Hoekjes van herkomst. Materieel erfgoed in migrantenwoningen

iilil::I,îi;;:ï'

F¡

Ésì

Ë'

W

ffi

wffi

WffiWMÆWffi Wffiffi

Wie in

een

ander land

gaat

wonen, laat huisraad achter.

De

één gaat

voor ziin nieuwe

huis

weer

op

zoek naar dezelfde soort spullen,

een

ander is

juist

blii

er vanaf

te

ziin.

Kinderen

uit

migran-tenfamilies die

op

zichzelf

gaan

wonen, laten ook weet huistaad achter

en

schatfen ook weer

nieuwe spullen aan.

En

vroeg of laat vervangen beide generaties

hun

interieur

nog

wel

een keer,

omdat

de bank kapot

of

versleten is,

de

eethoek uit de

mode,

of

omdat

iets niet

meer

past

bii

het

leven

van dat

moment.

Hester Dibbits

Meertens ì nstituut Amsterdam

herkomst. Deze verwijzingen zijn vaak kleine voorwer-pen zoals afbeeldingen, houten beeldjes, muziekinstru-mentery maar soms ook complete meubelsets (Ger and Østergaard 1998,Joy e,a, rggS'

Kilickiran

zoo3, Metha

and Belk

r99r,

Miller

rgq+, Salih zoo],D1bbíts zoo5,

Dibbits zoo9, Tolia-Ke\ly zoo4, Schwertl zoo8, Van der

Horst

zoo8).

We kunnen op verschillende manieren naar deze

voor'

werpen kijken. W'e kunnen ze beschouwen als symbo-len, als voorwerpen die bijvoorbeeldverwljzen naar de

welstand

of

de etnische identiteit van de bewoners.

In

plaats van naar de symbolische betekenissen, kan men

echter

ook kijken

naar hetgeen voorwerPen teweeg'

brengen, naar hun performatieve effect, naar de manier waarop ze de zintuígen bespelen' Dan

wordt

de vtaag wat voorwerpen in verschillende settings doen

-

hoe ze

ertoe doen

_-

belangrijker dan de vraagwat

zij

symbo-liseren (zie ook Van der

Horst

zooS).

Fungeren de uitstallingen van beeldjes en de meubelsets als stand ins'voor herinneringen aan het land van

her-komst, nemen

zlj

die heúnneríngen als het wate over'

waardoor mensen ze kunnen loslaten en verder kunnen

met hun leven (Moyaerc zooT), of roepen ze jvíst

allet'

lei herinneringen

op

aanbepaalde plekken, gewoontes

en trâdities (Bahloul 1996, Tolia-KeIIy zooa)? En

_-

een

vraagdíein het kader van

dit

themanummer van belang is

_-

in

hoeveîre zorgt dat dan weer voor de

continue-at migranten en hun nakomelingen met

el-kaar delen, is dat er

in

hun interieur vrijwel

akijd

veruíjzingen te vinden

zíjn

naar

hun

ring

of

het ontstaan van tradities waarin die

voorwer-pen een rol spelenl

Wordt

er op het muziekinstrument

uit

het land van herkomst gespeeld, wordt het servies-goed

uit

de kast gehaald en worden de religíeuzebeel'

den gebruikt

bij

religíeuze rituelen wearmee men van

huis

uit

vertrouwd wasl Uiteindelijk is het de precieze context en vooral de omgang die bepaalt ofvoorwerpen

een proces van loslaten in gang zetteî,

of

datzíjHe:-in'

neringen oproepen.

Die

omgang

is

belangrijk, want

juist in

het daadwerkelijke gebruik van objecten waar we ooir vertrouwd mee wàrerL,zotgt ons lichamelijk

ge-heugen er vaak voor dat allerlei herinneringen naar

bo'

ven komen (Connerton r989).

Een

door

het Meertens

Instituut

geinitieerd en door

NWO

medegeÊnancierd onderzoek naar de interieurs

van verschillende groepen migranten

liet

wat

het

ge'

bruik

betreft een gevarieerdbeeld

zíen,Tewíj|

sommi-gerL eeî apart hoekje

inrichtten

met meubels en huis-raad

uit

het herkomstland en het daarbij lieten, bleken anderen de meubels en dat huisraad ook daadwerkelijk te gebruiken, en zo gewoonten en tradities

uit

het land van herkomst in een nieuwe context te'belevenl zo

zuI'

len we in onderstaande korte bespreking van enkele be-vindingen

uit

het Meertens-project zien'

Aå[es

is

glFeuw

De

aanwezigheid van voorwerPen

uit

het land van

her-komst

in

migrantenwoningen is een algemeen

voorko-mend, maar zeker

niet

een vanzelfsprekend verschijn-sel. De meeste nieuwkomers hebben immers niet veel

Levend

Erfgoed

0l

2009

ì

ìl

l l

!

blj

zich.Yeel Indische Nederlanders kwamen als

vluch-teling

en hadden

hooguit

een

kist

mee mer war

per-soonlijke bezittingen, en wat rotanstoeltjes die

zij

aan

boord van het schip als dekstoelen gebruikten (Cottaar

zoo6). Anderen hadden alleen een kofFer met wat

kle-ding en een paar foto's.

Zeker

de eerste

tüd

wonen veel migranten

in

kamers die

_-

al dan niet door de huisbaas

_-

zijn ingerícht met goedkope tweedehands meubels of afdankertjes van de buren.

