bevindt zich ook de vr~heid van de mens. Het deterministisch materialisme leidt tot "soumission aux d~cr~ts du destin", tot fatalisme dus • Het absoluut volun-tarisme postuleert een nooit te ontdek.ken (want arbitrair ge-konstrueerde) "vrije wil van de mens". Het marxistisch materia-lisme daarentegen erkent volgens Sorel het bestaan van een

kunstmatig milieu dat door onze inspanningen voortdurend kan worden uitgebreid en verbeterd.Hier kunnen apparaten gekreeërd worden die niets aan de natuurwetten veranderen,maar geen voor-beeld hebben in de kosmos. De kreatieve kombinatie van aanwezige elementen in nieuwe produktieve instrumenten betekent strijd voor een toenemende beheersing van de natuurlijke natuur en be-lichaamt de vrijheid van de mens.

"Etendez donc l'activité de l'homme; inventez de nouvelles machines et vous gagnerez quelque chose sur le domaine de l'in-connu, en agrandissant le champ de la coopération de l'homme et des énergies naturelles dans le milieu artificiel".

"C'est l'existence du milieu artificiel qui est la condition fondamentale de notre liberté."

(l'Ancienne et la nouvelle métaphysique:

264,267)

Sorel is er in deze periode van overtuigd dat er zich rond de machine zowel een ethisch reveil van de producent kan afspe-len, als een konkrete fundering van de wetenschap tegenover scientisme en subjektivisme. Door de analyse van het "machinis-me" centraal te stellen en de wetenschap te baseren op de mo-derne industrie kan men "mettre la philosohie sur ses pieds." Sorel pr~st de kreativiteit van de uitvinder-konstrukteur die voortdurend kreatief problemen op moet lossen en de abstrakte formules en wiskundige natuurwetten vervangt door een specifie-ke persoonl~ke taal • Het werk van de uitvinder-technikus

grenst aan de kunst, het kunstmatige is in zekere zin kunst-zinnig.

"Logigue concr~te"

Tegenover het abstrakte rationalisme plaatst Sorel in het artikel 11_{l'Ancienne et la nouvelle métaphysique"}

(1894)

_het "marxistisch materialisme". Sorel herkent in Marx' werk "Het

Kapitaal" een konkreet-historische werkw:ljze die zowel op zjjn producenten- en strijdersmoraal aansluit als op zijn konstrue-rende ingenieurs-verleden. Instemmend citeert Sorel de Itali-aanse geschied-filosoof Croce die schreef :

"Marx etait porté, en somme, vers une sorte de logique concrète.11 _{(Préface in Fernand Pelloutier ,''Histoire}

des Bourses de Tra.vail").

We kunnen deze variant van het pragmatisme, of zoals Go-riely het noemt "rationalisme concrète11 _{in drie hoofdpunten}

samen vatten :

(1)Kreatief konkrete vuitsregels en oplossingen zoeken voor het handelen in het hier en !lli•

"Il ne faut pas espérér trouver ja.mais dans une philosophie de l'histoire des lois analogues aux lois de monde physique; mais il serait déjà bien beau de découvrir des règles de pru-dence" • • •"l' essentiel est qu'elles soient utiles pour le temps présent." (Préface in Pelloutier:

3,4)

Deze "r~gles de prudence zijn gefundeerd in "experience" het-geen zowel ervaring als proefneming-experiment betekent. De ba-sis van de wetenschap moet het konkrete z:ljn • Sorel houdt fei-tel:ljk een sterk p~eidooi voor een praktisch-experimentele werk-w:ljze waarb:lj we ons moeten laten leiden door "superieure" hy-potheses. Hij doelt hiermee op algemene visies gebaseerd op ervaring en experiment die in de wetenschap de aandacht rich-ten op verbanden die nog niet ontdekt z:ljn door konkreet prak-tisch onderzoek van een beperkte reikwijdte. Deze "hypothèses supérieures" die een familiegel:ljkenis vertonen met Blumers

"sensitizing concepts11 _{overstijgen het empiricisme van de strikt} wetenschappelijk toetsbare "hypoth~ses inférieures", zonder ech-ter te vervallen in de 11hypoth~ses cosmogeniques" die geen we-tenschappelijke maar slechts artistieke waarde bezitten • De

"hy-poth~se supérieure" is dus zowel artistiek als (indirekt)

we-tenschappel:ljk toetsbaar, en verenigt het intuïtieve met het strikt rationele • Dit is het terrein van de "art" van de uitvinder-vakman •

We zouden de "hypoth~se supérieure" kunnen zien als een eer-ste formulering van de "diremption" : een symbolische

konstruk-tie ("support expressif") die dicht bjj de oorspronkelijke kontext blijft doordat die gebaseerd is op experimentele ervaring, voort-durend in het gebruik bijgesteld wordten een poëtische komponent bezit hetgeen voorkomt dat reifikatie plaats vindt.

