Twee etmalen korren in de Eurogeul: trok de kotter OD7 door een mammoetkerkhof?

AFZETTINGEN WTKG33(1),2012 7

Twee etmalen korren

in de

_Eurogeul:

trok

de kotter

OD7

door

een

mammoetkerkhof?

Dick Mol¹

Inleiding

In de laatste drie decennia is ervanverschillende

zijden

veel aandacht besteed_aan die

_bijvangsten

_van die

visse-rij.

De

belangstelling

vanvelen mondde uit in het

_gericht

vissen_naarfossiele beenderen. Eerst in de

_omgeving

_van de Bruine

_Bank,

zo’n 50

_zeemijl

ten westenvan de kust

vanIJmuiden. Daarna

_zijn

erverschillende

_expedities

uit-gevoerd

in de Euro-en

Maasgeul,

devaarroute voor grote

schepen

(fig.

1)

met eengrote

diepgang

naarde havensvan Rotterdam. Een

com-pleet

overzicht_vanal die verschillende

ex-pedities

is

_gepubliceerd

door Mol & Post

(2010).

Maar ook wordter

vrijwel

weke-lijks

nogeen

partij

fossiele beenderen als

bijvangst

van

verschillende boomkorkotters

_{veiliggesteld.}

Alnaar

gelang

waar eenboomkorkotter

_{geopereerd heeft,}

is de kans_grootdat ineen

visweek, doorgaans

van

maan-dag

tot

_{vrijdagochtend,}

een aantal viskistenmet

skelet-In 1874 _zijndeeerstevondstenvan mammoeten en

an-deregrote

ijstijdzoogdieren

vande bodemvande

Noord-zeevastgelegd.Toen werdgedachtdatervoorde kust

vande

_provincie

Zeelandeenmammoetkerkhofzou

lig-gen. Daarnazijnervele duizendenenduizendenresten

van grote zoogdierenzoals mammoeten, neushoorns, steppewisentenenwildepaarden opgevist, meestal als

bijvangsten

van de boomkorvisserij (Mol etal., 2008). Dat is devisserij waarbijmetsleepnettenoverde bodem

vandezeewordt

_getrokken

omzodoendeplatvissenals tongenscholte_vangen. Dat indie netten dan ook

al-lerlei andere zakenterechtkomen, moge

duidelijk zijn.

Dankzij

die

_{boomkorvisserij}

weten wedat de Noordzee

heel rijk is aan fossielezoogdierenuit het Pleistoceen. Eind 2011 is intwee etmaleneen

gigantische

hoeveel-heid beenderenvanmammoetenopgevist,vlak_voor de

kustvanZuid-Holland.

Figuur 1. Eurogeulgebiedvoor de kustvanZuid-Holland. Ten noordenentenzuidenvan devaargeulwordtook zand

gewonnenvoorkustversterkingenaanlegMaasvlakte-2.

(Tekening Jaapvan Leeuwen, NMR, Rotterdam)

Figuur2. Maar liefstdertigviskistenin twee etmalen. (FotoHansWildschut)

AFZETTINGEN WTKG 33(1), 2012 8

delenaanland

_gebracht

wordt. Deze vinden in de havens

gretig

aftrek

bij

verzamelaars. Eenvandie kotters diemet grote

regelmaat

beenderenvan eenmammoetfaunauithet

Laat Pleistoceen

_opviste,

wasde‘

Adrianus’methet

regi-stratienummer_OD7,de

_Ouddorp

7.

De ‘Adrianus’ is een

Eurokotter,

met een

lengte

van ruim

24meter.Het

zijn juist

die kleine kotters die ook binnen de

twaalfmijlszone

mogen

vissen,

dus vlak onder dekust. Daar

liggen

velelocaties dievoor ons vangroot

belang zijn.

Er is in die

gebieden

intensief

_gebaggerd

voor zandomonder

andere de

_kustlijn

te

versterken,

zoals het strandvanHoek

van

Holland,

het strandvan’s

Gravenzande,

De

Zandmo-torengazo maardoor. Eenvande bekendste

vindplaatsen

is de

_{Euro-Maasgeul.}

Dat is devaarroutevooronderandere

mammoettankers,

omde havenvanRotterdamaantedoen. In dezevaarroutewordt de

_geul

steedsweer

uitgediept

tot

eenmeterof

_dertig

onder de

_zeespiegel.

De

_{Euro-Maasgeul}

is inmiddels wereldbekendvanwege het voorkomenvan een zeer

rijke

mammoetfaunauit het Laat Pleistoceen. Er

_zijn

in de

_loop

vande laatste

vijftien jaren

enormehoeveelheden

beenderen,

tandenenkiezenvan

hoofdzakelijk

de

wolha-rige

mammoetin de visnetten

_{terechtgekomen.}

Ten zuiden

vandeze

Euro-Maasgeul ligt

ook het

_{zandwingebied}

voor

de

_aanleg

vande Tweede Maasvlakte. Daar is als hetware

eenenorme

zandgroeve

in de zeebodemontstaan waaruit 240

_miljoen

kubiekemeterzand gewonnenisvoorde MV2.

