PARTIKULIERE MET VERWYS ING
VOLKSORG IN NA DIE ATKV DIE (SAS AFR I KAAN SE EN H),
deur Marthina Elaine Botha.
VOLKSKULTUUR 1930 1964.
Proefskrif aangebied ter vervulling van die vereistes vir die D Phil-graad in dis fakultsit Letters en Wysbsgssrts aan dis Potchefstroomse Univsrsitsit vit CHO.
Potchsfstroom Februarie 1970
OPGEDRA AAN MY MOEDER.
PROMOTOR: PROF. DR. J.H. COETZEE. HULPPROMOTOR: DR. C.N. VENTER.
V 0 0 R W 0 0 R D
Dit is my voorreg om by die voltooiing van hierdie studie in die eerste plek my opregte dank teenoor die Here God ta betuig wat my tot hierdie taak geroep hat, daartoe bekwaam gemaak hat en alls nodige geleenthede en middele geskenk hat om die realisering van hierdie ideaal moontlik ta maak. Dit is my opregte begeerte dat hierdie studie
n
geringe bydrae mag wees tot die uitbreiding van die Koninkryk van God.Verder gaan my dank en waardering uit teenoor my ouers wat eindeloos veal moss opoffer ten einde verdere akademiese opleiding vir my moontlik ta maak.
Wat my akademiese vorming betref, wil ek my dank en waardering uitspreek teenoor alls professors en dosente aan die PU vir CHO, Potchefstroom en die Vrije Universiteit van Amsterdam vir die voorreg om ender hulls leiding en voorligting ta kon studeer.
n
Besondere woord van dank rig ek graag aan die promoters van hierdie studie, prof. dr. J.H. Coetzee en dr. C.N. Venter vir hulls kritiese begeleiding, advies en voorligting. Aan dr. en mev. C.N. Ventern opregte en hartlike woord van dank vir
vriendskap, belangstelling, hulp en gasvryheid wat ek oor die jars heen by hulls aan huis kon geniet.Vir die finansiele ondersteuning van my studie, wil ek graag die volgende instellinge bedank: die PU vir CHO vir studiebeurse vanaf 1956 tot en met 1960 en in besonder vir
n
doktorsgraadbeurs in 1965/6; die VCHO virn
beurslening sedert 1965; die ATKV (SAS en H) virn
beurs in 1965 en die Nederlandse regering virn
Rijksbeurs ingevolge die Kultuurverdrag tussen Nederland en Suid-Afrika, wat voortgesette studie sedert 1967 in Nederland moontlik gemaak hat.Graag betuig ek ook my dank aan die Uitvoerende Raad van die ATKV (SAS en H) vir die beskikbaarstelling van alls argiefdokumente van die Vereniging en die vriendelike vergunning om oor die volksorg van die ATKV (SAS en H) navorsing ta doen. Hartlik dank ook aan die Hoofsekretaris en personeel
van die ATKV (SAS en H) vir hulp en bystand in verband met die verkryging van die nodige navorsingsgegewens.
Langs hierdie weg rig ek oak
n
dankwoord aan die Uitvoerende Komitee, Sekre-taris en personeel van die FAK en die Nasionale Welsynsraad en Registrateur van Welsynsorganisasies vir die toestemming om oar die betrokke twee instel-linge se koordinerende werksaamhede navorsing ta doen en vir die vriendelike hulp in verband met die verkryging van die betrokke gegewens. Verder wil ek in besonder aan mev. M. Ohlhoff my dank betuig vir die keurige en nouge-sette wyse waarop sy die tik van die manuskrip behartig het, my dank verder aan mnr. Oaan Wissing vir die taalkundige versorging en aan mej. Marcia van der Vijver vir haar vriendelike hulp in verband met die samestelling van die proefskrif.In die laaste instansie my dank aan talle familiebetrekkinge en vriende vir hulp, bemoediging en ondersteuning.
I N H 0 U D S D P G A W E VOORWOORD INLEIDEND 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
e.
Probleemstelling OOOOOl'I O•eoo•• • • O • • · · · ••00•••4.10•••00000 000000000 • • • • • • • • 0 • 0 0 • • · · · Motivering Uitgangspunt ••0•••••000000•••••••0••••••••••••••••••••••••••• Metode e o • • • • • • • o •oo o o o o ooo o o o o e o o o o o o o o e o o o o • • • • • • • • • • • • • • • • Literatuurstudie Dokument~re navorsing 4.1 4.2 4.3 Dnderhoude 00000000000000• • • • • • • • • • • • • • ••• • • • • • • • • • • • • • Stand van navorsing met betrekking tot onderwerp...
Indeling van proefskrif • • • • • 0 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Terminologie en begripsbepaling oooooooo ~oooooooooOOOOftOOOOOO7.1 Volk en nasie
...
7.1.1 7 .1.1.1 7.1.1.2 7.1.2 7.1.2.1 7.1.2.2 7.1.2.3 Etimologiese kanttekeninge • • • • 0 • • • •....
.
...
Volk o o oooo o o o o ooooo eo o o o o o o o o • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • Nasie o o o oo o o o o o o o o o . , 00 • 00 00 1 1 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 • 0 0 0 Enkele onderskeidinge • • • • •• • • o o o o o o ooooooo.00000004i1A. Kuyper P. J. Coertz.e Kunz Dittmer
• • •• • 0 • • • • • 0 • • • • • • • • • • • • • • • • • o o o o oo e o o o o o o o o oo oooe o o o o o o o o o o o o o o o o o o o•••oeo••o•o•••••••••••••o••••••••••••• 7.1.2.4 HoG. Stoker
7.1.2.5 Samevattend 7.2 Volkskultuur en
••ottoo•••••••••••••••••••••o•••••••••••• 000•••0000•0000000000•0•••••••••0•••···· volksorg o•••••oeoo••ooo• • • • • • • • • • • • • • • • Dael van studie
PART! KU LI ERE
c..o•o.,0•00000000000••••••••••••••••••••••••••••
AFDELING I
VOLKSORG IN HISTORIESE PERSPEKTIEF HOOFSTUK II DIE AFRIKANERKULTUURETOS
1. 2.
Inleidend •O••••••••••o• oooooooooooooooooooo•••• • • • • • • • • • • • • • Kultuurdominante ••••••0000•0000000 0••••· · · 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4
Die Calvinistiese konsepsiewereld • • • • • • • • 0 0 • • • • • • • • • • • • Historiese wortels
...
Godsbegrip en geloofsbelydenis 0 0 • • • • • • • • • 0 • • • • • • • • • • •...
Lewens-en· wereldbeskouingMens- en maatskappybeskouing
...
1 4 6 7 8 8 8 9 10 13 13 14 15 16 18 18 22 22 23 24 27 32 34 34 38 38 38 44 47 483. HDOFSTUK
1. 2.
3.
2.1.5 Die Afrikanervolksrosping tot h kulturele eind-bestemming oo• eoo••oeoeoeeoooeooo••••••••••••••••• Resume oooooooo oo ooonooeoooeoo o e o• • • • • • e e e o • • • • • • • 2.1.6
2.2 2.2.1
Volkswording en volksbesef
0
0
0
00
0
0
••···
·
···
Draer van volksbesef enDie Afrikaanse taal:
kultuurdominante o e o e oeooo oo o o o o ee e o • • • • • • • • • • • • • Die humanisties-liberalistiese konsepsiewereld
Historiese wortels •••• •••••••oo••••e•e•••••••••• Liberalisms e o eooeoeoee o o ooo e e o • • • • • • • • • • • • • • • o Deisme •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••o Metodisme ••••••••••••••••••••••••••••••••••••• Aksentverskuiwinge ooe o o o ooo o o ooo.:t1t oo o o ooe o e e e e o e e o • • • • • •
III WISSELWERKING VAN KULTUURDOMINANTE •••••• ••••••• Inlaid end 00 0 000 0 00 . , o o eo o o o ooo o e ooo o o oooo • • • • • • • • • • • • • • • Spore van Aufklarung-mens en vryheidsbeeld? 1778-1806 eO• 2.1 In die staat
00
00
00000
0
0
0•
•
••
0
••
·
·
···
2.2 In die kerklike lewe •••••••• •••••••••••••••••••••• 2.3 In dis skoal •••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 2.4 Resume •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• Konserverin~ kontra anglisering en dsnasionalisering •••• 3.1 Anglissring en denasionalisering, 1806-1902 ••••••• 3.2 Partikuliere volksorg, 1806-1902 •••••••••••••••••• 3.2.1 Die Genootskap van Rsgte Afrikaners ••••••••••••• 3.2.2.3.2.3 3.2.4
Die Afrikaner Bond en Boereversnigings •••••••••o•
Die Z.A. Taalbond •0•000••00000•0••••••••••••••••
Debatsverenigings ••••••••o•o•••••••o••••••••••••
3.3 Anglisering en denasionalisering, 1902-1910
...