"Il est ••• impossible d'arriver

à

décrir avec précision et clarté; parfois même, il faut redouter d'apporter une trop grande rigueur dans le langage, parce qu'elle serait en contra-diction avec la caract~re fluent de la réalité et qu'ainsi le langage serait trompeur. On doit proc~der par tatonnements, es-sayer des hypoth~ses vraisemblables et partielles se contenter d'approximations provisoires, de mani~re

à

laisser toujours la porte ouverte à des corrections progressives.11 _(Avenir socia-list des syndicats,Préface de 1905 in "Máteriaux d'une théorie du prolétariat" : 58).

(2) Bescheiden opdracht voor de wetenschap met een open toe-komstbeeld.

Tegenover de universele theorievorming stelt Sorel in deze instrumenteel pragmatische periode de noodzaak van

experimen-tele specialisatie op deelterreinen • Tegenover de schone uto-pieën van een ideale maatschapp~ stelt Sorel dat we alleen op grond van het bestaande konkrete verbeteringen kunnen aanbrengen. Tegen historicistische konstrukties waarin op grond van vermeen-de wetmatighevermeen-den in vermeen-de geschiednis vermeen-de toekomst vanuit het hevermeen-den geëxtrapoleerd kan worden stelt Sorel dat de toekomst principi-eel onbepaald is • (6)

"Il est impossible de fixer d'une mani~re tant soit peu

exacte transformations futures ; nous avons des vues très larges sur l'avenir, mais nous ne savons raisonner, pratiquement, que du présent ou de ce qui va venir immédiatement.n (La science dans l'éducation

:346).

In tegenstelling tot de natuurwetenschappen , waar gebeurte-nissen in afgesloten en volledig beheerste kondities kunnen worden herhaald, kan de sociale wetenschap niet voorspellen. In strljd met de deterministische interpretatie van Marx vond Sorel in Marx' brochure "De 18e Brumaire van Louis Bonaparte" ondersteuning voor zljn opvatting dat de toekomst slechts poë-tische zekerheden kent en niet wetenschappelljk te benaderen is. Marx schreef in het genoemde geschrift :

"la revolution sociale du XIXe si~cle ne pe\ pas tirer sa poésie du passé, mais seulement de l'avenir''•••"Les révolutions prolétariennes reculent avec effroi devant l'énormité indeter-minée de leurs Rropres buts jusqu•au moment oü la position deviant telle que tout retour est impossible." (Geciteerd in Les Théories de M.Durkheim

:163).

Sorel konkludeert :

" ••• nous ne pouvons avoir sur l'avenir que des vues indéter-minées, exprimables seulement dans la langue de l'imagination artistique." (Les Théories de M.Durkheim

:163).

Als Sorel het later van belang vindt om een toekomstbeeld voor te stellen voor de arbeidersbeweging zal hjj het begrip "mythe" formuleren, dat eveneens een niet-wetenschappeljjk poë ... tisch karakter heeft en uitdrukking is van het ethisch ideaal van een sociale beweging •

(3) Historische methode

Sorels traditionalisme heeft ook een kennistheoretische kant • Hjj opteert duidelijk voor een historische methode • Hjj

ver-werpt de abstrakte principes van het universeel recht en verde-digt het historisch gegroeide recht : slechts het gemaakte , datgene dat "af" is is kenbaar • Retra;pektie kan wetenschappe ... lijke zekerheden opleveren •

"C'est toujours au moyen de relations pré-existantes dans le milieu que nous connaissons.11 _{(l'Ancienne et la nouvelle} métaphysique :226).

