Die Carolina-kommando in die Tweede Vryheidstoorlog, 1899-1902

Die navorsing in verband met hierdie werk is onder andere moontlik gemaak deur 'n 2d hoc-toekenning van die Nasionale Raad vir Sosiale Navorsing.

- - -

---DIE CAFiOLINA-KOMMANDO I N DIE TVdEEDE VRYHEIDSOORLOG DEUR F. J. GROBLER V o o r g e l e a s g e d e e l t e l i k e nakoming v a n d i e v e r e i s t e s v i r d i e g r a a d v a n MAGISTER I'J1TIUM i n d i e F a k u l t e i t van L e t t e r e e n Wysbegeerte.

POTCKEFSTROOMSE UTTIVERSITEIT V I R CHRISTE-

LIKE: HOER ONDERWYS

VOORWOOBD

Die skryf van h i e r d i e verhandeling

i s

d i e ver- v u l l i n g van h langgekoesterde i d e a a l . _{A s jong onder-} wyser h e t ek v i r d r i e j a a r op Carolina onderwys gegee

en was d i t my voorreg om met h h e l e a a n t a l v m d i e oud- s t r y d e r s van d i e Tweede Vryheidsoorlog k e ~ i s t e maC*. Besmder opvallend v i r my was d i e t r o t s en sa3mhrJyig- heidsgevoel wat no meer a s d e r t i g j a a r nog by k a l l e

acnwesig was. So h e t h u l l e e l k e j a a r op

7

November op Witkloof byeengekom

om

d i e heldedood van g e n e r a a l Fou- r i e en kornmandant P r i n s l o o t e herdenk. Ten spyte v m p o l i t i e k e en ander v e r s k i l l e was h u l l e op d a a r d i e dag weer een.

Die optrede van d i e Carolina-kommando h e t f e i t l i k n e t i n d i e volksmond g e l e e f . Baie rnin

i s

beskryf. I n h a a n t a l g e s k r i f t e van Engelse kant i s met respek na h u l l e verwys, maar van Boere-kant i s h i e r d i e roemryke tydperk i n ons geskiedenis verwaarloos, Die behoefte om d i e kommando se geskiedenis op s k r i f t e s t e l

i s

s t e r k gevoel en d i e persoon w a t h i e r i n l e i d i n g geneem h e t , was I t , - k o l . Jan Liebenberg, d i e destydse d i s - trikskomrrandant van Carolina. Hy h e t h vergadering van oud-stryders belg wat op 6 J u n i e 1938 op Carolina gehou i s . Op h i e r d i e vergadering i s 'n komitee gekies

om

d i e boustowwe v i r 'n komando-geskiedenis t e v e r s m e i . . Die komitee h e t bestaan u i t I t . - k o l . J , Liebenberg

( v o c x i t t e r ), kapt. Don F i s c h e r , maj. C. Davel, mnr, K. K.

D.

H a m a n , I t . - k o l .

W.

Davel, mnr. V?,

H-

de V i l - H e r s , kapt.

H,

F. P r i n s l o o en mnr.

L.

A. Visagie, destydse skoolhoof van Carolina, wat a s s e k r e t a r i s sou optree. So h e t d i e H i s t o r i e s e Komitee waarna ver-

Die komitee het dadelik aan die werk gespring. Vraebriewe is a m talle oud-stryders pestuur. Oproege

is in die openbare pers gedoen en inligting is gesoek by alle persone wat moontlik lig op sake kon werp. Van verskillende persone wnt nie bereik

kon

word nie, is briewe en verklarings ontvaag.

Die komitee het, vergesel van oud-stryders, besoe- ke gebring a m Spioenkop, Modderspruit, Nelshoogte,

Chrissiesneer en Witkloof. Verslae van hierdie besoeke is opgestel deur mnr. Visagie en sy twee hulp-sekreta- risse, mnr. S.

L.

Prinsloo en slcrywer hiervan. In die verhaal word soms verwys na hierdie verslae.

Mnr. Visagie was die siel van die komitee. Geen moeite was vir horn te groot nie en die byeenbring van a1 die getuienis wat in die bronnelys genoem word, was hoof- sanlzlik aan sy ywer en vindingrykheid te dar-ke. Hy hst

'n waardevolle stuk saamgestel wat in die Preller-versa- meling in die Transvnalse argief te vind is. Ongelukkig het gebrek aan die nodige tyd hom verhinder om verder aan die saak te werk en dit het my laat besluit om die ondemerp a m te pak.

Hierdie verhandeling verhaal net die gebeure tot

- - met die slag V m Witkloof op

7

November 1900. ljet daar-

die geleentheid het hulle generaol en kommandant gesneu- we1 en hoewel David Joubert

I,. E.

V. vir die res van die oorlog 'n waardige opvolger vir kommandant Prinsloo WTS, het die kommando nooit weer as 'n eenheid in enige groot botsing teen die vyand te s t a m gekom nie. 'n Dee1 vzil die kommando is deux kommandant-generaal Louis Botha in sy komrnando opgeneem en die res het in verspreide gueril- la-groepies opgetree. Dit is ook baie moeilik om die

- - -

-- - -

(iii)

besonderhede van die verskillende groepies se optrede na te spoor. Hier en daar is insidente in verklarings be- skryf, maar dit is te onvolledig om h deurlopende ver- h a d op te stel. Die gewone verbindingsmiddele tussen

die offisiere het teen daardie tyd opgehou om te bestam, sodat daar ook nie meer oorlogstelegramme te vind is wat meer lig op die sarik kan werp nie.

Denewens die versamelde getuienis van die Histo- riese Komitec, is veral met vrug navorsing gedoen in die argief van die komrnandant-generaal, die argief van

dr,

W e

J.

Leyds en die versameling van dr.

G. S.

Preller. Origens is van die gepubliseerde bronne wat in die bron- nelys aangegee word, gebruik gemaak,

Langs hierdie weg wil ek graag dank betuig a m hulle wat dit vir my noontlik gemaak het om die navor- sing te doen. Die materiaal wat deur die Historiese Komitee van Carolina byeengebring is, was tot hiertoe deur mnr.

L,

1%. Visagie bewaar. Hy het dit goedgmis- tiglik tot my beskikking gestel, waarvoor my hartlike dank. Dit sal hierna, volgens ooreenkoms met hom, aan die Transvaalse argief oorhandig word vir verdere bewa- ring.

Die firma ,,Sarnpson Low, Marston and Company Ltd,", uitgewers van

,

The Times History of the War in South Africa 1899

-

1902

",

wens ek te bedank vir hulle verlof om van die kaarte in genoemde boek gebruik te maak, Die redakteur van

,

Die Huisgenoot

"

word ook bedank vir sy toestemming om h foto van kommndant Prinsloo uit sy blad te mag afdruk,

Die vriendelikheid en behulpsaamheid van die

ar-

de tegemoetkomendheid is ook van die personele van die

Ferdinand Postma-biblioteek aan die

P. U.

vir

C.

H.

0.

en die Staatsbiblioteek te Pretoria ondervind. Dit word

ten seerste waardeer.

Ten laaste wens ek my besondere waardering te be-

tuig jezns my promotor dr. J. S. du Plessis van die Pot-

chefstroomse Universiteit vir Christelike HoVr Onderwys.

Toe

ek nog getwyfel het oor die onderwerp, het hy my aan-

gespoor. Terwyl

ek

besig was, het

hy

my met groot

ge-

duld leiding gegee.

Hy het hom selfs die moeite getroos

om saam met my die steiltes van Spioenkop te gaan uit-

klim. My hartelike

dank

vir sy bystand en leiding.

F. J. GROBLER.

CARLETONVILLE.

( v >

I N H O U D

HOOFSTUK

I

Die vorming van die Carolina-kommando en sy eerste taalr

1

op die Swasiegrens

...,..

..

.

.

Die ontstaan van Carolina-distrik

-

Burgerlilce

bestuur

-

Organisasie van die komnando

-

Indeling in

wylce

-

Veldkornette gekies

-

Mpefu

-

kftrede van komdt.

Joubert

-

Komdt. Prinsloo verkies

-

Voorbereidings vLr

oorlog

-

Grootte van komnando

-

Kwaggafontein

-

Ontvangs

van genl. Burger

-

Komando verskuif na Swasiegrens

-

Lochiel

-

Reglings met Swasiehoof

-

reglings vir vei-

ligheid van Swasiegrens

-

Genl. Burger na Natal

-

Kamp

verskuif na Oshoek

-

Laerreglings

-

Patrollies

-

Uitsit

van wagte

-

Tydverdryf in h e r

-

Vkt. Viljoen na Bells-

kop

-

Komdt. Prinsloo na Natal

HOOFSTUK I1

Die eerste vuurdoop in Natal

...

21

a) Modderspruit

...

21

Roete van genl, Burger nn Natal

-

Toestand i.n

Natal

-

Posisie van Boeremagte

-

30 Olctober,

b) Die inval suid van'die Tugela

...

27

Besettings~agte on Ladysmith

-

MilitGre posisie in

Natal

-

Genl. Joubert trek oor Tugela

-

Carolinn-

bl~::,yers na Weenen

-

Nooirivier aangeval

-

Engelse

versterkings

-

Genl. Joubert keer terug

Beleg van Ladysmith

-

Colenso

-

Besluit om Plat- rand aan te val.

HOOFSTUK I11

Spioenkop

...