Differensiasie van volksorg na 19023.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.4.1
..
.
...
Gesinsorgfase Kerksorgfaseo"•• •••o• ooo••o•ooo•••••o•••••••••o •ooooo••oooooooooo •o•••••••O•••••••• Vrouevsreniginge ooo• •o•a•ooo•• •••••••o••••••••o• Afrikaanse taal en kultuurorganisasies 0 0 • • • • • • • •
3.4.4.1.1
11Die Tweeds Taalbeweging" •••••••••••••••••••••• Die Afrikaanse Taalgenootskap en Afrikaanse
49 58 5B 63 65 65 66 6B 70 72 77 77 BO BO Bl B4 85 85 87 93 93 95 96 97 97 100 102 102 102 106 -106
4. HOOFSTUK 1. 2. 3.4.4 • .l,a2 3.4.4.1.3 3.4.4.1 .• 4
Die Afrikaanse Taalunie ••••••••••••••••••••••••• Bond van Vrystaatse Debatsverenigings ••••••••••• Die Suid-Afrikaanse Akademie •••••••••••••••••••• 3,,4.4.l.5 "Onze Taal" of.10000000 000•0••00••••••••••••••••••• 3.4.4.2 Die Helpmekaarbeweging 00000•••0••••••••••••••••••• 3.4.4a3 Die Afrikaanse Studentebond ••••••••••••••••••••••• 3.4.4.4 Die Natalse Saamwerkunie van Kultuurverenigings ••• 3.4.4.5 Die Handhawersbond o••oo••••••••••••••••••••••••••• 3.4.4.6 Die Reddingsdaadbond oo•o•••••••••••••••••••••••••• 3.4.4.7 Kultuurverenigings binne beroepsgroepe ••••••••••••
3.5 Resum~ 00000000•00000000•••••••••••••••••••••••••••••••
Integrasie van kultuurdominante ooo••••••••••••••••••••••••••
IV VOLKSORGPOLARISERING NA 1910
...
Inlaid end ooooooooooeottooeeooooooo•o••••••••••••••••••••••••• Uitlopers, voorlopers en vergestaltinge van 'n dialektiese eenheidsideaal oo • o o o o ooooo&oooooooe• e e e e e e e e o o e • e e o e e e e e e • e e VolksorgkoOrdinering 000•0000000000•0•••••••••00••••••••••••• 3.1 Kongresse en konferensies ••••••••••••••••••••••••••••• 3.1.1 Die Kerklike kongres, Cradock, 1916 ••••••••••••••••• 3.1.2 Die 11Gesamentlike kongres11
, Bloemfontein, 1923 •••••• 3.1.3 Die Carnegie-ondersoek na die Armblankevraagstuk en
die Volkskongres, Kimberley, 1934 •••••••••••••••••••
108 108 109 109 llO 112 113 ll3 113 115 116 120 -123 123 126 129 130 130 131 133 3.1.4 Die Nasionale konferensie oar maatskaplike werk,
Johannesburg, 1936 oo•••••••••••••••••••••••••••••••• 137
3.1.5 Die Suid-Afrikaanse Nasionale Konferensie oor die na-oorlogse beplanning van maatskaplike welsynswerk,
Johannesburg, 1944 o••••••••••••••••••••••••••••••••• 140 3.2 Statutere koordinasie ···••••••••••••••••••••••••• 142
3.2.1 Die Nasionale Buro vir Opvoedkundige en Maatskaplike Navor sing
0
000
0
00
00
000
0
0000•••···
Die Kerk-staatgroepareaplan •••••••••••••••••••••••••• Die staatsdepartement vir Volkswelsyn ••••••••••••••• Die Nasionale Welsynsraad en Wet op Welsynsorganisa -sies, nr. 40 van 1947 oo•o••••••••••••••••••••••••••• Die nasionale koordinerende rade o••o••••••••••••••••••143 147 149 152 156 i i i
4.
5.
3.4 Die Federasie van Afrikaanse kultuur~erenigings (FAK) Volksorgpelarisering: Simptomaties van kultuurpolarisering? 4.1 4.2 4.3 4.4 Kongresse en konferensies •••••••••••••••••••••••••• Statutere koordinasie ···•••••••••••••••••• Die nasionaal koordinerende rads • • • • • 0 • • • • • • • • • • • • • Die Federasie van Afrikaanse kultuurverenigings •••• Holisme: h Nuwe kultuurdominant? o••o••••••••••••••••••••
AFDELING II
DIE ATKV (SAS EN H) AS PARTIKULIERE VOLKSORGINSTELLING HOOFSTUK V ONTSTAAN, AARD E~ VOLKSORGMEDIA •••••••••••••••••
l. 2.
3.
Inleidend •••••••••••ooooeooooo••••••••••••••·••••••••••••• Histariese oarsig o••••o••••••••••o•••••••••••••••••••••••
Ontstaan en wordingsjare, 1930-1935 •••••••••••••••• 2.2 Ontstaan en wordingsjare van die georganiseerde
vrouewerksaamhede 0 • • • • • 0 0 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 2.2.1 Ontstaan en ontwikkeling van die Dameskringe,
1934-1943 O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O O G O O O G O O O O O O Stigting van die Vrou-en-Moederbeweging tot die verkryging van h eie Hoofbestuur, 1948 •••••••••• Die karakter van die ATKV (SAS en H) en sy
Vrou-en-Moeder-160 166 166 170 173 175 175 181 181 183 186 192 193 196 beweging •~•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• 198 4. 3.1 3.2 3.3 Grondslag o•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• Doelstellings ••••••••••••••••••••••••••••••••••••• Belydenis en doelstellings van die Vrou-en-Moeder-beweging van die ATKV (SAS en H) ••••••••••••••••• Volksorgmedia
...
Organisatories-administratief 4.1 4.1.1 4.1.1.1...
4.1.l.2 4.1.1.3 4.1.1.4 Bestuur en beheer...
Die fase van 1930 tot 1934··•···•·
Die fase van 1935 tot 1944...
Die fase van 1944 tot 1960...•...•.••.•.••••
Die fase van 1960 tot die registrasie as open-bare nutsmaatskappy, 1962...•••.•••
Personeel en hoofkantooradministrasie ••••••••••• 4.1.2 4.2 Materials volksorgmedia 199 200 203 205 205 206 206 207 208 212 214 2155. HOOFSTUK 1. 2. 3. 4. 4.2.1 4.2.2 4.2.2.1 4.2.2.2 4.2.3 Resume VI o o o o o o o e o Q o o o o o o o o o o o o o o o o o e • • • • • • • • • Fir.iar.is,ies Eiendomme ATKV"':'gebou 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 • 0 • 0 • • • · · · • o o • • o • o o o o o o o o o o o o o o o • • • • • • • • • • • • o 00•11•••• •••00••••••••11•0•••••••• Vakaosieoorde Publikasies o o o o o e o o o o o o o e o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o • o • e o a o oaooo o o o o o oo o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o • VOLKSORG o o o oooooo o o o o e o o o o o e o o o o o o o e • o • • • • • • • • • Inleidend o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o e o o o o o o o o o o o o o
Intra-organisatories """"••••o•••••""".""•••••••••••o• 2.1 Organisateries-administratiewe volksorg •••••••• 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.2 Kongresse Behearliggame ooooooooo o e o o o o oo o o o o o o o o o o o o o o o o 000000••••••••0••· · · Takke o n o o o t t o o o o 1 t t t • • < > • • oo o e o o o o o o o o o o o o o e o o o o o Materiele volksorgmedia
00000000•0••···
Kate9ories 3.,1 Volk o o o o o o e o o o o o o o e • • • o • • e 4 ' • o • o • o • • • o e • o • • o • • • • ~··· 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.1.5.1 3.1.5.2Beeld van die Afrikanervolk ooet1eoeC1C1eeeeo• Arbeid eoooo o o c ; i o o o o e o o o e o e e o o o o o o o e • • o • O • • • • • • VryetyQsbesteding o o o • • • • o • • o • • • • • • • o • • • • • Volksgesondheid, -veiligheid en noodleniging • Inter-etniese volksorg o o o e o o o o • • • • • • o • o o o o • o e Immigrantesorg Volksverhoudinge c i o t " J o o o o o o • • o o o o • • • • o • o • • • • • • • o o o o e o o e o o • o • • • • • • • • • • o • • • • 3.2 Die jeug o o o o o o o o o o o • o o o e o o • • o o e e o o e e • • • • • • • • • • • Die vrou Die kind o o e o o o o o o o o o o o o e 1 e o e o o o • • • • • • • • • • • • • • • • • d O e e • O e o O O O o O o O O o • e o eo O o e O 00 eeo • 0 0 0 0 0 0 0 Die bejaarde • • o o o e e e o e o o e o o • • • o • • o • • • • • • • • • • • • • Kuratief-gedifferensieerde volksorg
. ... .