We zien hier een dichotomie tussen poëtische projekties in de toekomst en wetenschappeljjke studie van het gemaakte en his-torische met als bemiddelaar de dagelijkse praktijk • Later , in 1907, in een bjjdrage aan het pragmatisme-debat van de

Socié-té Fran~aise de Philosophie zal Sorel opnieuw deze indeling

maken, in een iets andere vorm.:

(1) zekerheid in de (exacte) wetenschap

(2) absolute overtuigingen in moraal en religie

(3) tussen deze twee zeer kleine en van elkaar gescheiden seg-menten bevindt zich het domein van de dagelljkse praktjjk.

(Goriely 1962 : 218 ; Ntjhoff 1983 :113 )

In tegenstelling tot de pragmatisten die het denken willen uni-ficeren en het ,gezond verstand overal willen laten regeren , wenst Sorel op deze manier het morele denken ( de vrijheid ) en de rationele zekerheid van de echte wetenschap beschermen.

De "logique concr~te0 _{verdedigt de wetenschappeljjke}

zeker-heid in het labaratorium-experiment en in de industriële prak-tljk tegenover het arbitraire van het scientisme en het spiritu-alisme, en tevens het pluralisme en de vr~heid tegenover het verstikkende unitarisme.

De "logique concr~te" van Sorel beoogt de postulaten van de logisch-utopische systemen van de 199 _{eeuw te onderm~nen,}

vol-gen welke "l'immobile vaut mieux que le mobile, l 9_{égalité que}

I I

V A K M A N S C H A P

I S M E E S T E R S C H A P

Van scientisme naar utopie

Sorel gelooft niet in een abstrakte rationaliteit,

on-afhankel~k van tijd en plaats, a-historisch en van onbeperkte mogelljkheden, en ook niet in definitieve en unitaire principes of konstante en lineaire ontwikkelingen • Naast het willekeuri-ge van derwillekeuri-gelljke konstrukties verwerpt Sorel het totalitaire karakter ervan • Men dacht de Waarheid te kunnen vaststellen om vervolgens de realiteit hieraan te onderschikken • Het scientisme spande zich in om de wetmatigheden in het verloop van de geschiedenis te leren kennen om de staatslieden de mo-geljjkheid te bieden de toekomst te beheersen :"savoir pour prevoir11 _{• Met name August Comte moet het in de ogen van Sorel}

ontgelden met z~n blauwdrukken voor een positieve maatschappij. De gerichtheid op "r~gles de prévision" beheerst ook het uti-litaristisch wereldbeeld van de kapitalisten, die ongehinderd door kennis van de moderne technologie slechts zjjn geïnteres-seerd in het direkte nut of voordeel van een wetenschappeljjke theOrie, ongeacht haar empirische realiteit. De bourgeois visie op de wetenschap is er één die hem ziet als een fabriek voor het oplossen van problemen. Men stelt zich tevreden met min of meer aannemljjke uitkomsten ("faits bruts") • Deze hebben ech-ter geen betekenis voor de wetenschap • Die is geïnech-teresseerd in "faits scientifiques" : in het e:x:akt-gedetermineerd verloop van een technisch proces bjj volledig beheerste kondities. De wetenschap stelt belang in "l'outil" en niet in "l'utiln .so .... rel wil z~n pragmatisch instrumentalisme scherp afbakenen van het utilitarisme .(La science dans 11_{éducation :}

_{134, 347-349)}

De wetenschap .van zjjn tjjd ~s volgens Sorel gereduceerd tot een hulpje van de gepriviligeerde klasse, de bourgeoisie. Zjj heeft.bovenal belang bjj orde en keert zich dus tegen de visie dat "la société est livrée

à

une guerre incessante11 _• Orde en eenheid zijn tot morele principes verheven.

"La morale n'est, -au point de vue bougeois, ... qu'une annexe de la police, de la gendarmerie, du bagne; c'est une mani~re supplémentaire de soumettre la masse des travailleurs

!

une régime régulier." (La science dans l•éducation :

137)

De preoccupatie met "r~gles de prévision11

, met sturing van de

maatschappij, in plaats van W\~t "savoir" heeft tot gevolg dat de realiteitsvraag wordt losgelaten, waardoor het subjektivisme zich kan ontwikkelen. Dit uit zich zowel in abstrakte ideeën (superioriteit van het intellekt, universeel recht etc.) als in allerlei sentimenten (zoals nationalisme, superioriteit van het ras etc.) • In het intellektueel fanatisme vinden het senti-ment en het abstrakte idee elkaar. Het duidelijkste voorbeeld hiervan is "la l~gende des baionettes intelligentes", volgens welke de Franse . revolutionaire legers onoverwinnelijk waren door hun intellektuele superioriteit.