38 Buller besluit om aan $0-Tugela deur te breek

-

Boere versterk Bo-Tugela

-

Carolina-kornrnando kom by Spioenkop aan

-

Engelse begin aanval

-

Kornmandant- Generml stuur versterkings

-

Genl. Botha laat Spi- oenkop ondersock

-

Carolina-stellings gebombardeer

-

Engelse verower Spioenkop

-

Beskrywing van Spioenkop-

. .

Die loopgrawe

-

Boere tref teenmaatregls

-

Komdt. Prinsloo na Spioenkop

-

Komdt. Prinsloo vra hulp

-

Engelse onder kruisvuur

-

Boerekanonne

-

Engelse ar- tillerie

-

Boodgate geskiet

-

Engelse regterflank ge- teister

-

Uitvlsg episode

-

h n v a l op Tweclingkoppe

-

Die nag na die Spioenkopslag

-

i"inderdagm6re op Spioen- kop

-

Boere-verliese

-

Engelse verliese.

Van Spioerkop tot i~llemansnek

...

73

- - --

a) Pietershooete (

.

~ieterls Hill

.

)

...

7 3 - - - . - . -..-

Vmlkrans

-

Posisie van Carolina

-

Pieters- *leuwe1

-

Die groot terugtog.

0 ) Biggarsberg

...,...

79

Posisies van komandots

-

1;sst.-veggeneraal

J. C. Fourie

-

Uitval na Elandslaagte

-

Koman- do-vlag ontvang

-

Standerton- en Bethal-komando vcrtrek na die Vrystaat

-

i~sst.-komdt.-genl, Fou-

( v i i )

r i e

-

B u l l e r begin a a n v a l

-

Tweede g r o o t t e r u g t o g , c ) Gothaspas en i'Jlemansnek

...,'...,...,

89

Opkonmandering van t u i s s i t t e r s

-

Moraal van

4

b u r g e r s

-

B u l l e r na Bothaspas

-

Beskrywing van Bothaspas

-

B u l l e r v a l aan

-

Genl. F o u r i e n a l'tl-

lenansnek

-

S l a g van Allemansnek

-

B u l l e r b e r e i k d i e spoorweg

-

Konklusie,

HOOFSTUK V

Terug i n Transvaal

...

97

Van S a n d s p r u i t C a r o l i n a

Vakkerstroom b e s e t

-

Carolina-kommando by Skulp- s p r u i t

-

Engelse b e s e t Ouhoutsnek

-

Krygsraad naby limersfoort

-

Komando s e kos en g e l d gedaan

-

I d i d -

d e l b u r g v e r t r e k h u i s t o e

-

B u l l e r t r e k op n a Stan- d e r t o n

-

P l a t r a n d - s l a g

-

i'mersfoort

-

Lydenburg en C a r o l i n a v e r t r e k h u i s t o e .

B u l l e r v e r t r e k van Natal-spoorweg af

-

Boere- v o o r b e r e i d i n g s

-

C a r o l i n a ingeneem

-

E e r s t e b o t s i n g - Tweede b o t s i n g . . BOOFSTUK V I

...

Die l a a s t e f a s e 116 French t r e k op na C a r o l i n a

-

Genl. F o u r i e b e s e t Rooihoogte

-

French t r e k op na Rooihoogte.

( viii )

...

C) A a n die Komati ,.. 124

Komando verdeel

-

Engelse uitval uit Belfast

-

French se dryfjag.

Genl. Fourie ontvang geld van Komdt

.

-Genl.

Smith-Dorrien se mislukking van

3

November

-

Smith-Dorrien se tweede uitval

-

Boere se planne vir

7

November

-

Boere trek op

-

Genl. Fourie en komdt. Prinsloo sneuwel

-

David Joubert word kom- nandant

.

HOOFSTUK

VII

Die Einde

...

139

Vrouens na die konsentrasiekampe

-

Krygsgevange-

Gylaag

I

: Ongevalle by Spioenkop

...

143

Bylaag I1 : Lys van burgers van wyk I by genl.

Fourie in November 1900

...

146

Bylaag I11 : Lys van Carolina-kommando volgens

die Rooikruis se lys in die Pre-

toriase argief.

...

152

Bylarg IV : iianvullende lys van Carolina-burgers, opgenaak uit die lys van krygsgevangc-

nes.

...

161 Bylazg V : l~anvullende lys van Carolina-burgers,

opgemajk uit die komando-lys in by-

...

laag 11.

165

Bylaag VI : Lys van krygsgevangenes van Carolina-

distrik.

...

167

Bylmg VII : Vrouens en kinders van Carolina-dis-

trilr wat in die konsentrasiekampe

00s-Transvanl en Noord-Natal

...

t e e n o o r b l

.

21

.

S l a g van Modderspruit

.

...

II .. 24

Beleg van Ladysmith

.

...

PI if 27 Spioenkop

.

...

s9 .I

41

Hoofkruin van Spioenkop

.

...

0 1

49

C a r o l i n a - p o s i s i e aan d i e Tugela

. . .

PI v

75

B i g p r s b e r g

.

..

...

u IT

79

Bothaspas, Allemansnek, Ouhoutsnek en Graskop

.

...

P l a s e aan d i e Kornati

. ...

S l a g van ' J i t k l o o f

.

...

FOTO

'

S

1. Burgermonument op C a r o l i n a .

...

Voor t i t e l b l a d . 2. Komrnandant

H.

F. P r i n s l o o ...Na b l a d s y 4.

3.

Gedenksteen e n g r a f t e op Spioenkop.Na b l a d s y

68.

asst. t a. w e bl

.

dd. genl. n K. w e kol. lsorp

.

kor:ncit. It. It .-kol. naj. ma j -gc.nl. vgl

.

vkt. wnd. Z. 1;. R. ( xii ) -,

LYS VI;N AFKORTINGS

assistent. aangehaalde werk. bladsy

.

gedateer. generaal. kolonel. korporaal. luitenant. majoor. majoor-generaal. vergelyk. veldkornet

.

waarnemcnd ( e )

.

H O O F S T U K

I

DIE VORMING VAN

DIE

CAROLINA

-

K O W D O

EN SY

EERSTE TAAK

OP

DIE SWASIE

-

GRENS

Die ont

staan

Voor sy selfstandigwording as distrik

van die Caro-

_{het Carolina}

_'n

_{deel van die Lydenburg-}

se distrik gevorm. Die Carolina-owe-

wing was in dik gelulrkige posisie dat Joachim Christoffel

Fourie, een van hulle eie mense, die lid vir Lydenburg in

die Eerste Volksraad was tot die einde van 1894.

1ntus-

sen was daar in die tagtiger jare van die 19de eeu reeds

woelinge om Carolina tot distrik verklaar te kry en

'n

memo-

rie waarin dit versoek word is by die Eerste Volksraad inge-

dien.

*)

Die memorie is gunstig ontvang en in 1890 is be-

sluit om Carolina tot

b

aparte distrik te verklaar.

3,

D i e

saak het egter nog

b

tyd lank gesloer, want eers in Desem-

ber 1893 besluit die Uitvoerende Raad om aan die Eerste

Volksraad se besluit van 1890 uitvoering te gee,

4,

1n

die proklamasie van die Staatspresident waarin die besluit

op 3 Januarie 1894 aangekondig word, word die distriks-

grense tussen Carolina en Lydenburg, asook tussen Carolina

en Ermelo omskryf. Lg, grens is nog dieselfde as die hui-

dige grens tussen die twee distrikte. Die grens tussen Ca-

rolJna en Lydenburg is ietwat vaag omskryf. Wat we1 duide-

lik is, is dat Belfast en Machadodorp in die Lydenburgse

distrik geval het. Die grens is net oos van Machadodorp

(

verby tot

...;

1)

Staatsalmanak van die

Z.A,R,

vir 1894, bl, 52;

Staatscourant der

Z,A.R,,

17

Oktober 1894.

2)

Staatscourant der

Z.A.R.,

3

Januarie 1894

:

Proklamasie

van Carolina-distrik deur die Staatspresident

.

3)

Ibid.

verby t o t aan E l a n d s p r u i t , w a t v e r d e r d i e g r e n s gevorm h e t t o t waar Godwanrivier i n E l a n d s p r u i t loop. Waterval- Boven en Waterval-Onder h e t dks i n C a r o l i n a - d i s t r i k ge-

1e

.

5)

B u r g e r l i k e Met d i e o r g a n i s a s i e van d i e b u r g e r l i k e be- Bestuur _{s t u u r h e t d i t n i e so v i n n i g gegaan a s wat} d i e b u r g e r s g r a a g s o u wou he n i e . Op 3 A p r i l 1894 h e t d i e l a n d d r o s k a n t o o r met Jacob van d e r Merwe as waarnemende l a n d d r o s geopen. 6 , Vanaf F e b r u a r i e 1895 i s hy deur H a Hu- go vervang, maar ook nog i n waarnemende hoedanigheid. 7 ) E e r s aan d i e begin van 1897 v i n d d i e v e r k i e s i n g v i r 'n l a n d -

d r o s p l a a s e n word D.J.Krie1 v e r k i e s e n deur d i e r e g e r i n g a a n g e s t e l . 8 )

I n t u s s e n h e t d i e waarnemende l a n d d r o s t e en waarnemen- i

de v e l d k o r n e t W.H.Versfeld aan d i e werk g e s p r i n g om d i e k i e s e r s l y s t e v i r d i e E e r s t e e n Tweede Volksraad i n orde t e k r y . I n Maart 1895 i s d i t i n d i e S t a a t s k o e r a n t g e p u b l i -

s e e r en kon d i e v e r k i e s i n g s gehou word. Op d i e l y s t e v e r - skyn 327 name van sterngeregtigdes v i r d i e E e r s t e Volksraad .

en 30 name van persone wat kon stem v i r d i e Tweede Volks- r a a d . I n Mei 1895 i s d i e v e r k i e s i n g gehou e n David Jo- hannes J o u b e r t g e k i e s t o t l i d van d i e E e r s t e Volksraad, t e r - wyl J.L.Grobler l o ) l i d van d i e Tweede Volksraad geword

( h e t . 5 ) I b i d .