4.1 Instituter o e • e o o o e o • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.3.1 4.1.3.2 4.1.3.3 Die staat Die kerk • • • • o o e o e e o • • • o o o o o • e • • • • • • • o • • • • o•o•••••••••••••••••oo••••••••••••••• Die gesin •••••••••••••••••••••••••••••••••••• Ekonomiese bystand ••••••••••••••••••••••••• Gesinsbehuising o••••••••••••••••••••••••••• Volksgesondheid en -veiligheid ••••••••••••• 215 217 217 218 219 221 223 223 225 225 225 227 228 230 230 231 231· 231 233 235 237 237 239 241 244 247 249 249 250 250 252 253 255 257 258 v4.1.3.4 Noomleniging ooo••ooooeooo•••••o•••••••••••••••• Stumiehulp aan skoolleerlinge en universiteit-s.tudente o o o o o o o a o • o o o o o o o • o • • • • • • • • • • • • • •••••~• 4.1.3.6 Gesinsekonomie
CfOOOOOOOOO
O
GOOe••···
4.2 Partikulier 00000000000000000000••••0••··· 4.2.l !.!lie hledryf Die skoal o o o o o o o o o o o o o o o o o o o • • • • • • • • • • • • o • • • • • • • 5. HOOFSTUK 1 ... 3. 4.2.2 oo oo o •o oo o o o e o o o o o o o • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 4.2.3 Die universiteit00000000000190••···
4.2.4 Inter-organisatoriese volksorg...•...•..
Resume ••••eooooooooooooo ooooooeooooci••••••••••••••••••••VII KULTUURSORG o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o • • O • • • • • • • • • • • • • • • Inleidend o o o o t t o ooooo o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o e • • • • • • • • • • • • • • • Konservering van die historiese bewussyn
...••.••.
2.1 2.2 2.2.1 2.2.2 2.2.3 2.2.4 2.2.5 2.2.6 2.3 2.3.l 2.3.2 2.3.3 2.3.4 Volks§leskiedenis Volksfeeste o o o o a a o o o o o o o a o o o o o o • • • • • • • • • • • • • • • 0 0 0 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 • • • · · · Feesdae oooooooooooonoooooooo•e•••••••e•••••••••••Die Simboliese Ossewatrek
OOOO•••••···
···
Die RapportryersfeesDie Poskoetsfees, 1952
oo,,ooooe•o•••••e••,..,••••••••••
00000•00••···
'
Die Vrystaatse eeufees, 1954 ••••••••••••••••••••• Ander volksfeeste 000000000000•••••••••0••··· Volksmonumente 00000000000000000••••···
Die Voortrekkermonument
Die Vrede van Vereeniginggedenkteken
...
Die Generaal De Wetstandbeeldf onds ••••••••••••••• Die Trekbakenf ondsAnder volksmonumente 000000•••••··· 2.3,5 Volkskultuurgenres 00000000000000000••••··· 3.2.l 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6
Volksedes en -gebruike eoooooooooe••••••••••••••••••
Volkskuns ooooeoooooooooooooooooo••••••••••••••••••• Kunswedstrydwerk 0 •• 0. 0 0 0 0 0 0 0 • 0 ••••••••••••••••••• Voortrekkermuurtapisseriee 0000••··· Volkstoneel 0000000000000000000•••••0••··· oeooooooooooooooooo•••••••••••o••••••• Volkspel(e) Volkskleding Volksang en -musiek 00000000000000 ooo•••••••••••••••••••• 000000000000••••0••••···
Die linguals aooooooooooooooeoooo•••••••••••••••••••
259 260 263 263 263 265 270 271 273 276 276 276 277 278 279 280 283 285 286 287 288 289 290 290 291 292 294 295 298 298 300 300 301 301 302 303
4. 5. Volksimbole • 0 0 0 0 • 0 0 0 0 0 • • • • • oo•oo•o••••••••••••• Taalhandhawing •1J•o•o•o•oooooooooooo•••••••••••••• Volksekonomie Volkskultuurgoedere 4.1 4.2 ATKV-museum ATKV-stigting O C I O O O O O O O O O O O O o o o o o o o o o o o • • · · · o o e o o o o o o o o o o o o o o o o o a o t 1 0 0 • • • • • • • • • • • • • a a o o o o o o o o o o o o t t o o o o o o o o o o o o o e e • • • • • • • • • • vir volkskultuur O O O O O O O C I O O e 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Resume • • • • • • • • • • • o o o o t t o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o e o o o o o o o o • • • AFDELING III BEOORDEL ING
HOOFSTUK VIII BEOORDELING o o o a o o o., o o a o o o o o o o o o o o • • • • • • • • • • • • • • • 1.
2.
3.
PartikuJ.iere volksorg in Volk en kultuursorg deur
historiese perspektief ••••••••••• die ATKV (SAS en H): Kritiese
...
evaluasie Grensprobleme o o o o o o o o a o o o o o o o o o o o o o o o o . , t t o o o o • • • • • • • • • • • • • • BIBLIOGRAFIE e o o o o coo o o o o ooo o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o o e o o o o o o o o o o o o !. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Boeke 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 > 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Ensiklopedie~ en woordeboeke ••••••••••••••••••••••••••••• Staatspublikasies •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• Notule, verslae Tydskrifartikels ens. 0 0 0 0 0 0 0 0 00 0 00 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 • 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 • 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Koerante Algemeen o o e o o o o o e e o • o o • o e o o o o o o o o o o o o o o • o · · · • • 0 0 • • • • • • • • • • • 0 0 0 • • • • • • • • • • 0 • 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 305 307 314 314 315 315 316 319 319 332 337 341 341 362 365 366 385 385 viiHOOFSTUK I: INLEIDEND 1. Probleemstelling:
Die totstandkcming van h sfsondsrliks blanks volksgroepering aan die Suidpunt van Afrika met h duidelik herkenbare sis idsntiteit en sis spresk, skryf en wetenskapstaal9 in h fass waarin op dis kontinsnt
van Afrika die eersts tekens van ssionale bewuawording ondsr die Bantoe- en ander volksgroeperinge na vors begin tree, bisd die aan-knopingspunt in hierdie studie: Dis fsit dat in Suid-Afrika twee blanks volksgroepsringe, elk met
n
eie idsntitsit9 in die proses van historisss ontwikkeling tsenoor en naas mskaar geplaas is9 ts middsvan h massale getalsoorwig van nie=blanka vclksgroeperings, roep on-willekeurig dis vraag op na die onderlinge rslasie tussen hisrdie twee kultuurgroeps: Waarin is die fundamentele verskille in die kultuur-patroon en lswenstyl van die twee grospe geles? Is sodanige ver-skille van so h aard dat dit op die lang duur 6f uitgewis kan word 6f verenig kan word in h msar omvatts .. de nasionels eenhsid?