Het intellektueel fanatisme leidt vooral tot abstrakt forma-lisme en tot utopieeën. De waarheid wordt voorgesteld als een serie logische proposities •

11_{Le réeel est remplacée par ce} deuxi~me _{ensemble de relevés} et il n•est pas susceptible d'aucune science exacte" .(La science dans 11_{éducation; 216)}

Er wordt zo'n idealistisch beeld geschetst van een perfekte wereld dat men al gauw overal in de werkel:ljkheid fouten, ellen-de en problemen konstateert, die gekorrigeerd, verbeterd en ver-holpen moeten worden. De aktuele ervaring in de moderne fysica, zo vervolgt Sorel in z:ljn artikel"La science dans l'éducation"(1896) toont de hardnekkigheid waarmee geleerden vasthouden aan volle-dig misleidende fantomen, zoals bijvoorbeeld de theorie van de ether. Dit moet ons des te meer waarschuwen voor "des oeuvres qui doivent produire le bonheur de 11_humanité11_{.(idem: 217)}

De verdedigers van de abstrakte wetenschap kunnen de wanorde en het toeval niet accepteren :

"Il existe dans la nature une complexité si extraordinaire et si peu dechiffrable, que, de tout temps₁ on a cru devoir faire une place au hasard : mais rien ne repugne tant aux ha-bi tudes de l'homme de science abstrait que l'idée de hasard." (idem : 217)

Zo meende Laplce dat de geschiedenis zich ontwikkelde vol-gens een astronomisch model, dat, indien ze bekend zou worden aanleiding zou geven tot volledige beheers- en planbaarheid van de maatschapp:lj. Het wetenschappelijk optimisme dat het gevolg was van grote ontdekkingen van de 18e en 19eeeuw droeg sterk b:lj

tot

de utopische mentaliteit die zich be:ljvert om blauw-drukken van een perfekte maatschapp:lj te konstrueren. ·De utopist wil de maatschapp:lj, het sociale systeem zuiveren :

"la purgation compl~te des systémes sociaux, l'élimination de tout ce qui est obscur, imparfait, inintelligible 1 telle est l'oeuvre qui semble possible depuis deux si~cles ••• "\idem 219)

Condorcet zag de geschiedenis als een permanent vooruitgangs proces, waarb~ analoog aan de opvoeding steeds hogere stadia van rationaliteit worden bereikt. Condorcet stond een pedagogie van de mensheid voor ogen waarin het hoogste nivo de universe-le taal zou z~n. Alle obscure en vage elementen zouden z~n ver-nietigd, de volkstalen en dialekten hervormd. Sorel verzet zich heftig tegen een dergel~k unitair en totalitair programma en neemt het op voor de volkstaal en het dialekt • Juist de specifieke konkrete taal benadert het meest het complexe en vloeiende karakter van de realiteit, in.tegenstelling tot de konceptuele-abstrakte taal :

" ••• ce n•est qu'avec des termes particuliers , les seuls ~ui

évoquent des images, que l'on peut exprimer vraiment la pensee, sans tromper son lecteur et sans se tromper soi-m~me." ( Illu-sions :

53).

De utopie is gebaseerd op de idee dat het sociale volledig kneedbaar is , op de onbeperkte maakbaarheid van de maatschap-pjj. Het is abstrakt systeem-ontwerp contra de traditie en de geschiedenis, alsof er geen historisch-materiële belemmeringen zjjn. Daar de staat wordt beschouwd als belichaming van de op-perste rationaliteit zijn dergelijke logische abstrakties di-rekt verbonden met een magisch geloof in de staat als heil-brenger en hervormer • Als de utopieën gekonfronteerd worden met de maatschappeljjke realiteit bljjken ze zich er zeer snel aan aan te passen en feiteltjk niet veel anders te z~n dan va-rianten van de kapitalistische orde. Dergel~ke"passages du spirituel

à

la vie pratique" leiden er toe dat men de onreali-seerbaarheid van de unitaire en idealistische theses ervaart. Men gaat er vervolgens toe over de concepties aan te passen, of zoals Sorel het noemt "cantonner son idéal". De revolutio-naire utopie gaat op die manier naadloos over in reformisti-sche hervormingsvoorstellen, uit te voeren door de staat die vanuit een centraal punt het geheel kan overzien.