6 ) S t a a t s c o u r a n t d e r Z.A.R. ' A l l e kennisgewings i n d i e S t a a t s k o e r a n t wat b e t r e k k i n g op C a r o l i n a gehad h e t , i s d e u r hom a s waarnemende l a n d d r o s onderteken t o t aan d i e e i n d e van J a n u a r i e 1895.

7 ) I b i d , 6 Maart 1895 : K i e s e r s l y s t e v i r C a r o l i n a - d i s t r i k o n d e r t e k e n deur wnd. l a n d d r o s HaHugo en wnd. v k t . W.H. V e r s f e l d . ..-

) I b i d , 11 Nov. 1896: A d v e r t e n s i e van v e r k i e s i n g deur

S t a a t s e k r e t a r i s D r . W.J.Leyds ; I b i d , 9 Des. 1896 : Her- a d v e r t e n s i e waarin v e r k l a a r i s d a t D.J.Krie1

kandidaat.

i s i n d i e p l e k van J.J.Coetser: I b i d . 1 2 Mei 1897 : Re- geringskennisgewing van D. J

riel

s e ' a a n s t e l l i * - a s l a n d d r o s .

het. Hierdie poste het hulle behou tot met die uit- breek van die oorlog in 1899.

Organisasie van Die Carolina-burgers het 'n veldkornet-

die Kornrnando _{skap van die Lydenburg-kommando gevorm}

en was bekend as

,!

Wyk Komatie met W.H.Versfeld as veld- kornet

.

12) Hierdie veldkornetskap het ook hulle deel tot die onderdrukking van die opstandige naturellestamme bggedra. In 1894 het vkt. Versfeld met sy burgers opgetrek om onder komdt. Schalk

W e

Burger van Lydenburg die opstandige Magoe- ba

in

die noord-oostelike berge van Transvaal te gaan on- de rdruk

.

13) Kort daarna sou hierdie veldkornetskap tot

12 kommando met sy eie kommandant ontwiklrel.

Aan die begin van die nuwe kommando se geskiedenis het vkt, Versfeld in 'n waarnemende hoedanigheid as veldlror- net vir die hele distrik opgetree. In 1895 het hy die ver- kiesing van die Kommandant-Generaal en die lede van die

Eerste en Tweede Volksraad in Carolina-distrik laat hou.

14)

Hierna is byeenkomste vir die verkiesing van ?I komandant gehou en die Beuse het op David J. Joubert wat 'n paar maan- de tevore ook as lid van die Eerste Volksraad gekies is, geval

.

_{15) 0p sy skouers het die taak gerus om die nuwe} kommando van die grond af op te bou. Hy was 'n bekwame man wat die agting van a1 die burgers weggedra het.

( Sy eerste

.. . .

.

10) ,,Jan Kwaaimanu was die algemene naam waaronder hy be-

kend was in Carolina-distrik.

11) Staatscourant der Z.A.R.! 29 Mei 1895 : Regwingsken- nisgewing van hulle verklesing.

12) Staatsalmanalc van die Z.A.R. vir 1894, bl. 59.

13) Verklarings in my besit van

M e

J-Odendaal,

_W.

_{J.Dave1 en}

H e

J. S3oltz gedoen a m mnr.

L.

A. Visagie op

6.6.1938.

14)

Staatscourant der Z.A.R., 30 Jan. 1895 : Kennisgewing deur wnd, landdros J. van der Merwe.

15) Ibid, 20 Nov. 1895 : Regeringskennisgewing van verkies- ing

Indeling Sy eerste taak was om die distrik in wylce of

in Wykc _{veldkornetskappe in te deel. Daar is besluit}

om die distrik in drie wyke te verdeel. Wyk

I

se grens het @loop van die plaas Tevreden, aan die grenslyn tussen Ca- rolina en Ermelo, met 'n reguit lyn oor Onbekend tot aan die

dit tot op Groenvlei geloop

en

daarvandaan met 'n reguit lyn oor Roodepoort tot waar Vaalwater en Boesmanopruit verenig. Daarvandaan sou Vaalwater ( wat van genoemde punt af die Komatirrivier genoem word) die grens vorm tot aan die noord- westelike hoek van Brakspruit, waarvandaan dit met 'n reg- uit lyn oor Welgevonden ( die plaas van die latere genl. J. C. Fourie ) , Leeuwkloof en Bergendal tot aan Viljoensvlei aan die grens tussen Carolina- en Lydenburg-distrikte ge- strek het. Die orige deel van die distrik

is

dcur die Koma- ti-rivier tot aan die Swasiegrens in twee wyke gedeel.

Suid van die Komati was wyk I1 en noord daarvan wyk 111. 16

Veldkornette Gedurende Februarie 1896 is die vcrkies-

gekies

ing van veldkornette gehou. 17) en is

H.

F. Prinsloo vir wyk I,

W. He

Versfeld vir wyk I1 en

A.J.

Viljoen vir wyk I11 gelcies. 18) Korndt. Joubert se 1:ownando was nou georganiseer en dit was sy v~rdere taak om hierdie kommando tot 'n vegeenheid wat hulle nan teen 'n vyand sou kon staan, op te bou.

( Die ecrste

.

..

. .

-- - - . . - - - - . - --

16) Ibid, 11 Des. 1895 : Proklamasie van die Staatspresi- dent.

17)

_{Ibid, 29 Jan. 1896 : Kennisgewing van dLo verkiesing.} ,

18) Ibid, 23 Des, 1896. Die aanstelling van fie drie veld- kornette kon nie in die Staatscourant der Z,

A, R e

ge- vind word nie, maa in die Staatscourant der

Z. A.

R.,

dd.

23

Desember 1856 verskyn 'n kieserslys 3nderteken deur die drie persone in hulle hoedanighei: as -reld-

k o r n e t t e

van die drie wyke.

~

.

Komdt. Pt-;",!oo.

--Mpefu Die ecrste te toon het in 1898

5

geleentheid om hulle gevegsvaardigheid gekom toe die kommando onder komdt. Joubert, saam met ander kornmandots, teen Mpefu opgetrek

het. Die Carolina-koimando was gelukkig en het geen leviens- verlies te betreur gehad nie. 19) Hierdie veldtog het die

jong kornrnando die nodige ondervinding om as ?I eenheid op .

te tree, gegee. Dit was hulle eerste vuurdoop en het ge- help om 'n groepsgevoel te laat ontstaan.

Aftrede van As gevolg van memories wat a2.n die

komdt

.

Joubert

Eerste Volksraad gerig is, is in Oktober 1898 besluit dat distrikskornrnandante van die volgende jaar af ?I vaste salaris sou kry. 20) Dit het dus vir David Jou- bert onmoontlik geword om albei ampte te beklee en hoe swaar dit hom ook geval het, was hy verplig om te kies tusscn die twee en hy het verkies om lid van die Eerste Volksraad te bly

.

Komdt. Prinsloo In Julie 1899 is daar ?I verkiesing ge- , . verkies

hou 21) en

H.

F.

Prinsloo wat tot nou

toe veldkornet van wyli I was, is tot komrnandant verkies. 22) Aangesien daar nie dadelik h veldkornet in sy plek gckies is nLe, moes hy, benewcns SJ- werk as kornmandant, 001i nog as

veldkornet in sy ou wyk optree

.

tot na die opkomm,mdering van die burgers in Oktober 1899. 23)

( Komdt. Prinsloo.

19)

Verklaring in my besit van J.

C.

Middle1 gedoen a m mnr;

L a A. Visagie, 6.6.1938.

20) Notulen van den Eersten V2lksraad der Z.A.Republiek, 27 Okt. 1898, Artikel

14-74;

Zn Staatscournnt der Z.R.R.,

Julie 1899, word die bc-g r ers van Vryheid opgeroep om lid vir die Tweede Volksraad te kies omdat hul-le lid weer verkies is tot komrnanjant van die distrik.

21) Staatscourant der Z.A.R., 17 Mei 1899 : iennisgewing van verkiesing deur vk-ke.

E,

F a Prinsloc,

W.

H a Versfeld

en

A.

J. Viljoen.

22)

Sy

aanstelling kon nie in die Staatskoerant gekry word nie, maar op 13 September 1899 word ?I verklesing vir veldkornet in wyk I in die Staatskoerant be~aal. Die veldkornet skap moes dus kort tevore vakant &rank liet ; Verklaring in my besit van A.W.Korf wat verLaar dat H.F.Prinsloo tot kommandant bevorder is; Verrlaxing van

Voorbereidings Komdt. Prinsloo het op b baie kritieke vir oorlog

tydstip die leiding van die Carolina-kom- mando oorgeneem, Die verhouding tussen die twee Boere-re- publieke en Engeland het by die dag meer gespanne geraak, Aangesien die Transvaalse regering ingesien het dat die on- vermydelike oorlog op hulle afgedwing sou word, het hulle die kommando s in b st aat van voorbereidheid probeer bring. Geweors en patrone is aan die burgers uitgedeel en alles is gedoen om hulle slagger~ed te kry, , 24)

Gedurende die maande Augustus en September 1899 het komdt, Prinsloo sy hande vol gehad, want hy moes sy gewone veldkornetwerk doen en nog as komandant die burgers vir

die komende botsing bewapen en voorberei. Daar was b gedu- rige aanloop by sy huis en baie van die administratiewe werk moes in die nagtelike ure verrig word. Hy is hierin getrou bygestann deur A. MacCallwn, die magasynmeester en latere tweedc landdrosklerk op Carolina.