In h land met so h verskeidenheid van volksgroeperinge binne ~~n staatsvsrband9 is hierdie vras des te mesr aktueal9 omdat die ver-sksidenheid van volke oak nog deurkruis word deur groat verskille in ontwikkelingspsil, materiele welvaart 8n kultuurnivsauo In h sekere sin is dis antwoord op die vraag na die rslasis t sssn die twee blanks volksgroeperinge in Suid-Afrika9 deurslaggewend ten opsigte
van die relasie tussen ander volkagroepsringe i~ Suid-Afrika. Die onderlinge relasie tussen die twee blanks volksgroeperinge in Suid-Afrika bestryk h bre~ en omvattende terrain - die hels vlak van die geskiedenis of die kultuur van dis betrokke volkers. Dit is uiter-aard nie moontlik om in h prosfskrif alls aspekte van hisrdie his-toriese kultuurkontak na ts gaan nie. Slags h snkele faset van hierdie historiess netwerk kan in die bestek van so
n
studie ontra-fel word, en wel die aspek wat in die besondere vakwetenskap onder die soeklig geplaas word.In die wetenskap Kultuurkunde word reeds vir h gsruime tyd aan aller-lsi kultuur sn versorgingsvraagstukke, waaronder dis volkskultuur
1)
.
.
'geskied op grand van h besondere kultuur-historiese en kenteoretiese benadering van h bepaalde aspek van die werklikheido C.N. Venter l)
omskryf die fokuspunt van die Kultuurkunde as vakwetenskap, soos volg: 11Daardie wetenskap wat h bepaalde onderdeel (vak) van die weten
s-gebied, naamlik die begrippe7 oordele en denkbeelde et b etrek-king tot die mens se sorg vir mense tot studiegebied het en wat hem dus besig hou met die bestudering van die verskillende vorme en metodes van sorg in die maatskappy9 in samehang met die
geeste-strominge of konsepsiewereld waarvan elke bepaalde vorm of metode
van sorg die historiese kul tuurproduk iso 11
Uit studie onderneem in voor- en nagraadse studiejare het geblyk dat hierdie etudieterrein groat moontlikhede uir intensiewe nauorsing in-hou en veral lig werp op en rigting gee aan die interpretasis en formu-ler ing van beskikbare gegewens aangaande sorg in die menslike samelewing. Op grand hiervan is h ondersoek gedoen na die aktiwiteite van h partiku -liere kultuurinstelling ten einde h bepaalde groep samehangende gegewens te sistematiseer en sodoende h beeld te vorm uan die groat uerskeidenheid van fasette van die volkskultuur wat ender leiding van sen kwalifiseren~
de funksie gegroepeer word en in die lig van een gemeenskaplike grond-noemet 11sorg" bestudeer wordo
Waar die funksie van sen sodanige partikuliere sorginstelling meer grondig belig word, meet dit teen die agtergrond van die historiese ontwikkeling van ander soortgelyke instellinge en in die lig van die ontwikkeling van
die geestestrominge in die Afrikanervolkslewe geskiedo
Venter, C.N.: Kultuur-en-versorgin;iswetanskap, p. 126. Venter onderskei die begrip 11konsepsiewereld11 van
11gedagtewereld
11 en tipeer die onder-J.inge relasie as die tussen h 11Sollensbegriff" en h 11Seinsbegriff
11
• Hy __ _ se: 11Elke konsepsiewereld v-orm h totalitere9 u iversele en prinsipieel samehangende en integrals eenheid, en word in die geval van h Christelik-gelowige konsepsiewereld beslissend bepaal deur h bepaalde Godsbegrip
en geAermeer deur h op die betrokke Godsbegrip gebaseerde belydenis
sowel as deur die uit die Godsbegrip en belydenis voortvloeiende, lewen s-en wereldbeskouing s-en ms-ens- s-en maatskappybeskouing; en in die geval van
h nie-Christelike of ongelowige konsepsiewereld, deur h bepaalde idool-begrip en ideologie waaruit ook weer h kenmerkende Iewens- en
wereld-beskolJing sow el as mens- en maatskappybeskm.d ng voortvloei."
Var die : .vloed van die sekularistiese kultuuretos was die Cl~!stan
d· .nlike Westerse k ltuc.ir in Suid-Afrika nie gevrywaar nie. Op
var-s:d.lle~ ,de lewar::star:reine is die spore hi er van rssds merkbaar. • an
versksi ka-ite word daar in die Afrikanervolksle1.t.1e pogings aange~
wend o:n 8oge:-iaamde "volksvreemde" uitwasse te bsstry. Dikwels w;oI"id
juis ie~die pogings gedra deur bepaalde geestest~omi~ge wat op hul
-le te~~t weer aan die tradisionele lewens- en wereldbeskDuing ·an die Af~i~aner~olk vreamd is. Die samespel en wisselwerki~g tussen ge
-bsurs in die ~alksgeskiedenis en die uitkristallisering van
verskil-lende vcrme en metodes van volksorg via partikulier-kulturele in
stel-li~ga weerspieel h mosaikbeald waarin die kontoere van h polariseri~Js p~ases ~esig is om horn te manifesteer - h polariseringsprases wat
d~idalik spreek uit twee radikaal-antitetiese lewensw1sss e~ lswe~e ~au irge wat i~ die volkskultuur vorm aangeneem hat en veral duidalik na \:o:r::·s getree hat in die onderlinge relasie tussen die A f!.':i.kaans~
talige en E~gelatalige bevolkingsdele.
Di p::iJblee:nstelling wat in hierdie proefskrif aan die ti;:>de kom, l<an
ks~na]ti~ i r di9 volgende vrae geformuleer word~
*
Wat i- dis ~aad"ngsbodem en karakter van die t~adis!~nala k~l~ ur-rn:r:::.1arit va'."1 die Afrikanervolkskultuur en Af.:-ikans~k1..i-t~.n..Jr-etos?
· Ws. ks akse:-;tversk.Jiwi~ge kan in die Afril<a erl<tilt!.J~::stos gek::i;;; -r:sta teer wcn:,d?
*
Watter wysigi<1ge hat die tradisionele kultw..!rdomiriant van dieAfrh:aanse volkskwltu!J!' in die konfrontasie met dis Bi;:-itsa k~- tw retas or.dergaan?
*
Wat is die "<Joedingsbodem en karakter van die kultuurdorni r,arJts :--e-t~~kks in h"srdie proses van aksentversk~iwing?
11:, Sestaa11 daar 'n korrelasie tussen die kwratiewe aktiwitsita van ie onder8keie partikulier-kulturele instellings an dis akse~t vers11<r.ii1.t.1inge in die tradisionele kultuuretos van die Af:.:il<aneI ·-\10 ~?
*
Watter h!storiese ontwikkelingsprosesse kan as simptD~aties van·it· Bied dil3 proses van volksorgkoi:irdinering en die ondarlinge l'elasie t~sse~ samelewingsverbande aanduiding van h proses van
struktuur-wysiging en kwltuurpolarisering wat besig is om ~1om in die fu
id-Afrikaanse samelewing ta voltrek?
·*' I;,dis:-i daar !:lyKe is van genoemde kul tuurpolarisering, watter
k-..il-tuurd minant is besig om vorm aan ta neem en deur watter relig!ewse gro~ m~tief is hierdie kultuurdominant geinspireer?
Watta~ f1 nksie(s) hat die partikulier-kuratiewe installing in die
etnogsnses van die Afrikanervolk vervul?
*
Watts~ rol hat die ATKV (SAS en H) as partikuliar-kuratieweinstal-ling · ervwl in die Afrikaanse volkskultuur?
2o ~ver:..!:.:J.a~
Die pr blssmatalling soos hierbo uiteengesit en geformuleer in die on
der-werp van hierdie proefskrif, dank ender meer sy oorsprong aan dis feit
dat d"e skryfster vir meer as vier jaar in diens gestaan hat van die
ATV.V (SAS en H), h partikuliere installing wat reeds vir mssr a8
vyf-e~=twintig jaar intens gemoeid is met die vraagstwkka van die Af~ikaanss
. l~.,, ·;.;! !..!LI!' en fl'letodes en vorme wat ten opsigte van die handhawing, bou,
bewari .• g er hsrstsl van die volkskultuur aangewend kan word. Problems wa
ar-~aor daar in dis praktyk ta staan gekom is9 hat spaedig die insig laat
ont-ataa dat~ tsn spyte van gegewens in beskikbare literatuur oa~ hia~die
o~derwer uerJat, daar tog h leemte bestaan ten opsigte van die vs
rant-woordi g Dl!lr die taak en rasping van die partikuliere
orkultuwr"-vsi:-en "gi;ig as handhawar van hierdie tradisionele lewenswyse in dis gehssl \;an d"e Afr.:kar.er-·,t0lkskultuurpatroon. Oat hier in hiardie opsig h
mag-do~ van 'Oor~taoretiese en voorwetenskaplike kennis braak gel~ het, wat
om ordeni~g9 sistematisering, kontrolering en verifi~ring geroep hat, was spoedig dLlidelik. Vandaar dan oak hierdie paging.