De sociale hervormers, "les pharmaciens du question sociale",

,,

ofwel "médécins éclairées, willen aan de maatschappjj het regime van de kapitalistische fabriek opleggen ten einde alle anarchie in de sociale arbeidsverdeling of te heffen en elk toeval en iedere onzekerheid uit te sluiten. Ze dromen van de maatschap-ptj als axielijke, harmonieuze en goed geoliede machine :

"tous les citoyens sont des automates réproduisant ses propres affections, ses émotions et sa maniêre de penser" (l'Ancienne et la nouvelle métaphysique : 150).

De sociale technokraten minachten het historisch bestaans-recht van de dingen • Ze voelen zich als 11_savants11 _ver verhe-ven boverhe-ven hun niet "Verlichte" medeburgers • Alles moet wijken voor hun hervormingen en iedereen moet zich eraan onderschikken zoals de arbeiders in een kapitalistische fabriek. De doorvoe-ring van hervormingen geïnspireerd door een abstrakte wetenschap leidt tot een toename van bewaking, controle en surveillance in de maatschapp~ •

11_{Dans la société la routine, les usages rei;us, paraissent}

de m~me bien misérables aux gens qui n'ont qu•une science

ab-strait et sont incapables de dém~ler la raison d'~tre histo-rique des choses. Ilsront plein de mépris pour l'i~norance de leurs concitoyens, et ils voudraient être appelés a les con-duire comme on conduit des ouvriers. Dans l'usine, chaque trans-formation partielle am~ne une surveillance plus exacte, une lut-te nouvelle entre celui qui siat en ceu:x: qui se sa.vent pas."

c•est sur e mod~le que les utopistes contemporains imaginent les réformes sociales inspirées par la science abstraite. Tous leurs projets se traduisent par un extraordinaire developpement de la police." (La science dans l'éducation : 237-238)

Deze 11_utopes polici~res _{de no.s savants" ziJn enerzijds} uidtruk-king van het gebrek aan sociologisch-empirisch inzicht, anderzijds zijn ze uitdrukking van de belangen van de 11_{Intelligenz". Perfekt} samenhangende systemen kunnen slechts gekonstrueerd worden door mensen die buiten de praktische problemen van de wereld staan ; ze sluiten aan bij degene die een abstrakte wetenschappelijke op-leiding kreeg : de algemene intellektueel.

"celui ei est habituée à ne jamais poser des probl~mes sur le monde réeel, mais sur un monde purement subjectif, plus par-fait et plus vrai (comme plus conforme aux lois d'esprit).11 (idem : 217)

Sorel konstateert dat in zijn tijd het klassiek-literaire on-derwijs in toenemende mate heeft moeten wijken voor het abstrakte wetenscha.ppel~ke onderwijs. Zo zijn er zeer velen volgens deze methode opgeleid. In tegenstelling tot het verwachte resultaat, namelijk dat deze mensen zich zouden identificeren met de heer-sende orde, werden ze opstandig en

wilde~~e

opgedane wijsheid benutten om de maatschappij te hervormen. Zo was er in Sorels konceptte een intellektueel proletariaat onstaan, een kaste van algemene intellektuelen die op pedante wijze interveniëren in het sociale systeem.

"On peut dire que l'intellifenz arrive

l

se considerer com-me une caste sacerdotal, appelee, par sa culture supérieure

à

imposer un ordre nouveau au monde, en limitant les abus du ca-pitalisme et débarrass~~t 'la democratie socialiste de la brutalité prolétarienne' •" (idem : 121 )"

De utopie kan opgevat worden als een "double mouvement théoretique et pratique". Op praktisch nivo worden de dingen vervangen door symbolen die een eigen leven gaan leiden en hun banden met de realiteit verliezen " Op theoretisch nivo is het de wens om de wereld te beoordelen en om te vormen in overeenstemming met ons subjektieve konstrukties "

De basis van de utopie is dus een "a:reur struct.urale", de reifikatie van een "support expressif". (7)

"Dans les sciences sociales, la confusion, que je combats ici, a donnée lieu

à

autant d'insanités qu'en physique et ce n'est pas peu dire. Les utopies se constituent de la

m~me

ma-ni~re que les explications de la matiére; on construit quelque

chose de logique et d'assez satisfant, en apparenace; cette oeuvre peut avoir un réel mérite comme support, mais elle doit rester ce qu'elle est en vérité. On n'en reste pas là; on donne le support comme le fond de la réalité et on considère les ré-lations comme des conséquences de cette réalité hypothétique." (l'Ancienne et la nouvelle métaphysique

:149).