25)

Ten einde die werk te vergemaklik, het komdt. Prinsloo verlof van die Landdros gekry om A. MacCnllutn by horn op sy plans Haverfon-

tein te hcu. Die burgers het Mausers en pairone onti;.va.n.g en hulle Mart7'ni H e n r j -genrere is teruggcs t11111.- ? x o toria toe. 2 6 )

Danr moes ook reFliags gctref word vlr tente vir dig burgers wat nie hulle eie tente gehad hzt nie. As die

( oorlog uitbreck

....

A, MacCallum in my besit bevestig dit ook.

23) A. MacCallum : a.w.

24) Van Aardt, J. M. H, : Die amdeel van die Krugersdorpse Kommando aan die Tweede Vryhnidsoorlog ( leg9

-

1902 )

( M.A.-verhmdeling, P.

u.

vlr C. H e 0.) Mzart 1950, bl. 10

-

14.

25) Staatscourant der Z.A.R., 1 Lunie 1899 en 2' hug. 1899: Aanstellings in genoemde pos;e.

26) A, MacCallwn : a.w. ; Sien oo? Van Aardt : a.w., bl. 14 tot

15;

Dr. G. S. Preller-ver~ameling, band 88, l 6 ~ r 168, bl.

147

: Verklaring van

J. H.

Grobler;

,,The

Jcurnnl", Grahamstad, 22 Sept 1899 meld -ran b geweer en 100 patro- ne wat aan elke burger verskaf Ls.

o o r l o g uitbreelc sou dacr n i e t y d wees om v o o r s i e n i n g t e maak n i e . Die nodige waens en trelKdiere v i r d i e v e r v o e r van arnrnunisie en ander voorrade moes gehuur word, sodat d i e kornrnando enige oomblilc g e r e e d kon wees om op t e t r e k . 27 G r o o t t e van I n 1899 h e t d i e blanke inwoners van C a r o l i n a - kornrnando

d i s t r i k 3,700 s i e l e g e t e l . 28) Die b u r g e r s wat rnoontlik d i e wapen kon opneem om d i e r e p u b l i e k t e verde-

d i g , word i n d i e volgende t a b e l aangetoon : 29

Manne van 18 Manne van 34 Manne onder 18 t o t 34 j a a r t o t 50 j a a r en bo 50 j a a r wyk I 110 66 33 wyk 11 60

3 1

1 7 VVyk I11 134 56 29 T o t a a l 27 4 153 79 H i e r u i t word d i t d u i d e l i k d a t d i e maksimwn-sterlzte van d i e Carolina-kornrnando maar n e t 506 manskappe kon wees

as almal gelyk op kornmando was. Hiervan moet ons d i e oues van dae, s i e k l i k e s en b u r g e r s wat om ander r e d e s n i e a l t y d

op kornmando kon wees n i e , a f t r e k . I n werlclikheid kon d i e kornmando dus s e k e r n o o i t meer a s 400 man gewees h e t n i e . Ons h e t h i e r dus met een van d i e k l e i n e r kommando's van d i e Boere-strydmagte t e doen. A s ons h i e r n a d i e l o t g e v a l l e van d i e kommando v e r h a a l , s a l d i t nodig wees om h i e r d i e f e i t

( i n gedagt?

,....

27) K. G. 332 ( 2 ) : Telegram Komdt. C a r o l i n a a m Komr-andant-

Generaal dd. 30 Sept. 1899.

28) Staatsalmanalc van d i e Z. A.

R.

v i r 1899, b l . 336. 29) I b i d , b l . 49. I n d i e S t a a t s c o u r a n t d e r Z . A. 3 , , 25

Jan. 1899, word d i e k i e s e r s l y s t e v i r d i e E e r s t e en Tweede Volksraad g e p u b l i s e e r en d i 6 gee d i e volgende g e t a l l e :

Wyk I Wyk I1 Wyk I11 T o t a d E e r s t e Volksraad : 157 99 198 454 Tweede Volksraad : 11

3

24 38 T o t a a l 168 102 222 492

H i e r d i e g e t n l l e b e v e s t i g d i e gege&xs van d i e ~ t a a t s a l r n a - nak.

altyd in gedagte te hou.

Kwaggaf ont ein Die gespanne verhouding tussen Engeland en die Boere-republieke het eindelik breekpunt bereilc. Aan die begin van Oktober

1899

is die burgers opgelcommandeer om op

4

Oktober op die plaas Kwaggafontein, vyf my1 uit Caroli- na, byeen te kom. Vroeg die mere het die eerstes reeds aan- gekom. Van alle kante en met allcrlei vervoermiddels het hulle opgedaag. Sommige was te perd, andere met wa en osse

en daar was ook voetgangers. Vfyk 111 onder vkt. Viljoen wat die ve'rste gewoon het, het by vkt.

Vf.

H e de Villiers met wyk I1 se burgers op 3onnefoi aangesluit en vandaar

saam na Kwaggafontein opgetrek. Teen die aand was a1 die burgers daar en was die vergaderdc kommando 350 man sterk. 30

Die volgende dag mces komdt. Prinsloo sy kornrnando finaal organiseer. Die vakante veldkornetskap wat deur sy bevordering tot kommancant ontstam het, moes nou gevul word. 'n Verkiesing is g e h m en Adriaan J. de Lange is tot veldkornet van wyk I gekies. J.

C.

Fourie jr., seun van die

latere genl. Fourie, is tot adjudant van lcomdt. Prinsloo gekies

.

31

Gedurende

1899

het 7 . H. Versfeld as veldkornet van wyk I1 afgetree en teen die einde van September, dus lcort voor die byeenlcoms op Kwaggafontein, Aet Willem

H.

de Vil- liers in sy plek veldkorne: geword. ? 2 )

( Na die

. . . .. .

.

.

Fourie Ve rkl aring

7 2 ) K. G. 332 (2) : Telegram van Landdros Carolina aan die I(omman6ant-Generaal, dd. 0' Sept. 1899.

9

Na die verkiesing van die offisiere is oorgegaan die verkiesing van korporaals in die verskillende wyke.

tot

Die vorming van korporaalskappe of seksies is tot 'n groot

mate onderling geregl. Burgers het maats gemaak om hulle

goed te vervoer. Die een het 'n wa voorsien, die ander 'n

paar osse, 'n derde die trekgoed en so meer. Daar was van

vyf tot tien burgers by 'n wa. Sornrnige burgers het hulle

eie tuisgemaakte tente saamgebring, terwyl ander weer van bokseile gebruik gemaak het vir skuiling. Vir die armes wat nie hulle eie vervoermiddels gehad het nie, is daar wa- ens en osse gekornmandeer. 33)

Die meeste burgers net hulle eie perd, saal en toom gehad. Van die meer welvarende burgers het ook agterryers en handperde gehad. Daar was egter ook die armes wat nie hulle eie perde gehad het r-ie en vir hulle het die regering so ver as moontlik perde gekommandeer. Aangesien daar nie genoeg perde te kry was nie, het sommige burgers voetgang-

ers gebly en hulle was net cp die waens aangewys vir hulle

vervoer. 34)

Uit die burgers is 'n kcmitee van drie lede, wat nie

offisiere was nie, gekies om tie waens, osse en perde te waardeer. Die perde is gewaardeer teen %12 tot Z15, osse

teen %3 tot

%4

en waens teen Z5r) tot %80. 35)

( Die meeste

.

.

.

.

.

.

Lt.-kol. J.C.Fourie : a.w. ; -rerklarings in my besit van

A.

W.

Korf en B. J. van der M?rwe De Locale Wetten der

Z. A.

R.,

1898 : met no. 20 v m 1848, artikel 29 :

,

By

iedere oproeping van rnanschap2en zullen de zoodanig opge- commandeerde burgers onderlinz voor wagens en ossen voor hun gcbruik moeten voorzienin: maken, ingeval van nood- zakelykheid zullen dc Veldko-netten zulks kunnea afcom- manderen." Hier is dus volgcns wet opgetree.

Verklz-rings in my besit van E m J. van der Merwe,

A. W,

Korf en

T,

14. Vieeber.

Lt.-kol. J.

C.

Fourie

en

A.

B.

Korf : a.w. ; De Locale

Wetten der Z. A. R., 1898, We; no. 20 van 1898, artikel

27 :

,,

De Veldcornetten en Co~mandanten zullen zoodra

de opgecommandeerde burgers byeen zyn, alle wagens, 0s- sen en paaqden taxeeren, die -roo? comandodienst in ge- bruik zullen genomen worden en zv.lke volledige geteeken-

Die meeste burgers was goed v o o r s i e n van k l e r c ,

skoene en j a s s e . Aan sornrnige wat n i e o o r d i e nodige middele beslcik h e t n i e , i s daar r e g n j a s s e , k l e r e en skoene wat van winkels gekommandeer i s , ~ i t g e d e e l . Die winkels h e t oolc n i e genoeg voorrade gehad n i e en sommige burgers mocs sonder

j a s s e klaarkom en h e t baie keer natgeregn. 3 6 ) D i t was a,an d i e begin van d i e reEnseisoen en a s ons i n gedagte hou hoe aanhoudend d i e m i s r e b op d i e o o s t e l i k e rand van d i e Hogveld v a l , was d i e voorsiening van j a s s e seker n i e onvan- pas n i e .