Tslke~s is daar in die uitvoering van my taak in diens van die ATXJ
(SAS ej H) \:1oor die vraag ts staan gekom of die
11kultuur
11-vs:renifjiJ'lg
i~ die tydpark van oor-organisasie en spesialisasie nag h sinuolle
taak ~e ueru~l het. Dit hst die vraag na die bestaansreg, jsatemming
of roepi~g en oak die vraag na die historiese plek en rol ~3n die
cukL1l tuur:1~va:csniging in die volkskul tuur op die voorgrond laat tree.
Die praktyk hat getoon dat die s e p a r a t i s t i e s e· lewens~
houding reeds tot h groat mate skering en inslag van die Afrikanerd~rn geword hat. Geloof en lewe word as twee radikaal onderskeie en selfs
antitetiese gebiede met weinig raakvlakke gesien. Die instituter~
kerklike en persoonlik-godsdienstige lewensfeer word deur die meeste Afrikaners as die enigste terrain gesien waar die Woord van God en
Skriftuurlike beginsels h woord mag meespreak. Die 11res
11 van die lewe
is geemansipeer van die invloed van die Skrif en word 11nautraal" ve r-klaar. So hat twee sieninge ontstaan: In die een lewensbeskowing word die diens van God in die instituter-kerklike en persoonlik-godsdienstige lewe oorbeklemtoon ten koste van die vervulling van die rasping op alls
ender lewensterreine, tarwyl andersyds weer die sg. neutraliteit van die 11ander·11 lewensfere ooraksentueer word en die proses van religie1.2se
sekularisasie of sekularisme so bevorder worde 2) Tot hierdie problem
a-tiek dra die bestaan van h groat aantal kerklike verenigings binns die instituters kerk in h groat mate by.
Vrae oar die reaping en taak van die kultuurvereniging9 juis in die
huidige krisistyd, hat in die praktyk telkens na vore getree varal wan=
near daar voor allerlei aan die Afrikaanse volkskultuur en kultuu~etos vreemde vorme en metodes van sorg te staan gekom ise Kwynende ela~g= stalling van lede in verenigingswerksaamhede was
n
ander probleem wa-G t~t besinning gedwing hat. In die lig hiervan is uoor die uraag te staankom of die 11kultuur11-vereniging in die veranderde lewensomstardigheds niJg
h taak te vervul het socs gef ormuleer in sy oorspronklike doslstellingse
Dmstandighede hat op feitlik alls lewensterreine aansienlik in die guns van die Afrikaner ontwikkel sedert die totstandkoming van die A KV (SAS en H) in die dertiger jars van hisrdie eeu. Tot hierdie gunstige wending in belang van die Afrikaanse volkskultuur, hat die uolkaarg ~an
die ATKV (SAS en H) h enorme deal bygedra. Sedert die bewin saanva2rdi~g van die Nasionale Party in 1948 hat baie van die ideals, waarvoor juis oak die 11kul tuur
11-verenigings geywer het, in vervulling gegaan
9 sordat·
daar allerwee h verslapping ingetree het. Oit het die 11kultuur11-l!er= eniging uiteraard weer met nuwe vraagstukke gekonfronteer, naamlik h~e 2) Vir die onderskeid tussen intra-kosmiese -en religieuse sekularisasie9
om in hierdie nuwe situasie, waarin die Afrikanervolk op die msest8
lewensterreine as volk h groat mate van mondigheid bereik hetv t~g
nag met sinvolle taakvervulling besig ta wees. Die intieme wissel-werking tussen volk en kultuurvereniging bied h aanduiding van die korrelatiewe enkaptiese vervlegting tussen hierdie twee identiteits-strukture.
3. Uitgangspunt:
Daar word met hierdie studie gepoog om h bydrae te !ewer tot h Christelike wetenskapsgeheel. Hiermee word ta kenne gegee dat nie
gepretendeer word om 11waardevrye" wetenskap ta beoefen nie; intesn~
deal, die studie is juis aangepak vanuit geloofsbeginsels ~at in die Skriftuurlike grondmotief van skepping, sondeval en verlossing v er-anker is. Die Calvinistiese lewens-en wAreldbeskouing saos in die ge-loofsbelydenis 3) van die Gereformeerde kerke beliggaam,
l~
aanhie~die
studie ten grondslag. Op grand hiervan word die standpunt gehuldig dat Christelike wetenskapsbeoefening nie slags moontlik nie, maar onk i~~ peratief is. Dit betaken dat nie slags die wetenskaplike h gelowige behoort ta wees nie, maar die kenbare wet wetenskaplik ondersoek en geisaleer word, slags ten volle kanbaar is wanneer dit gesien word in die lig van die Woordopenbaring. Die studie bou verder voort op die grondslae van die vak Kultuurkunde, socs uiteengesit in die dokt~rs-4) .
proefskrif van CoNo Venter. Kennis aangaande hierdie kultu~r -his-toriese en kenteoretiese grondslae word as bekend weronderstel9 tarwyl
die elementAre vakwetenskaplike grondbagrippe ,.sorg• en .kultuull:"w sander verdere eksplisering gebruik word.
Hiermee word ook voortgebou op my eie meastersgraadstudie oar die vraagstuk van koordinasie in die maatskaplike sorg •et werwysing na
3) ~at geloofsbalydenie word hiar bedoel: Die Nederla•dee geloqfe-belydenie, die Dordtee Learraile en die Heidelbergse Kategie.us. 4) Vgl. sy Kultuur-en-veraorginge1111tenekap.
die Nasionale Welsynsraad en die Federasie van Afrikaanse
kultuurver-Stlliginge.
4a Metodeg
Hoewel hierdie studie oak aanvanklik 'n orienterende deal bevat hat waarin 'n paging aangewend is om die elementere grondbegrippe wat in
die wetenskap Kultuurkunde gebruik word uiteen ta sit ·en waarin meer teoreties-prinsipiele vrae aan die orde geatel is, is daar afgesien
va:i die invoag"ing van hierdie afdeling in die huidige proefskrif, omdat die stff duidelik in twee dale uiteengeval hat. 'n Studie
waar-in aan beide fasette van die problematiek ten va-lle aandag SA reg kon geskied9 sou ta omvangryk ~ord. Vandaar dat daar oak afgesien is van
h verdere eksplisering van die grondbegrippe: volk, kultuur, sorg,
maatskaplik ensovoorts, hoewel ten volle erken word dat in die wyse
waarop begrippe in hierdie studie gebruik word, 'n bepaalde
koneep-sioneel-gebonde konnotasie implisiet aanwesig is. 5) In hooftrekke word metodologies en terminologies by die gebruik van die betrokke
begrippe in die kenteoretiese en kultuur-historiese veldverkenRing
•.san C.,N. Venter aangesluit. Die uiteensetting van die
volksorgakti-witeite word met die oog op oorsigtelikheid, ender 'n in hooftrekke
aain dis Wysbegeerte der Wetsidee ontleende skema tuisgebring. Dok
hierdie skema is die vrug van 'n teoreties-wysgerige visie op die
werklikheid en op die st~f wat ten diepete gefundeer is i n 'n b
epaal-de wetenskapsbeskouing en grondmotief. Rekening moat gehou word met
die feit dat so 'n skema waarbinne 'n groat verskeidenheid van fasette
'-van die"'"'werklikheid geerden word, slags 'n s k e m a is en nie die ~olle warklikhaid self nia an dat dit uit die aard van die fait dat
dit 'n teoraties-watenskaplike genaralisasia inhou, uitaraard nie aan die volle ganuanseerdheid van die werklikheid reg kan laat geskied
nie. Hierdia is myna inaiens egtar 'n gevaar inherent aan ~ wetenskapsbeoefening.