Moeilijke tijden

De

_{boomkorvisserij}

heeft het

_moeilijk.

Veel

_schepen

_zijn

gesaneerd

of

_{zijn omgebouwd}

voor eenandere vistechniek

die niet zoveel brandstof

_gebruikt

als die traditionelezware

Figuur3. Grote skeletelementen vanwolharigemammoeten,

(FotoHansWildschut)

Figuur4. Onderkaken_vanwolharigemammoeten. (FotoHans Wildschut)

Figuur5.Slagtandenvanwolharigemammoeten,11 verschillende individuen. (FotoHans_Wildschut)

AFZETTINGEN WTKG 33(1),2012 9

boomkorkotters. Dat betekent ook dat deenorme aanvoer vanfossiele beenderenvandie

_{laat-pleistocene}

mammoet-fauna sterkaanhet afhemen is. Ook de kotter ‘Adrianus’ is eind

_{vorig jaar}

zo’n lot overkomen. Eind december 2011 verwisselde deze

_kotter,

die verschillende kerenvoor expe-dities is

_ingezet

om

gericht

tekorrennaar

overblijfselen

van

de

mammoetfauna,

van

eigenaar.

Verkochtnaarhet

buiten-landenis nuactief in de zeeën rond Ierland. Die zalgeen

mammoetmeerin

zijn

net

krijgen.

Mammoeten in overvloed

Deze korte

bijdrage

is niet alleeneen huldeaande

be-manning

vande ‘

Adrianus’met

schipper Jaap Klijn,

voor

hun inzetvoorde

paleontologie.

Maar vooraleen

docu-ment waarin ik wil

_vastleggen

dat die

_{Euro-Maasgeul,}

doorgaans aangeduid

als

_{Eurogeulgebied}

voorde kust van

Zuid-Holland,

zeer

rijk

isaanmammoeten enanderegrote

zoogdieren.

In de laatstetweewekenvannovember2011 was de OD7 actief in het

Eurogeulgebied

enheefttwee

maal 24uur

gevist

in de

geul

zelf.Nee,niet vissen_voor de

_wetenschap,

_maar

gewoon op

platvissen.

De

bijvang-sten _van twee maal

_{vierentwintig}

uur in het

_genoemde

gebied

waren

ongekend.

Naast ruim

dertig (!)

viskisten

met kleinere skeletdelen van mammoeten,

neushoorns,

rendieren,

wilde

_{paarden, reuzenherten,}

_hyena’s

en

ande-redierenvande_{mammoetsteppe,}eengrootaantal_grote skeletdelen

_(fig.

2en

3).

Dat

_{zijn bovenkaken,}

onderka-ken

_{(fig. 4), opperarmbeenderen,}

dijbeenderen,

bekken-enschouderbladdelenenookenorme

slagtanden!

Alswe

alleen

_kijken

naarde

_{slagtanden (fig. 5),}

dan hebben

_zij

in dietweewekenmaarliefst elfverschillende

mammoe-ten

opgevist,

althans delenvan elf verschillende dieren.

Er werden ook skeletdelen

opgevist

van mariene

zoog-dieren,

zoals

_bijvoorbeeld

zeehondenende witte

dolfijn

of

_beloega.

Ook uit diezelfdesedimentenenookmeteen

laat-pleistocene

ouderdom.

Dat in zo’n korte

_tijd

zoveel fossiele beenderen

_omhoog

gehaald zijn,

is

_ongekend.

_Nee,

inmeerdan vier

decen-nia dat ik

_{mij bezighoud}

metonderzoekaanmammoeten

vande Noordzee heb ik zoiets nog nooit

meegemaakt.

Na-vraagleerde

mij

dat ook andere

deskundigen

opdit

gebied

nooit_een

_dergelijke

hoeveelheid hebben

_{aangetroffen.}

Mammoetkerkhof?

Nee,de OD7 is niet dooreen mammoetkerkhof

getrok-ken. De kotter heeft

_gekord

ineen

gebied

dat ooit is

vol-gestroomd

metsedimenten

_aangevoerd

door de

_oer-Rijn

enoer-Maas,ergens tussen 100.000en 10.000

_jaar

gele-den. Ineen

tijdspanne

dat noordwest

_Europa

deel uitmaakte

van een

koude, droge

enboomlozesteppe,

aangeduid

als mammoetsteppe.Grote grazers als mammoeten en

neus-hoorn,

maarook roofdieren als leeuwenen

hyena’s

kwa-men vandie

_{droge steppe}

naarde delta’svan de rivieren omtedrinken.

_Sommige

dieren

_zijn

in dit

_gebied

_gestorven

enals fossiel bewaard

gebleven.

Er hebben heel veelvan

die dieren hier rond

_gelopen.