In "La science dans l'education" verzet Sorel zich tegen het idee dat de "erreur structurale" eigen is aan de mense-1\jke natuur. Hoewel ze zich sterk opdringt en de bron is van talloze illusies meent Sorel dat ze te verm\jden is. Dan moeten we echter afstand nemen van het abstrakte, formele, konceptuele denken en de wetenschap funderen in de levende, konkrete prak-t\jk.

Contrg "l'esprit chinois• in het onderw~s

Het scientistisch model van gefixeerde dogma's dat het onder-wijs in Sorels ttjd overheerst en dat door Sorel wordt getypeerd als 11_{1' esprit c:hinois} 11 _{· , staat haaks op de moderne industrië ...} le prakttjk en de daar aanwezige drang tot voortdurende vernieuw-ing • De industrie kan de immobiliteit van de mandrtjnen-buro-kratie niet accepteren " Sorel hekelt de droom van het demo-kratisch despotisme naar het voorbeeld van de Chinese manda-rljnen dat de physiokraten er vóf de Revolutie op na hielden: na de omwenteling verviel het bestuur ras tot "action de poli-ce". Sorel hekelt het staatssocialisme dat een gereguleerde en statische ekonomie beoogt. Hij hekelt de luie kapitalist die

alles b~ het oude wil laten en niet innoveert. Hij hekelt ten-slotte ook de soort 'socialisten' die de eeuw van de stoomma-chine benaderen vanuit nostalgie naar het gildensysteem •

Fundeerde Sorel in "l'Ancienne et la nouvelle métaphysique" z~n open toekomstbeeld in de revolutionaire ontwikkeling van de experimentele fysica die het vausaal universum van Newton omver kegelde, in "La science dans l'éducation" leidt hjj die af uit de permanente innovatie in de industrie. Er vinden voort-durend uitvindingen plaats die nieuwe wegen openen : niets is definitief en er worden onqhoudeltjk verbeteringen gerealiseerd.

"On peut poser comme loi directrice de la pensée industriel-le industriel-les deux Frincipes suivantes :

(1)Tout procedé doit ~tre considéré, au moment m~me

ou

on l'adopte comme provisoire;

(2)Tout perfectionnement ouvre des vues nouvelles sur un ave-nir de J>lus en plus étendu de procédés nouveaux." (La science dans l'education:

343-344).

Alleen door het onderwjjs te baseren op de moderne industrie en haar permanente innovatie en transformatie kan de rigiditeit van "l'esprit chinois" doorbroken worden. Sorel citeert Marx die pleit voor de introduktie van "l'enseignement de la techno-logie, pratique et théoretique, dans les écoles du peuple" " Sorel voegt daar aan toe dat het niet moet gaan om onderwljs in de bastaard-industrie die georganiseerd is door het zoge-naamde staats-socialisme

11_{nulle part, l'étatisme ne se montre nul et aussi} dange-reux que dans l'enseignement du peuple." (idem:

353)

Sorel hamert op het terugvoeren van hypotheses op hun kontext en praktische oorsprong als wapen tegen reifikatie. Maar, zo stelt hjj, het is niet voldoende de wetenschappeltjke stellingen te verbinden met de industriële prakttjk : we moeten er midden in staan.

11_{.".il faut} ~ue _{nous participions}

à

_{la vie de l'usine dans} toute sa réalite, de pouvoir acquérir des mani~res de penser en oppositions avec la confiance aveugle dans les hypoth~ses"

""."une education scientifique vraiment complète ne feut

~tre donnée que dans l'atelier, o~ se fait un tra.va.il reel

dans les rapports de la production réelle.11 _(idem:

365)

Va,JsmanschaP is meesterschap

Sorel benadrukt dat onderwtjs en wetenschap zich moeten ba-seren op de ultra-moderne industrie , met inbegrip van de daar ver doorgevoerde arbeidsverdeling. Hlj verzet zich uitdrukkelijk tege,het humanistisch ideaal van de voorlopers van de