Tan ainda tot 'n vertaoretiearing van die beskikbare gegawena en kannis aangaande die probleem hier aan die orde ta kom is ender
5) Hierdie elamentere vakwetenakaplike grondbegrippe word in 'n
meer van die volgende metodes gebruik gemaak: 4.1 Literatuurstudie.
4.2 Dokument.ere navorsing:
Die notule, jeer- -en kongresverslae, leers en dokumente van
di·e FAK, Nasionale Welsynsraad en ATKV (SAS :en H) asook die verslae van die departement van Volkswelsyn en jaarverslae van ander staatsdepartemente, was die belangrikst·e bronne vir die empiriese navoreing wat bogenQemde lit·aratuurstudie aangevul hat. In hierdie verband was die meer as vier
jaar wat ek as Organieeerster in diens van die Vrou-en•MoedaI'-beweging van die ATKV (SAS en H) gestaan hat, h leerskool wat ruim agter·grond vir hierdie etudie gebied het .•
4.3 Onderhoude:
Insiggewende onderhoude is gevoer met persona wat in die prak-tyk ten nouste met die vraagetuk van die koordinasie van sot'g-aktiwitei te gemoeid is of was. In hierdie opsig kan genoem word onderhoude met personae! en amptenare van die Nasionale Welsynsraad asook ineiggewende gesprekke met voorsitters van die Raad. Verder hat ook onderhoude met hooggeplaaste ampte-nare van die Oepartement van Volkawelsyn h besliste bydrae tot hierdie ondersoek gelewer. Hier moat ook genQem word interes-sante .gegewens verkry deur samesprekinge met die Algemene
Sekretaris en person-eel van die FAK, die keilfrdinerenda instansie van Afrikaanse kultuuraktiwiteit·e. Enkele onderhoude is ook ge-voer met belanghebbende persona in die geledere var:i die ATK\/
(SAS en H). Sodanige onderhoude was daarop gernik om die jUist-heid van die verkree inligting en die insigte waartoe in die studie geraak is te kontroleer en te verifiear en oak om kannis aan ta vul.
n
Ondarsoek deur dr. A.P.J. van Rensbur~ na die geskiedenia van die ATKV (SAS en H) was by die afronding van biardie proefskrif nag nie gepublisear nie, derhalwe kon dit -nie as formals bran in die bronnelya opg·eneam word nie.; As vertroulike dolo:Jmant van die ATKV (SAS .en H) het ek insae daarin gehad en wil langs hierdie wag my dank en erkenning aan dr. A,.p .• J. van Ransburg betuig.s..
S"aQ_d van navorsing met betrekkir.ig tot die onderwerpoBela~grike en omvattende studies is reeds oar verskeie fasette van
die Afrikaanse volkskultuur gedcena In di' verband most veral
gewys word op die belangrike bydraes van die kant van historic!~ wat
in hulle gaskiedskrywing oor die Afrikaanse volksgeskiedenia
uiter-aard die
k
~
l
t
u
u
rgeskiede
n
is
van die Afrikanervolk oak beskryf hat• 5)Sauer vasgsstel kan word, is dear egter nag geen bydrae gelewer waarin die besondere noue ·uerband tussen ~ie volkskonsepsiew~reld,
eri die v:nlksorg binne die volkskultuur aan ·die erde was nied In die
w
e~k
ie
s
van P.Jo Meyer ?) word reeds 'n aerate skrede in hierdierig-ting gelJi. d . .,
Literat1,.j~r oor die Afrikanervolkskultu•Jr hat 'n ruim oes opgelewer9 veral wat betref tydskrifartikels en gedokumenteerde toesprake.. Die
enigste o~vattende studie oar die Afrikaner-volkskultuur blyk di6
van C.,M. van den Heaver en P .. de Vo Pienaar, 11Kultuurgeskiedenis van
die Afrikaner11
9 te wees. In hierdie driedelige werk word
verskillen-de aspskta van die Afrikaanse volkskultuur deur verskillende skrywers
beha11dela Daar beataan talryke ander studies 'in verband met bepaalde
•
a~pskte of fasette van die volkskultuur van die Afrikaner., Die meeste
literatuur behandel die bepaalde aspek wat bestudeer word vanuit die
besondere fokuspunt van die betrokke uakwetenskap waarin die studie
ondsrneem word., Die vakwetenakappe wat in hierdie opsig die meeste aam:lag aan die verskynael valkskultuur gee, is die Taalkunde,
Scsiologiep Geskiedenis9 Volkekunde en die Volkskunde.
1Janwet3 die jong ontwikkelingsgang van die vak Kultuurkunde en die
geringe hoeueelheid publikasies wat die betrokke verskynsels vanuit
6) Sien o~m., die werke van Van der Walt9 AoJoHo a.ad Geskisdenis
van ~uid-Afrika9 lste druk, 1951 en 2de druk1 1966; Van den Heever9 C.,M.,
&
Pienaar, P. de Vo Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner, asook talle publikasies van GdDo Scholtz, JoA.,Jaars~Jeld1 D.,W. Krilger e.,ad
die fokwepwit van hierdie vak benader9 moss die beekikba::l:'e lite-rat•Jur van die vakwetenskappe in 'n hoe mate geb:-uik
w
o
~
d
.
B)Die tQtstandkoming van die vak Kultuurkunde aan die
PU
vii' CHO behoort in die toekoms in 'n groat mate in die behosfte aano~vattende geko5rdineerde, wetenskaplike kennisvorming en
-for~wlering in verband met die volkskultuur in die algeillaa~ e~
die Afrikaanee volkskultuur in die beso~dar ta uooraien.
Hierdie st•.Jdie is prim~r kultuur-histories en empuiss valii aard.,
6. Indeling van die proefskrif:
J¥Jet die indeling van die proefskrif in sy hoofafdelings ie aanuank -lik van die gangbaar~gebruiklike verdeli~1g uitgegaan, waari11 daar
aan die hiatoriese, prinsipiele en empiriese aepekte van die
pra-bleem ender behandeling aandag gegee word. Algaande net dit egte~
geblyk dat die benadering van die probleem van~it hiePdie drie ge-gesigshoeke nie ten volle aan die problematiek inherent aan die
vraag-stuk reg laat geskied nie. Dit wil voorkom aaof hierdie driedeling op 'n valse probleemstelling, naamlik die sky~bare teenstelling t~s sen tearie en praktyk berus. Volgens die gabruiklike indeling sou
die prinsipiele aspekte die behoreneeise dek, terwyl dis hi~toris
en die empirie saam die praktiese aspekte vorm, wat dan aan die siae van die teorie of die prinsipiele aspekte getoeta most wordo
Oaal' kan wel twssen hierdie drie aspekte onderskei wo:-d, maa!.' h
skeiding is uiteraard nie geoorloof nie. In die Chrietellke weten-skapebeoefening waar daar gepoog word om tot kennia van ~ bepaalde faset van die kenbare, dit wil s~ 'n deur God geskape aspek 1:1an die akepping, te kom ward 'n bepaalde faaet van die kentiara teeame mat die beakikbare kennis daaromtrent vir nadere wetans!<aplike ont-leding en ondersoek geisoleer. Hoewel die deel van die kenbare waarop die aandag geveetig word nie normerend is nie, is dit tog genormeerd of prineipieel gedetermineer deur dis grondli.ggende
8) Omdat dear nog so weinig publikaeiae oor die twlt~ge
ekiedenie van die Afrikaner verskyn het, moss grotendeels
van tydekrifartikela en artikels in versamelbundels gebruik
gemaak word - vandaar den oak die omvangryke karakter van die bibliografie en literatuurverwyeinge.
konsepsiewereld van die kenner en die wetmatige of or.dalike karakter van die kenbareo So gesien is elke historiese gebeurtenis tegelyk 'n empiriese gebeure en ook prinsipieel gedetermineer-. Op grand van
die .inherente problematiek verbcmde aan hierdie driedeling is daar vocrlopig afgestap van die gebruiklike benaderi~g ~an die probleem. Terwyl die meer wysgerige vraagstukke en veral die wysgerige
fundering van vakwetenskaplike grondbegrippe voorlopig sander be-wi.:ste eksplisering hanteer word en eksplisering daarvan vir 'n ander meer wysgerig georienteerde studie gereserveer is-, is die aksent van
hiardie studie veal meer gerig ep die empiriese, variabele en
kon-kret·a verskynsels wat ender die gemeenskaplike grondnoemer 11sorg" gegrcepeer kan wordo Die resultaat van hierdie studie is in dia
volgenda afdelings verdeel: 60 I Afdeling I
Nadat die probleemstelling in die inleidenda hoofstuk kortliks geformuleer is, word in hierdie afdeling 'n
kursoriese uiteensetting gages van die belangrikste kultuurdominante in die Afrikanerkultuuretos. Die
historiese wortels van twee kontraster-ende kttlt!.lura.
dominants word kortliks gesignaleer terwyl daar met behulp van 'n ideaal-tipiese analise gepoog word om die
meas fundamentals karaktartrekke van die oorwegend Protestants-Chr istelike konsepsietir§reld aa tradisionele kultuurdominant van die Afrikaanse volkskultuur aan ta duie
Verder word die konfrontasie van die twee
kultuurdomi-nante en die belangrikste geestestromiAge inatrumen -teel in die wysiging van die tradisionale Protestants• Christelike kultuurdominant gaskets.