Dattonen die

_opgeviste

ske-letdelen

_{overduidelijk}

aan. Datzehier

geleefd

hebbenen

Figuur6. Bovenkaakvan eenrelatiefjongemammoetmet 4 bovenkaakskiezen inanatomischepositie.(FotoFlansWildschut)

Figuur7._Fragmentvande bovenkaak_{van eenzeerjonge} mammoet met de tweede melkmolaar. _(FotoHans_Wildschut)

Figuur8. Verzamelaar Theo Dikstra_ophet Nederlandsestrand

meteennetopgeraaptmelkkiesjevan eenjongemammoet. (FotoRob_Buiter)

AFZETTINGEN WTKG 33(1),2012 10

uiteindelijk gestorven zijn blijkt

uit die ‘fossil record’:er

zijn

resten

gevonden

die_{aan een en}hetzelfde dier hebben toebehoorden van dierenvanalle verschillende

leeftijds-klassen. Dat is heel mooi aftelezenaan de kaken waarin

de

gebitselementen

bewaard

_{zijn gebleven (fig.}

6_en

_7,

pag

9).

We

_begrijpen

dat het in het late deelvanhet

ijstijdvak

hiervoor de kust van

Zuid-Holland,

toendezeenoghele andere

_{kustlijnen kende,}

_eensoort

paradijs

geweestisvoor

giganten

uit het Pleistoceen.

De fossiele

zoogdierresten

zijn overgebracht

naarUrk.

Daar wordenze in een

werkplaats schoongemaakt,

ge-sorteerd, gedroogd,

onderzocht

op sporenvan eventuele

menselijke bewerking

of_vraatsporenvanroofdieren zoals

hyena’s. Vervolgens

worden die vondsten opgenomen in collecties_en staandezeter

_beschikking

van

wetenschap-pelijk

onderzoek.

Op mammoetjacht

op hetstrand?

Door de

_{boomkorvisserij}

worden

_{hoofdzakelijk}

_grote ske-letdelen

_opgevist

_en

_{veiliggesteld}

vooronderzoek. Resten

vankleine

_zoogdieren,

als de haasen

poolvos (ook

dieren

vande koudeen

droge mammoetsteppe)

enkleine skelet-elementen_vangrote

_dieren,

zoals

_bijvoorbeeld

de

sesam-beentjes

enlaatste staartwervelsvanmammoeten, worden niet

_{opgevist. Zij}

schieten door demazen vandenetten.

Maar op de strandenvan

bijvoorbeeld

Hoekvan

Holland,

het strand

_bij

’s

_Gravenzande,

De Zandmotorvoorde kust

van Ter

_{Heijde (Van}

der Valk et

_{al., 2011)}

enstraks het nieuwe strandvan de Maasvlakte 2 kunnenweop

mam-moetjacht

gaan. Er

zijn

aleengrootaantalmensenactief

aanhet zoeken op die strandenen

zij

hebben aleen enorme

hoeveelheid

_tanden,

kiezenenbeenderen verzameld. Steeds weer

spoelen

enwaaien hier

_{overblijfselen}

vandie

mam-moetfauna uit het Laat Pleistoceen bloot. Deze kleinoden

zijn

eenwelkome

aanvulling bij

al diegrotedelenwaarvan

erinmiddels al zoveel is

_opgekord

vande zeebodem. Er is dusnahet instortenvande

boomkorvisserij

nogvoldoende

omteverzamelen.

_Vangsten

zoals de ‘Adrianus’ deedaan

het einde_van2011 behorentothet verleden.

Zie_voor

_meerfoto

’s_van

_{fotograafHans}

Wildschut ook

_zijn

website

_{http.V/www.pbase.}

com/ebax/od7

Literatuur

MolD.,K.

_Post,

_{2010. Gericht korren op deNoordzee}voor

de

_{zoogdierpaleontologie:}

eenhistorisch overzichtvan

de

_{uitgevoerde expedities.}

- Cranium

27,2:

14-28.

Mol, D.,

J. de

_Vos,

R.

_Bakker,

B. van

Geel,

J.

Glimmer-veen,H.vander Plicht & K.

Post,

2008. Kleine

ency-clopedie

vanhet leven in het Pleistoceen:mammoeten, neushoorns_enandere dierenvande Noordzeebodem.

Veen

_Magazines,

Diemen.

Valk,

B. vander, D. Mol & H.

Mulder,

2011. Mammoet-botten_en

_schelpen

_voor het

oprapen:

verslag

van een

onderzoeksexcursie_naarfossielen

op ‘DeZandmotor’

voorde kust tussenTer

Heijde

en

Kijkduin

(Zuid-Hol-land).

-

Afzettingen

WTKG

32,

3: 51-53.

1

Dick

_Mol,

HetNatuurhistorisch, Rotterdam, C/o Gudumholm_41,2133 HG

Hoofddorp,

e-mail:

_{dickmol@telfort.nl}

Figuur9. Theo Dikstramet eenarcheologischvoorwerp. Ook

opgeraaptvanhet stranddatgrotendeelsbestaat uit vroeg-holocene sedimenten. (FotoRobBuiter)