Ontvangs van Generaal Schalk

W.

Burger L. U. R. sou g e n l . Burger

d i e bevel voer o o r d i e k o m a n d o l s van Carolina en Lydenburg. 3 7 ) Die Lydenburg-kommando h e t h

l a n g e r a f s t a n d gehad om na d i e Swasiegrens af t e 16 en ge- v o l g l i k h e t g e n l . Burger met sy s t a f solank v o o r u i t gclcom

/

om d i e

...

.

. .

.

de t a x a t i e l y s t c n aan den Commnndnnt-Generaal overh'm-

d i en." D i t i s s t e r k t e bettvyfel of h i e r d i e bedrae ooi-t u i f b e t a a l i s .

3 6 ) Verklarings i n my b e s i t van v k t . A. J. V i l j o e n , J . J. P i e t e r s e , 6. J. van der Merwe.

3 7 ) Schalk T?. 3urger i s deur d i e burgers acngcspreck a s t l g e n e r a a l t s , maar hoe hy a m h i e r d i e rang gekom h e t i s ,

n l e d u i d e l i k ni e . Die rang van kornrnnnFmnt was d i e hoog-

s t e rang I n d i e R c p ~ ~ b l i e k , b e h n l w e d i g van Kornmnndnnt- Generanl. Tog vind ons dat d a m van d i e begin vpLn d i e oorlog a? h h e l e a a n t a l o f f i s i e r e t o t d i e rang van ge- n e r a a l verhef i s . So 'n g e n e r a a l h e t gewoonlik o o r twee

of d r i e kormnandmte bevel gevoer. Die behoefte aan h h o E ~ rang as d i g van kommandant was moontlik verantmoor- d c l i k v i r d i e o n t s t a a n van die rang. Met d i e Natal- veldtog vind ons d i e volgende rangorde : Kommandant

-

G e n e r a d , A s s i s t e n t

-

Komrnandant

-

Generaal, veggene- r a a l , a s s i s t e n t

-

veggeneraal, kommandant ; K. G. 332

( 7 ) : Telegram Regering aan AssLstent-Genera$, dd. 11 Oktober 1899. Hier word g e n l . Burger dus van xdgerings- we2 a s a s s i s t e n t

-

g e n e r a a l aangesprcek ; K. G. 3 3 2 ( 7 ) : Telegram a s s i s t e n t

-

g e n e r a a l Burger aan Kommandant

-

Genera,?!.. dd. 1 2 Oktober 1899. 3 i e r noem hy homsclf a s s i s t e n t - g e n e r a a l ,

het groot opgewondenheid geheers toe die nuus bekend geword het dat hy kom en d2t hy om twee-uur die middag van Donder-

dag

5

Oktober op Kwaggafontein sou aankom.

37a)

Komdt. Prinsloo, met a1 die burgers wat perde gehad het, het hom tegemoet gery. Toe hulle by die plek kom waar hulle horn Sou ontmoet, het die offisiere die burgers weerskante van die pad opgestel. Elke burger het voor sy perd gestaan. Komdt. Prinsloo het die Generaal verder tegemoet gegaan en

s a m met horn tussen die opgestelde rye burgers deurgery, terwyl die burgers geesdriftig gejuig en ttHoera ! " geskree het. Hierop het die Generaal ?I k ~ r t toesprakie gehou wat

seker indrulc gemaak het, want hy was bekend as tI goeie spreker.

38)

Hierna het hy en komdt. Prinsloo vooraan na die laer gery, terwyl die burgers in gelid gevolg het. 39)

Kommando verskuif Die regering het gevrees dat die Swa-

na Swasiegrens

sies dalk van die Republiek se ver- leentheid misbruik sou maak en ?I rugannval op die Boere-mag- te sou uitvoer. Daar het ook die gevaar bestam dat die ~ngelse 'n troepemag deur Swasieland kon laat oprulc en dit

sou die Boere se > l - m n e h~eltemal in die war gestuur het. Daarom is beslui: dat genl. Schalk W. Burger met sy komman- do voorlopig na lie Swasiegrens sou g a m om te waak teen moontlike sodanige gebeurlikhede.

Van Kwagg~5'ontcin af het die walaer met die grootpad na Swasieland geyrek tot op Lochiel, tI afstand v2n omtrent

( sestig myl. 37a)

,,

De Volksstem

",

6

Oktober 1899.

38) Lt.-kol. J. C. Fourie : a.w.

s e s t i g myl. Die d e s t y d s e g r o o t p a d h e t min of meer d i e s e l f d e r o e t e a s d i e h u i d i g e gevolg. 40) A s ons bedenk d a t d i e

weiveld a m d i e begin van Oktober op d i e Hogveld b a i e swak i s en d i e t r e k d i e r e g e v o l g l i k maer, dan kan ons aanneem d a t d i e r e i s s e k e r minstens d r i e dae sou geneem h e t . Aangesien komdt. P r i n s l o o sy kommando r e e d s agtermekaar gehad h e t t o e g e n l . Burger d a a r amgekom h e t

,

he t h u l l e w a a r ~ k y n l i l c d i e volgende oggend, Vrydag 6 Oktober, i n d i e pad g e v a l . Dan kon h u l l e d i e Sondagaand of Maandag op L o c h i e l aangekom h e t . 41

L o c h i e l Op L o c h i e l i s d a a r naby g r o o t p l a n t a s i e s bloekom- e n basbome l a e r g e t r e k . 42) Die p l e k was b a i e goed g e k i e s , want d i e Hoeveld kan d a a r d i e t y d van d i e j a a r soms nog ge- n i e p s i g koud word e n d i e p l a n t a s i e s h e t dus 'n g o e i e s k u i l - i n g v i r d i e d i e r e g e b i e d . Boonop was d i e b u r g e r s gocd voor- s i e n van brandhout en d i t h e t s e k e r n i e l a n k geneem v o o r d a a r by a 1 d i e waens v u r e a a n g e s t e e k en k o f f i e gemaalc i s n5e. Die kamplewe h e t b a i e vermank v e r s k a f want d i e bur- g e r s w a s nog goed v o o r s i e n van kos e n k l e r e . I n d i e maer

j a r e wat sou v o l g , h e t h u l l e s e k e r r l i k w c l s h i c t-nn Lc L L I ~ ; v ( ~ I - - l a n g

.

R e g l i n g s met Op 1 0 Oktober h e t g e n l . Burger, v e r g e s e l Swasiehoof _{van d i e spesin7.e kommissaris, n a Swasie-} l a n d v c r t r e k om d i e o p p c ~ h o o f t e gaan s p r e e k , Aan d i e op- p e r h w f i s verdui rlelrilc iat d i e o o r l o g waarskynlik sou u i t -

( breek en d a t

...

m e n k a a r t t c c n d ~ - ~ 3 I . 21

41) Daar kon geen bzonne gcvind word wat d i e p r e s i e s e da- tums b e v e s t i g rCLe, m a n op Dinsdag 10 Oktober was d i e kommando r e e d s d a a r volgens K. G. 332 ( 6 ) : Telegram Landdros C a r o l i n a a m S e k r e t a r i s Kornrnandant-Generaal

ad. 10 Olctojer 1899. H i e r i n meld d i e Landdros d a t g e n l . Burger op Qshoek, d.w.s. anderkant L o c h i e l , i , s ;

,,

De V o l k s s t m " , 6 Oktober 1899, v e r k l a a r : ,,Denkelylr z a l mzs h i e r ( C a r o l i n a ) i n l a g e r blyven t o t Maandag". H:-erdie verslaggewer s e vermoede was b e s l i s verlreerd,

rant

d i e r e i s kon onmoontlik n e t e e n dag geduur h e t . 42) CL-kol. J. C. F o u r i e : a.w., v e r k l a a r d a t d i e p l c k

breck en dat van horn en sy mense verwag i s om n e u t r a a l t e b l y . Hy rnoes v e r d e r d i e regeringsgeboue en d i e p r i v a a t e i - endom van burgers l a a t bewaak. H i e r t e e n h e t hy aanvanklik beswaar gemaak, maar na g e n l . Burger a m horn v e r d u i d e l i k h e t dat d i t d i e e n i g s t e v e r p l i g t i n g e was wat d i e r e g e r i n g op hom g e l 6 h e t en hom dus daarvoor verantwoordelik gehou h e t , h e t hy ingestem. Die indruk wat g e n l . Burger en ander persone, wat d i e Swasies goed geken h e t , van d i e opperhoof gckry h e t , was dat daar n i e moeilikheid van hom t e v r c e s was solank a s d i e Boere aan d i e wenkant was n i e .

Rezlings v i r v e i l i g h e i d Genl. Burger h e t met d i e burgers van Swasiegrens _{en f a m i l i e s wat i n Swasieland} was, g e r e E l om d i e gebied t e v e r l a a t en h u l l e was ook gou op pad na Bellskop waar h u l l e sou bly. Die s p e s i a l e kornrnis- s a r i s i s met 25 man a g t e r g e l a a t on a 1 d i e r e g e r i n g s - e i e n -

dom op t e l a a i sodra d i e nodige waens sou aankom. 4 3 ) Na sy t e r u g k e e r by d i e l a e r op 11 Oktober, h e t g e n l . Burger a m d i e Kommandant-Generaal b e r i g dat d i e oosgrens b e s e t was vanaf d i e samev2.oeiing van d i e S t e e l p o o r t - en O l i f a n t s r i v i e r e o o r Barberton t o t by Oshoek, ?I afstnn(1 van ruim 150 myl. Sy kornmando was dus b a i e v e r s p r e i en u i t g e - dun. 44)

Die Lydenburgse kornmando onder komdt. David Schok- man h e t i n t u s s e n ook op d i e Swasiegrens aangekom. Op 1 2

( Oktober

....,.

f -- -

Hy i s b a i e s e k Z F T n i e p l e k want hy h e t t e v o r e daar- l a n g s t r a n s p o r t g e r y ; W. P. Middel : Verklaring i n my b e s i t , p r a a t van ttBoomplaast' vanweg d i e borne. Vgl. 3ok d i e v e r k l a r i n g s van A. W. Korf, G. J. Joubert ( ~ a l b a s ) en B. J. van d e r Merwe, i n my b e s i t .