Die konkrete manifestasie en uitkristallisering van .die verskillende pol~re strominge as geestelike pendant-a van die volkskultuur word geadstrueer aan die hand van die
volksorg van verskillende partikulier-kulturele instel-linge as reaksie o.p die pros·es van angliaering en
korrelate aksentverskuiwinge in die volkskultuur er.
die meganiese integrasie van kultuurdominante in die periods tot die totstandkoming van die Unis van Suid-Afrika, wovd in hooftrekke behandele
Die kultuurpolarisering merkbaar in die proses van volksorgpolarisering en volksorgkoBrdinering word gaskets teen die agtergrond van die uitlopers9
vaor-lopers an vergestaltinge van h nuwe dialektiese 8an-heidsideaal wat horn in sowel die onderlinge relasie tussen volkere as die onderlinge relasie tussen ver -skillende samelewingsvorme manifesteer. Oagr word
gepoog om die kontoere van h hibridiess ~ultuurdomi~
nant, die Suid~Afrikaanss variant van die humanistiese rsligieuse grondmotief, naamlik dis holisme, in breH trskks af te tas.
6.2 Afdsling II
Hierdie afdeling handel oar dis ATKV {SAS en H) as partikLJlier~
kulturels installing in die Afrikaanse volkskultuur.
6.2.1 Dis ontstaan van die Vereniging word teen die agterg~onrl
van die historiese situasie van die Afrikaner op die Suid-Afrikaanse Spoorwee9 die historiese kult~ursituasie
van die land en die opkoms van die nuwe kultwLI~dominant gesketse
Die aard van die Vereniging9 sy grondslag, belydenis en
doelstellings en belangrikste volksorgmedia vir die
im-plernentering van sy doelstellings word behandel. h
Analise word gemaak van die verskillende terrei~e waarop die Vereniging horn in die uitvoering van sy doelstsllings beweeg het en die verskeidenheid van vorme en metodes
va sorg wat in die realisering van sy taak geb~uik is~ Die histariese waarde van hierdie liggaam in die vorming, bewaring en behoud van die Afrikaanse volkskultuJr wo-d
bespreek, asook die plek en funksie van sadanigs k~ltuur vereniging binne h bepaalde arbeidsbestel.
6.3 Afdelir.g III
In afdeling III word gep og om aan die .and van same~attende gevolgtrek ings a woorde ts bied op die rae s~cs i~ die probleems .elling geformuleer. Die aa d van die akse~t e~ sk:J 'winge i die Afr·ika .er : 1 ·Jur·etos w::lI·d tepaal sr die wisselwer i g t ssen partikuliere uolks .g en ~!e~d~e ak3e~t
ve skuiwinge word gaskets
Die volk en kultuurso g va d~e PfVJ (SAS en H) WJ~d a3~ h
kritiese evaluasie 01 de werp en daar w rd gepoa3 a. dia ~~l
en funksie van hierdie kul uur· ere iging as draer van die
Protestants-Christelike kultuurdomi~ant te bepaal.
Ten slotte word en ele w~sgerige grenspr bleme inherent aan
die vakwetens aplike g ondbegrippe s as in hierdie proefskrif
gehanteer1 aangedui vir verdere ondersoeke
7. Terminologie en begriesbepalinq: 7 l • Vo lk en nasie. : 9)
Oat die begrippe volk en nasie soms w~l sinoniem groothede aandui, blyk uit die gangbare spraakgebr ik in die
9) Gesien is feit dat die twee ver.s ·1nsels ~en riasie
:.r.
r.:!.18 .:.::dernetyd in die sentrum van belangstellirg staan, veral m0t b ~rakkin~ tot
die huidige rasseproblematiek~ sou dlt moontlik gereg er ig ees o~
oak aandag te gee aan die relasie tusse r·as_, .asie en \,'Olk. Oi:1 at die rasseuraagstuk in hierdie studie van sekond~re belang is en aa~
van die standpunt uitgegaan word da h Skrift~ •rlik ve antwoorde
volksbeskouing h skrede p die juiste weg is na die oploesing van
die rassevraagstuk, wol:'d die term e. beg:dp r a s r~.ie h.ier nade:r:
behandel ie. Vgl. i .v.m. die begrip r a s o.m.: Coertze, P.J~
(Red.) Inleiding tot die algemene Volkek nde, Pe 15. V.otzs, J.C.G. Ras, volk en nasie in terme van die Skr'f, p. 47, 50. Kyper, A.
Anti-revolutionaire staatkunde, I: 155-156. Coertze. Ras en kul
-tuu o Hartzog-annals, 7: 43, 195Ba Malan, G.H.To Wat is h volk? .Q_ie Huisgenoot, 31: 62, 19470 Huizinga. Geschonde. wereld9 p. 119.
Dunn. Race and biology, Po 10, 11-13. Malan, G.H.T. Die Afrikaa .~
se ras: h Logiese s udieo Tydskrif vir Wete:iskap en Kw~s, n'...!we
res~s, I: 141, 1940. Anon. Die begrip "ras" is in Bybel aanwesig. Die Trans~, 26 Dk ober 1965, Po 4o Coetzee, J.Co (.jm:·.) Volk en Godsvolk in die Nuwe Testament, p. 3530 NC ker·k. St '' iest~kke oar rasse-aa geleenthede met die besluite van die Sinode ua, die
Kaapse Kerk ••ooo•o' Po 5, Smeenk, Ca C ristelijk-so ·iale bsginsele •
I: 390. Sikkela Het boek der geboo ten, p. 353. T bias. The
rnea ing of race9 p. 49 22. A on. Apetearie verstewig nie SA
10)
11)
7olol
Afrikaanse taal. lO) Uit die etimologie en die diachronie van hierdie be.grippe blyk dat beide begrippe met verloop van tyd elements van die konnotasie van die ander begrip geassimileer het, sodat h suiwere begripsbepaling bemoeilik word. By verskillende outeurs word op grand van h eie kyk
op die werklikheid, h verskeidenheid van omskrywinge en definieringe van die twee betrokke begrippe aangetrefo ll) Etimologiese kanttekeninge:
h Tsr.m of begrip kom altyd tot stand binne die kadar van h bepaalde grondidee aangaande die werklikheid en vorm h dee! van h bepaalde begrippe-apparaat of integrasisskema waarin aan h totaalvisie aangaande die werklikheid ui t-drukking gages word. Sodanige begrippe is de~halwe konse p-sioneel gebonde aan h bepaalde konsepsiew§reldo Op grand van wysiginge in die grondidee aangaande die werklikheid, ondergaan begrippe oak konnotasionele wysiginge. In v er-skillende historiese situasies verkry spesifieka b grippe
I die Afrikaanse spraakgebruik word volk en nasie dikwels
sinoniem gebruik:J moontlik vanwee die feit dat nasiorualisme nag altyd in hoofsaak met die politieke aspirasies van
n
g· oat deal van die Afrikaner~ vereenselwig waso Malhe:d:ie vra of dit nie dalk toe ts skryf is aan die invlosd van die Engelse begrip 11nation11 nie. Sien g Afrikaner~volkseerihsid~
p. 25. Sien oak verder i~v.m. die begrip nasie: Van Oijk~ R. Mens en medemens1 p. 145. Duvenage,
s.c.w.