43) K. G. 332 ( 7 ) : Telegram g e n l . Burger aan Kommandant- Generaal. dd. 11 Oktober 1899.

Oktober h e t g e n l . Burger d i e Komandant-Generac.1 ~ilec-:;cdcel d a t sy komando, b e s t a m d e u i t a 1 d i e gekommandeerde bur- g e r s v~an C a r o l i n a en Lydenburg, tesame 800 man, t o e danr byeen was. 4 5 ) Ten e i n d e nog v e i l i g e r t e m o o r d i e Swasies t e v o e l , h e t g c n l . Burger v i r komdt. C h r i s Bothn a s komman- d a n t o o r d i e S w a s i e l a n d p o l i s i e en -burgers a a n g e s t e l met d i e opdrag om d i e g r e n s t u s s e n P i e t R e t i e f en Swasieland op te pas. 4 6 ) D i t was gecn maklike t a a k wat op kondt. Botha s e skouers g e l a x i i s n i e , want d i e Swasiegrens h e t van B e l l s - kop a f , waar d i e Swasielanders byeen was, v i r ruim honderd my1 i n s u i d - o o s t e l i k e en o o s t e l i k e r i g t i n g g e s t r e k .

D i t was g e n l , Burger s e p l a n om sy l a e r v o o r l o p i g og L o c h i e l t e l a a t b l y t o t hy e e r s s e k e r h e i d sou v e r k r y h e t van rnoont l i k e Engelse troepebewegings i n Delagoabaai en an- d e r plekke op d i e oosgrens. Op 1 3 Oktober h e t hy, v e r g e s e l van v k t . P i e t Taute en t w i n t i g man; na Bellskop v e r t r e l c met

d i e voorneme om vandaar ook na P i e t 9 e t i e f t e g a m t e n e i n - de volkorne op hoogte met d i e t o e s t a n d op d i e h e l e Swasic- W e n s t e kom. Sy l a e r h e t hy onder d i e b e v e l van komdt. avid Schoeman a g t e r g e l a a t met d i e opdrag om g e r e e d t e wees om e n i g e oomblik hulp t e v e r l e e n waar d i t nodig lnog wees.

47)

Op Bellskop h e t g e n l . Burger met komdt. C h r i s Botha en s p c ~ s i a l e komrnissaris F e r r e i r a samesprekings g e v o e r , Hullc v e r - s l a e aan d i e Generaal was so g e r u s s t e l l e n d dat hy S e s l u i t h e t om n i e na P i e t R e t i e f t e gaan n i e . 48

( Na hy

.,,..

. . . . . - . -

45) K. G. 332 ( 7 ) : Telegram a s s t . - g e n l . Burger a m ICom- mandnnt-Generaa' dd. 1 2 Oktober 1899.

46) I b i d .

47) I b i d ; ,,De Volksst3mlf, 1 3 Gktober 1899,

48)

K.

G. 332 ( 8 ) : Telegram a s s t .-genl. Burger aan Kommaii-. dant-Generaa!.

,

dd. 1 4 Okt ober 1899.

Na hy hom d e e g l i k vergewis h e t dat daar van d i e Swa- s i e s geen gevaar t e v r e e s was n i e , h e t g e n l . Burger by d i e Kommandant-Generaal aanbeveel d a t hy g e r u s maar 400 van sy 800 burgers kon wegneem om e l d e r s t e gebruilc. So 'n g r o o t mag was na d i e mening van d i e Generaal n u t t e l o o s op d i e Swasiegrens. 49)

Genl. Burger Met g e n l . Burger s e t e r u g k e e r i n sy l a e r rra N a t a l _{h e t hy v o o r b e r e i d i n g s begin t r e f v i r sy} v e r t r c k na Natal. Op Maandag 16 Oktober h e t hy 'n lcrygsraad Bn sy t e n t gehou. Hier i s f i n a a l g e r e v l wie saam met hom na N a t a l sou gaan en wat h u l l e sou saamneem. L a a s t e opdrag- t e i s ook aan d i e agterblywende o f f i s i e r e gegee. 4 9 4

op

17 Oktober h e t hy, v e r g e s e l van David J . J o u b e r t

L. E.

V.,

v k t . P i e t Taute, v k t . Willem H. 6e V i l l i e r s en 250 man na N a t a l v e r t r e k . 50) Hiervan was 60 man van d i e Carolina- kommando 51) waaronder komdt. P r i n s l o o s e adjudnnt J. C. F o u r i e j r . en l g . s e vnder, d i e Latere g e n e r a n l F o u r i e .

(Die waens

.

. .

, ,

49) I b i d .

gga) ffThe Standard and Diggerst Newsw, 1 5 November 1899.

50) Die telegram van d i e Kommanf'nnt-G~net-ad w a n r j n hy ol, drag gegee g e t d a t g e n l . Burger moes vertrelc, Bun el< n i e v i n d n i e . So 'n opcrag IS s e k e r we1 gegee na genl. Burger s e aanheveling & a t 490 man weggenem kon w o r d ;

,,The Standard and Diggers1 Xews", 23 Oktober 1899.

51) f,De V o l k s s t e m ~ , 16 Oktober 1899; nThe Standar5 and Dig- Newsv, 23 Oktober 1895; I. S t o l t z : Cagboek, b l . 1

7eri

my b e s i t ) ; P r e l l e r - v e r s a m e l i n g , band 88, l @ e r 168,

b l . 149

-

152 : Verklaring van J. H. Grobler, H r e r i n noem hy 57 Carolina-burgers s n ook nog Lyden-mrgers;

G . F, A. van Kraayenburg : J'erklaring i n my Desit, noem 25 Carolina-burgers; H, J. 2 . Korf : Verklarlng i n my b e s i t , p r a a t van 90; A. N. r a n Kraayenburg : I ' e r k l a r i n g i n my b e s i t , g e e d i e geyal 2s 50 van e l k e kom~zr-do. I n b u l l e g e t u i e n i s o o r d i s s l z g van Modderspruit a f e l v k t .

W.

H. de V i l l i e r s , I. S t o l t z ,

F.

J. P i e t e r s e e r 'iiessel Dave1 ( v e r k l a r i n g s ir my k e s i t ) d i e g e t a l CarolLna- burgers op 80 en d i s a i e s e l f d e mense wat op 17 2k$ober saam met g e n l . Burger -ran t i e Swasiegrens af ve-trek h e t

.

Dus kan ons ,rDe -Jolksstemfl s e b e r i g van

1 6

O k k - b e r

1899 as

k o r r e k aanvaar waar hy p r n a t van 80 7aro:i- na-burgers

.

I n sy g e t u i e n i s or l i e s l a g van Modderspr- it noem VJessel Dave1 (a.w.) dat d i s Lydenburgers ,,ongevetrls 150 man was onder komdt. Davic Schoeman. D i t s a m rnct d i e

Die waens h e t a g t e r g e b l y en d i e Generaal h e t n e t 'n p a a r SBotsBarre saamgeneem om d i e bagasie op t e l a a i . 52) Hy h e t ook van d i e a r t i l l e r i e onder bevel van maj, P. E , Erasmus samgeneem. 53)

Genl. Burger h e t dus 'n k o r t maar b a i e bedrywige ver- blyf op d i e Swasiegrens gehad, Sy t a a k was om vas t e s t e l wat d i e Swasies s e houding was en om d i e Republiek t e e n rnoontlike v e r r a a d t e b e v e i l i g . S i e r d i e t a a k was afgehandel

en t o e h e t hy na Natal v e r t r e k w ~ a r n o e i l i k e r werk op hom gewag h e t

.

K ~ I P v e r s k u i f Op 18 Oktober he; d i e l a e r op Lochiel op- na Oskoel;

gebreek en d i e y r f t i e n my1 na Oshoek ver- s k u i f on nader aan d i e g r e n s t e w2es. Hier h e t d i e Lyden- burgers en Carolina-kommando apar;e driehoekige h e r s ge* t r e k . 54) Komdt. P r i n s l o o i s n i e s a m Natal t o e n i e en h e t bevel o o r d i e C a r o l i n a - l a e r gevoer,

L a e r r e g l i n g s I n d i e C a r o l i n a - l a e r i s sake b a i e o r d e l i k g e r e v l . Daar was 'n laerkommnndant mat d i e d i s s i p l i n e m c s

handhaaf en a l l e sake i n d i e l a e r mo3s r e g l . Hy h e t ook r e g l i n g s i n verband met d i e oppas van t i e vee g e t r e f . As van d i e burgers van d i e kampreEls o o r t r t c ? i e t , i s h u l l e voor d i e krygsraad gedaag en d i e gewone s t r a f w a s saalpal!: dra.

55)

Die e e r s t e laerkonmandant was J. D. van Lo~gerenberg. La- t e r i s hy opgevolg deur J. J. ( Koos ) P i e t 3 r s e .

--- ( ~ o e w e l 8 . 8 . .

-

v o r i g e g e s i e n , o o r t u i g v e r d e r van d i e kolrekthcid van nDe V ~ l k s s t e m ~ ~ s e b e r i g .

52) A.

W.

Korf : a.w.

53) ,,The Standard and Diggers' News", 23 Oktobtr en

15

No- vember 1899 ; T. M. Weeber, H. J. G. Karf e l A,

N,

van Kraayenburg : a.w.

54) ssThe Standard and Diggerst Newsv, 23 Oktober ,899. 55) A.

W,

Karf en B. J. van dcr Merwe : a.w.

P a t r o l l i e s Hoewel g e n l . Burger gemeen h e t d a t d i e Swa- s i e s n i e m o e i l i k h e i d sou maak n i e , was d i t t o g noodsaz.klik d a t d i e g r e n s d e e g l i k dopgehou moes word. Die gevolg was d a t daar d a a g l i k s p a t r o l l i e s u i t g e s t u u r i s om verkennings- werk t e doen. So 'n p a t r o l l i e h e t u i t vyf t o t t i e n man be-

staan:;. Die een p a t r o l l i e h e t i n d i e oggend van Oshoek af v e r t - m e n o o r Steynsdorp t o t by d i e Heights naby Bar- b e r t o n , 'n a f s t a n d van ongeveer sewe uur t e p e r d , g c r y . Hier h e t h u l l e dan d i e nag oorgebly om d i e volgende dag weer t e - rug t e kom l a e r t o e . 'n Ander p a t r o l l i e h e t na Bellskop ge- r y , 'n a f s t a n d van ongeveer v i e r uur t e p e r d , en d m nog d i e - s e l f d e = m d i n d i e l a e r t e r u g g e k e e r . 56

U i t s i t van Daar i s d e e g l i k t o e g e s i e n d a t d i e l a e r n i e wagte

gedurende d i e nag o o r v a l sou word n i e . Rondom d i e l a e r i s 'n laerwag wat b e s t a a n h e t u i t twee man e l k e honderd t r e e , g e p l a a s , Hulle i s om d i e twee u u r afge- 10s en d i e k o r p o r a a l wat aan d i e n s was, moes g e d u r i g omgaan om t o e t e s i e n d a t d i e wagte n i e aan d i e s l a a p r a a k n i e . Elke aand h e t d i e v e l d k o r n e t 'n wagwoord aan d i e k o r p o r a a l gegee, wat d i t dan weer oorgedra h e t aan d i e wagtc. Bene- wens d i e laerwag i s d a a r ook 'n wag van t i e n man v i r omtrent

'n r ~ y l en 'n h a l f i n d i e r i g t i n g van d i e Swasiegrens g c s t u u r . Hulle moes om d i e b e u r t w a g s t a m , want h u l l e i s n i e geduren- de d i e nag a f g e l o s deur burgers u i t d i e l a e r n i e . 57

Op 1 9 Oktober h e t d i e v e l d t e l e g r a a f - d i e n s by d i e l n e r op Oshoek ax-gekom en i s d a d e l i k i n werking g e s t e l . _{58) Die} a r t i l l e r i s t e h e t i n f u s s e n d i e t y d v e r d r y f deur t e oefen met

( d i e h e l i o g r a a f . 56) B. J. van d e r Merwe, G. F. A. van Kraayenburg, G , J.

J o u b e r t : a.w.

57)

B.

J.

van

d e r NIerwe, A.

W.

K o r f , H. J. G. K o r f : a.w. 58) IIThe Standard and Diggers1 Newsfq, 23 Oktober 1899.

d i e h e l i o g r a a f .

59)

Tydverdryf Die t y d h e t v i r d i e b u r g e r s i n d i e 1ac:r b:-

i n l a e r _{g i n l a n k word, Die Swasies h e t nlc g c r o e r} n i e en d i e e n k e l e b e u r t wat h burger gekry h e t o m p a - l r o l l - i e -

d i e n s t e doen, was 'n g e l e e n t h e i d 0x1 'n s l a g u i t d i e Inel- -be kom. Om d i e t y d t e v e r d r y f i s d a a r a l l e r l e i s p e l e t j i e s g c -

re'El, Spanne van d i e v e r s k i l l e n d e veldkornetskappc h e t t e e n meknnr j u k s k e i g e s p e e l . Soms h e t spanne van d i e twee h e r s k r a g t e gemeet en dan was a l b e i Bante s e o n d e r s t c u r c r s teenwoordig on h u l l e onderskeie spanne aan t e moedig, DLe

s t e r k manne h e t spanne gevorm en t e e n nekaar t o u g e t r e l . Van d i e jong seuns h e t nghoen" en , , r o u n d e r s n g e s p e e l , t e r - wyl ander rnekaar u i t g e d a a g h e t om stolc t e t r e k . Van d i e r a t s s t e s h e t v6r- en hoog-gespring, 60) Die o o r l o g w x v i r h i e r d i e b u r g e r s n e t 'n v6raf g e r a m e l wmraan h u l l e gzen

d e e l gehad h e t n i e .

Vkt. V i l j o e n D i t i s l a t e r nodig gevind o x 'n d e e l van d5e na B e l l s l c o ~

Carolii-x-burgers onder bevel van ~ r k t .

A,

J, V i l j o e n van Oshoek na Bellskop t e v e r s k u i f , 61) H i e r h e t h u l l e s a m met komdt. Chris Botha van d i e S w n s _ i ~ l r l n r l - ~ ~ o l i -

s i e g e b l y en horn bygestaan i n d i e bewaking van die' ?-eel van d i e Swasiegrens wat hy moes oppas. 11c-t. Viljoes?. h e t s o r x i n Swasieland s l a g v e e v i r d i e burgers gaan lcoo;a, TJe'L; s-~:'_kc>

g e l e e n t h e d e h e t A. Vie Korf a s veldkornet wnargemec;,l,

62;

( Drie t o e s tazd

.

.

-.

59) I b i d ,

60) T . M. Weeber, J . J . P i e t e r s e , v k t .

A.

J. V i l j o e n , G,

Y,,

A. van Kraayenburg en

H,

J. G. Sorf : a ,

w,

61) Die datlm kon n i e v a s g e s t e l w o r d n i e , 62) J. J. P i e t e r s e en A,

W.

Korf : a. w,

Komdt

,

Prinsloo

Die toestand in Natal het intussen vir

na Natal

_{die Boere moeilik begin word. Omstan-}

dighede wat in die volgende hoofstuk beskryf sal word, het

die Boere-opperbevel genoodsaak om alle beskikbare magte

,

na

die Natalse front te stuur, ten einde die lang Tugela-linie

teen genl. Buller se aanslae te verdedig. Aangesien daar

550

man op die Swasiegrens ledig gel@ het, het komdt. Prins-

loo aan die begin van Desember opdrag gekry om na Natal te

vertrek

6 3 )

en hy kom laat in Desember, vergesel van vkt.

A.

J,

Viljoen, vkt. A.

J.

de Lange en die meeste van die Ca-

rolina-burgers, by Ladysmith aan. Daar het egter

?I

klornpie

Carolina-burgers 'op die Swasiegrens agtergebly en vkt'.'

W. He

de Villiers is na sy terugkeer van die Mooirivier-veldtog

af, gestuur om die bevel oor hulle te gaan oorneem. Na

h

tyd is'

hy teruggeroep na Natal met die oorblywende Carolina-

burgers,

64)

behalwe omtrent 20 man. Hierdie groep onder

vkt. de Villiers het die dag na die slag van Spioenkop by

die Carolina-laer by Spioenkop aangekom.

65)

(

Op die

...

63) Hierdie opdrag kon nie gevind word nie en die presiese

datum is dus onbekend. J. H, Grobler

:

a.

w.,

verklaar

dat komdt. Prinsloo in die begin van Januarie

1900 by

Ladysmith aangekom het, maar dit kon reeds vroegr ge-

wees het, want vkt.

W.

H.

de

Villiers wat saam met die

Kommandant-Generaal na Mooirivier was, is na hulle te-

rugkeer daarvandaan aan die einde van November of begin

Desember na die Swasiegrens teruggestuur en hy het komdt.

Prinsloo wat op pad na Natal was, by Sandspruit ontmoet

,

(

T o

M e

Weeber

:

Verklaring in

my besit

).

Dit sou waar-

skynlik vroeg

3n

Desember gewees het en

d m

kon komdt;

Prinsloo seker nog gedurende die laaste helfte van De-

sember by Ladysmith aangekom het. Op

6

Januarie

1900

teh tyde van die aanval op die Platrand, het die Caroli-

na-burgers onder vkt. A. J. Viljoen opgetree. Lg. het

saam met komdt. Prinsloo Natal toe vertrek en dus was

komdt. Prinsloo se kommando

toe reeds by Ladysmith (Sien

voetnoot

55

van hoofstuk I1

).

64) Hierdie opdrag kon nie gevind word nie.

65)

G o

J. Joubert

(

Kalbas

) :

Verklaring in my besit;

Hy

het saam met vkt. de Villiers vertrek. Vgl. ook ver-

laring van

B.

Jo

van der Merwe; I. Stoltz

:

a.w., bl.

)f

en

8,

verklaar dat hulle te perd na Volksmst is en

vandaar per trein

na Ladysmith.