Kerk~ volk e~ jewg,dl. I, p. 71, 77. Stoker. Afrikaanse volkswording en Suid~
Afrikaanse nasievorming. Koers, 21: 241, 1954. labuschagne. Nag gedagtes oar nasionalisme. Tydskrif vir Wetenskap en Kuns~
10: 126p 1931. In hierdie artikel blyk dit dat die skryiJJer rneen dat nvolkar meer sien op die burgerlike en juridie:sa
staatsband en nnasien op die landsband en inheemse bloed- en
kultuurbandeo 'n Soortgelyke standpunt word gehuldig de.1
:;:-D. Mosterto Vglo sy artikels: Die Boerenasiso Wording en wese. Derde aflewering. Die Taalgenoot, 14: 212p 19450 Id. Nasionale eenheid. Die Taalgenoot, 9~ 29 19400
Vgl. a.mo: Francis. Ethnos und Demos. Duvenagep SoC.W., lac, cit. Coetzee9 J.C. (jnr.), lac. cit. Coetzse, J.H.
Blanke uolksontwikkeling in die lig van die Calvinisms.
dan oak telkena h ander betekenis. Vandaar dat atimologisse
verwysinge slegs betreklike waarde het in die bapaling van
die fundamentele betekenis van begrippe. Begrippe moet
tel-kens binne die raamwerk van die grondidae of
konsapsie-wareld waarbinne hulls operasioneel f~ngeer beuordeel l~Drd.
'Jolk~
Volgens Kuyper 12) kom die Germaanse begrip volk in sy ver
-skillende vorme soos ,/ale" en 11volck
11 eln ,,fi:5lk11 van dieself-de stam as 11populus" en hat dit oak die betekenis van die
groat menigte of massa. Die begrip 11populus
11 word in Latyn
dikwels gebruik om die publiek of die gewone beuolking aan ta
dui teenoor die leiers wat in die Romeinse senaat is.
Etimo-logiss hou die begrip oak verband met die Latynse bsgripps
11plebs
11
9 11plebes" en 11plebius
11 met die betekenis \.'an die
ge-w
~
;e
bsvolking9 volksmenigte of die hels/ganse bevolking. l3 )
Oikwsls hat die begrippe oak h konnotasie van varagting of minagting gehad.
Die Lat1nse begrippe 11populus11
9 11popula"i::io
11 e;1
11peL11;Jle
11 ko:Tl van die stam 11ple-" of 11pleo~
11 wat bewoonda 1;iebied, h st:-aak
of distrik betaken. 14) Die stam van dis dria begrippe gas uitdr~kking aan die gedagte van die groat aantal, die ~aasa,
die vale en word dikwels oak as publiek vertaal.
12) Kuyper, A., op. cita, p. 147 e.v.
13) Franck'B Etymologisch woordenboek? p. 755. Os Vriea, J.
Etymologisch woordenboek9 p. 264. Hierdie begrippe is die
stimologiese wortels waarvan die Engelse begrip 11people11
afkomstig is. Sien Noah Webster's universal dictiona~y of
tts English language9 p. 1242. Oxford English dictionary,
7~ 662.
14) Franck's Etymologisch woordenboek, p. 755. Lewis
&
Sho2t.Latin dictionary, p. 1398, 1399.
15)
. 16)
7.1.1.2
Die Griekse begrip 11laosn het min of meer dieselfde betekenis
as d.ie Lat.ynse begrippe 11ple si' of 11peuplei• wat in Engels
met ~cPOPlllacs" of itpeople" vertaal word en dui ook op die
15)
assa9 die uele9 die ·olksrnsnigts. Naas hierdie
be-teKenis word die begrip 1laos" oak soms as h Klassebegrip
geb~uik ter aanduiding an die gewone bevolking tsenoor hulle leiers of ter aanduiding van die lekedom in nn~erskeiding van
die geestelikss of klerus. Laasgenoemde kannatasie datesr uit
h latere historiese situasie.
Opsommend kan gestel word dat h analiss van die etimologiese
wortel ~an d0
e begrip volk daarop dui dat dit onder meer
ge-bruik word as h versamelterm uir die ualksmassa9 uolksmenigte
of beuolking as geheel; dui op_die gewone bevolking e
verder ook
n
antitetiese moment van tweerlei aard herberg9 naamlik~*
h Intra-politieke antitetiese momenttussen volksleier en volksmenigte;
is teenstelling
*
h Intra-instituter ker ike antitetiese moment9 te wetedie teenstelling tussen klerus en leke.
Nasie:
Etimologies hou hierdie begrip verband met die Latynse b
e-grippe 11nasci"9 11natio"9 11natus" en 11nasco
r-11 wat van die
i... • ' ' t " k 16 .) D. . i .
uegrippe "gnascor en 11gr1a us" om. ie -eg!'ippe Jj<;.om
van die stam ivgen11 wet oak !net cigigno!1 1te1·band hou en het die gemeenskaplike betekeni~ van geboorte, eenheid van herkoms, gemeenekaplike afstammingsverband, voorttring9 baar9 produ
-seer. In afgeleide sin word die begrip 0gentes" gebruik in
Vgl. i.v.m. die uerakillende betekenisse van die begrip 0lans o.m.:
Liddel9 H.G. & Scott, R. Greek-English lexicon, p. 821. LiaJell and
Scott's Greek~English lexicon9 p. 406, 407.
Engelbregt. Latijnsch woordenboek9 kolom 890: 1294. The Oxford English dictionary7 p. 11879 1189. Barents, J. Christendom en
nationalisms, p. 609 61. Mostert. Die Boerenasie, p. 211-12Q Vgl. oak Anon. Natie. (In Oosthoek1s Encyclopaedie
9 11: 382-3).
Ogilvie. The student 1s English dictionar·y, p. 472. Anon. Natie •.
(In Grosheide9 F
.w.
e.a. Christelijke encyclopaediej 5: 134.).Kuyper, A., op cit., p. 147, 1550
die sin ua~ die vreemde nasies. Die Engelse begrip "gentiles"
nQU oak met hierdie betekenis verbancl. By die kerkvadera k~y
dit die betekenis van die heidennasies in teenstslli~~ rnst
die Jgde e~ Christene. In hierdie sin het dit disselfl.:le be~
17)
tekerds as die Gr iekse be grip netnos". G-emean~kaplik
aan die betekenis van sowel die Latynse as die G~iakse b8 -gr.ipps 11stnos11 in hulls verskillende vorma is die volgende:
*
n
G~oep manse met h gesarnentlike woongebisd en*
die heidene, heidennasies of heidenvolke~Jaar ~estaan h interessante etirnologiese verwantskap t~asen
dis Latyn:se begrip 11ethnicusn en die Griekss begrip ,?et~as' 1
en die Lat.ynse en Griekse begrippe 11ethos/et12s°', lB) wat die gsmeenskaplike betekenis het van sedes1 gewoontss, geb~~ika,
aisnaardighede, karakter9 gesindhede. Die Griekae bagrip
netoe" dui ook onder anders verder op: die w~onplek van dis r.iense en kan etaken ~ "A characteristic exp:r:-e8•3ic.n of fea·tu:·:·as, 8XP:-'8•SBive 8Bstwres. 11
a~eorn~end kan die volgende ten opsigte uan dia stimolugiess hexk"1:ns van dia begr.ip nasie gestel wordg
*
Die begrippe waarmee nasia etimologiss usrband hou, w~rdin dis meeste woordeboeka telkans 66k as ualk vertaal.
*
D~idelik blyk hier die aksent op eenhsid van ha~ko~s en dis gemeenskaplike afstarnmingsverband.*
Die bsgrip verkry h eksterne religieus-antitetiase ma~snt wat blyk uit die teenstelling tussen die Jaodsa en haidsn-volksre en wat later oak op die teenstelling tussen
Christens en heidenvolkere oorgedra wo=d•
17) Die bstekenis van afstarnmingsverband deur geboorte kam cak i~
die Afrikaanse begrip g e n -erasia, na vars.
18) Engelbregt, op. cit., kol. 743~ Liddell & Scott. G !'sak-Englia~ laxican9 P• 590. Coatzee, J.C. (jnr.)9 op. c!to,
Pa 42.