Op d i e Swasiegrens i s Jacob C , Middel, wat t o e aan- g e s t e l i s a s waarnemende veldkornet, met omtrent 20 Caroli- na-burgers a g t e r g e l a a t o m saam met 'n klompie Lydenburgers

en d i e Swasieland-polisie a s 'n wag t e dien. 66)

So h e t d i e g r o o t s t e g e d e e l t e van d i e Carolinakommando t e e n d i e einde van d i e j a a r 1899 h u l l e weg na Natal gevind, waar d i e Boerernagte i n groot g e t a l l e saamgetrek was, om ook daar h u l l e bydrae t o t d i e e e r s t e f a s e van d i e s t r y d t e l e - wer.

66) Verklarings i n my b e s i t ' v a n

H.

C, van Viyk, T , M , Weeber, v k t , A. J , V i l j o e n en G , J. Joubert ( Kalbas ) .

Van P i e t R e t i e f af na Paul P i e t e r s b u r g was d i e v o o r t - gang m a r s t a d i g . D i t i s b e r g a g t i g e wereld en d i e Pongola-

r i v i e r met sy sytakke waardeur h u l l e moes t r e k , h e t a s ge- v o l g van d i e aanhoudende regn d i e t r e k v e r t r a a g . Die gevolg was dat h u l l e e e r s op Saterdag 21 Oktober op Paul P i e t e r s - burg waar d i e ontvangs maar k o e l was, aangekom h e t . Genl. Burger h e t b u i t e k a n t d i e dorp l a a t a f s a a l en d i e landdros h e t h u l l e h i e r van b e e s v l e i s voorsien. 8, Hiervandaan i s h u l l e v e r d e r en h e t Sondagm6re 22 Oktober i n Vryheid a ~ m g e - kom, 9)waar h u l l e oorgebly h e t t o t d i e aand e l f u u r . D i t was

s e k e r 3-1 welkom r u s v i r mens en d i e r wat t o e r e e d s 3-I r e i s van sowat 150 my1 i n modder en o o r s l e g t e p a a i e a g t e r d i e rug gehad h e t en d i t i n s l e g s vyf dae. Die inwoners h e t d i e burgers b a i e gasvry ontvang sodat h u l l e d i e dag kon ontspan. Sommige burgers h e t d i e aand d i e diens i n d i e kerk bygewoon. Hier op Vryheid h e t h u l l e verneem van d i e s l a g van Dundee en van d i e mense daar h e t naasbestaandes i n d i e s l a g v e r -

Die Sondagaand om e l f u u r h e t g e n l . Burger l a a t op- s a a l en d i e nag deurgetrek. Die volgende middag h e t hy na- by Dundee a f g e s a a l en so 3-1 a f s t a n d van omtrent 45 my1 afge- 1 D i t was 3-I l a n g t r e k , maar d i e d i e r e kon d i t s t a a n na

( d i e v o r i g e

.

.

.

. .

.

b e r 1899 dat d i e p a a i e s l e g was, d a t d i t b a i e g e r e k h e t en dat nthe e x p e d i t i o n f a r e s but slowly alongt1. 4) !!The Standard and Diggers1 Newsw, 1 5 November 1899, 5) I b i d , 20 Oktober 1899.

6 ) I. S t o l t z : a. w e , b l . 2.

7 ) nThe Standard and Diggers' Newsu, 1 5 November 1899. 8 ) I. S t o l t z : a. w.

,

b l . 2.

9 )

UThe Standard and Diggerst Newsv, 23 Oktober 1899. 1 0 ) I. S t o l t z : a. w.

,

b l . 2.

d i e v o r i g e dag s e r u s . 11) Hier h e t h u l l e d i e nag geslaap en d i e volgende dag met d i e Kommandant-Generaal s e hoofmag v e r e n i g , saam met wie h u l l e op 25 Oktober na Ladysmith ver- t r e k h e t 12) om op d i e 27ste daar aan t e kom. 1 3 )

Toestand I n t u s s e n h e t d i e s t r y d i n Natal begin met d i e i n Natal _{s l a g van Dundee waar g e n l . Lucas Meyer op 20} Oktober v e r s l a a n i s , Nogtans h e t genl. White, Cie Engelse bevelvoerder i n Natal met sy hoofkwartier i n Ladysmith, be- sef dat hy n i e i n s t a a t sou wees om Dundee t e behou n i e en sy t r o e p e daarvcmdaan op 22 Oktober na Ladysmith l a a t t e - r u g t r e k . Genl. Meyer h e t h u l l e probeer i n h a a l , maar sonder

sukses en op 26 Oktober was h u l l e v e i l i g t e r u g i n Ladysmith. Op 21 Oktober h e t genl. Kock 'n n e e r l a a g by Elandslaagte ,ye-- l y , maar genl. White h e t ook h i e r d i e t r o e p e na Ladysmith Laat t e r u g t r e k , aangesien d i e V r y s t a t e r s sy l i n k e r f l a n k be- d r e i g h e t

.

Op 29 Oktober h e t genl. J o u b e r t s e magte d i e hand g e r e i k aan d i e V r y s t a t e r s onder g e n l . A. P. Cronje wat Ladysmith van d i e westekant bedreig h e t . 14) D i e s e l f do dag h e t d i e Kowandant-Generaal ?I krygsraad van d i e Trans- v a a l s e en V r y s t a a t s e o f f i s i e r e gehou, t e n einde plannc t e beraam v i r d i e b e l e g r i n g van Ladysmith. 1 5 )

( Genl. Joubert

. . .

--

11) I b i d , b l . 2.

1 2 ) Jacob van Rensburg : Verklaring i n my b e s i t . 1 3 ) Arnery : a. w., v o l . 11, b l . 210.

1 4 ) Van Aardt : a. w., b l . 37. 1 5 ) I b i d .

Posisie van Genl. Joubert se magte het stellings inge- Boeremagte _{neem wat in 'n halfmaan van die rante noord-} wes van Ladysmith

tot

suid-oos van die dorp gestrek het. Op die Boere-regtervleuel was die Vryst at ers onder genl. A. P. Cronje. 00s van hulle was die Pretoria-kommando on- der genl. D. J, E. Erasnus. Op sy linkerflank was genl. Schalk

Vie

Burger met die 250 man 1 6 ) wat hy van die Swasie- grens af gebring het en wat bestaan het uit

170

Lydenburg- ers en 80 Carolina-burgers onder vkt.

W e

H e de Villiers. Die Carolina-posisie was op die hoogste punt van die reeks rooi rantjies wat daar van wes na oos loop, naby die plelr waar Modderspruit deur die rant jies breek. Hier het die Krupp Howitzer-kanon onder maj. P. E. Erasmus gestaan.

17)

Op die linkerflank van Carolina was agtereenvolgens die Heidelbergers onder komdt. Weilbach en verder aan genl. Lucas Meyer. 18)

Die Engelse plan was om 'n verrassingsaanval op die Doere te doen en hulle linie van die linkerflank af te om- vlcuel en op te rol. 'n Ander groep moes

in

die nag Nichol-

sonsnek gaan beset en die Bsere se regtervleuel van agter af aanpak. Gedurende die nag van 29 op 30 Oktober het die Engelse magte uitgetrek en stellings gaan inn?em. Die Fng-

else troepe en batterye het stelling ingeneem 3p die breE ( turfvlakte

.

. .

---

16) Van Aardt : a. w e , bl. 37, praat van 37 Lydenburgers, wat op verkeerde informasie berus. Sien voetnoot 51 van vorige hoofstuk.

17)

Vcrslag in my besit van die Historiese Komitee van Ca-, rolina wat saan met oud-stryders die toneel van die ge- veg besoek het in September 1939. Hoewel vervalle, be-

staan die skans van die kanon

nag,

gestapel van rooi ysterklip; Amery : a. w., vol. II, bl. 250, dui twee kanonne op sy kaart aan; Wessel Dave1 : Verklaring in my besit, praat ook van 2 Krupp-kanonne. Moontlik het die ander een by die Lydenburgers gestaan,

turfvlakte wat van die Boerestellings af na Ladysmith ge- strek het.

30 Oktober Toe dit mooi lig was die oggend van 30 Okto-

ber 1899 het die geveg h aanvang geneem. Daar was twee Eng- else batterye op die vlakte ongeveer 1500 tree ten suid- weste van Carolina se stellings. Hierdie kanonne het 'n

kwaai bombardement op die Baerestellings gelos. 19) Die Carolina-burgers se kanon is dadelik die swye opgele deur- dat die bemanning dit nie kon uithou nie en sy muile is doodgeskiet. Die burgers is daarop beveel om die kanon ag- tertoe te trek en hierna het hy weer sy vuur van agter die rant hervat, tervi-yl die heliograwe aan die artilleriste ge- sein het waar om te skiet. 20

Die bombardement het pas begin toe die Carolina-bur- gers bemerk dat die Engelse troepe skuins by hulle verbyge- trek het tot ongeveer 3000 tree links in die skurwe rcmt jie. Hier is hulle deur die Heidelbergers gestuit.

Genl. Burger se sektor was oos en suid-oos van die genoemde kanon af en die aanval van die Engelse voetgang- ers en perderuiters was ten dele teen hulle gerig. Hoe- we1 die

was dit te wees

Engelse betreklik naby hulle stellings gekom het, tog te ver vir die kleingewere om baie doeltreffend en gevolglik was dit hoofsaaklik h kanongeveg. 21

( Om twaalfuur

...

19)

Verslag van Historiese Komitee : Verklaring van It.-kol.

J. C.

Fourie, wat se ,,dit was een streep blits". .

20) Ibid : Verklaring

P.

Vi. Middel;

I.

Stoltz : a. w , , b1.3, 21) Verslag van Historiese Komitee van Carolina; Vgl. Bui-•