In

dergelijke woningen is het vaak

hooguit

de

combinatie van kleuren, of de manier waarop decoraties aan de muur

zijn

opgehangen, die de herkomst van de bewoners verraadt, Gaan migranten na enige

tijd

tot de

De 'Marokkaanse

salon'in het huis van een jong

Marokkaans stel, Tilburg 2005

Foto: lvleertens

lnstituut Amsterdam

aanschaf van eigen huisraad over, dan richten

zíj

zích

dikwijls

eerder

op

het land van vestiging dan

op

het land van herkomst.

Zo

schrljft Ricci Scheldwacht over

het interieur van zijn Indische grootoudersr'Een

opge-zette legaaan

Dat

was

het

enige

wat

mijn

opa naat Nederland had meegenomen, Verder was er niets in het huis aan de Geysterenweg in Den Haagwatherinnerde

aan het land waar mi¡'n opa en oma vandaan kwamen.

[.-]

Op

fotot

van de beginjaren

in

Nededand zie

je in

het interieur

van

mijn

opa en oma geen spullen

uit

Indië.

Ook

op oude foto's

in

het huis van

mijn

andete

opa en oma _[...] was de inrichting eerder gericht op de

nieuwe

tijd

dan op tempo doeloe'(Scheldwacht zooo).

Ook

bij

de

Surinaamse

familie

van schrijfster Ellen

Ombre was de

inrichting

helemaal op de nieuwe

tijd'

gericht. In een literaire bewerkng van haar

jeugdherin-neringen schr!'ft

zlj

over het interieur in haar ouderlijk

huis:'Onze flat in Hemelrijk was zorgvuldig gestoffeerd en ingericht.

Tot in

ieder detail werd de inrichtingsfol-der die

wij

van de meubelwinkel hadden gekregen

tot

leven gebracht. Niets srond in de folder recht. Bij ons

in

de woonkamer dus ook niet, Alles was een beetje scheef geschikt.

Dat

was mode.

Ik

kreeg op mi¡'n slaapkamer

een Tomado-boekenrekje

met

drie

ijzeren plankjes

waar alleen pockets op pasten.

Mijn

moeder zeí dat de boekenplank modern was.

Wij

waren ook bepaald

nieu-werrvets, negers,

daar

in

een nieuwbouwwijk

van

Amsterdam' (Ombre r99a).

F{et is een patroon dat

in

veel interviews

opduik¡

en dat ook bekend is van onder andereJoodse families die

rond

rgoo naar Amerika emigreerden (Heinze r99o).

Door

te investeren

in

nieuw huisraad komt niet alleen de verwezenlíjking van een droom dichterbij, her com-penseert

ook het

mobiele element

in

het bestaan, en eventueel aanwezige gevoelens van onzekerheid over de toekomst. Objecten geven vaste voet aan de grond en vormen voor twljfelaars een bevestiging van de stap die zehebbengezet, Door de aanschaf van nieuwe objecten neemt men een voorschot op de toekomst. Met de aan. schaf van een nieuw interieur positioneert men zich als

maatschappelijk geslaagd en in materieel opzicht

in

elk

geval vermogend.

Het is dikwijls pas na verloop van djd dat in

migranten-woningen allerlei voorwerpen uit het land van herkomst verschijnen. Veel van

die

materiële verwijzingen

zijn

dan bovendien nog geschenken, van verwanten

ofvrien-den.Juist dat wat de herkomst van de bewoners

bena-drukt, is dus lang niet altijd door de bewoners zelf

aan-geschaft, maar door anderen,

Vaak wordt alles wat met het land van herkomst te ma-ken heeft

in

één hoek reergezet,

terwijl

de rest van het huis gereserveerd

lijkt

æ zljn voor het dagel!'ks leven

in

het land van vestiging.

Alsof

men de zaken gescheiden

wil

houden. Bij nadere beschouwing

blijkt

de scheiding

tussen

de

verschillende werelden weliswaar

niet

zo

strikt,

maar

in

de verhalen die de bewoners over hun

interieur vertellen,

eî

r'aar alle waarschijnlijkheid ook

in

de beleving wordt die scheiding dikwijls toch steeds

aangebracht, alsofhet lastig is om werelden door elkaar te laten lopen.

'Hoekjes van herkomst'kunnen zomaa:. van het ene op

het

andere moment worden gecreëetd,

of

herkenbaar

worden gemaakt, door ze te markeren met een speciaal

voorwerpr eenvlaggetje, ofeen houten wandklok

in

de

vorm van het land weat men zich mee verbonden voelt,

Andersom kunnen ze varl het ene op het andere

mo-ment worden ontmanteld, omdat men niet langer vast-gepind

wil

worden op herkomst,

of

gewoon omdat er plaats gemaakt moet worden voor iets nieuws.

Illusra-tief in dit verband is een verhaaLvan de schrijfster Helga Ruebsamen, waarin zij vertelt over het soutterain in het

huis van haar moeder (Ruebsamen zoo6), Haar

moe-der had

dit

soutterain ingericht met allerlei voorwerpen

uit

Indië en ging hier als haar dochter op bezoek kwam

vaakzítten om herinneringen op te halen, totdat zij op

een dag besloot dat het welletjes was, en de hele kamer opdoekte. Het verhaal roept de vraag op die in het

pro-ject over migranteninterieurs steeds weer terugkeerde: hoe verhouden mensen en voorwerpen zich

tot

elkaaç en hoe precies raken voorwerpen aan mensen gehecht,

in mensen'verankerd'i

Ðe Marok$raa¡nse

sa[ß¡1

'Waar _{de moeder van}

_Heþ

Ruebsamen

letterlijk

aÊ daalde naar het verleden, en er

_-

althans in de ogen van haar dochter

_-

vooral gingzitten om temidden van ou-de dingen herinneringen aan vroeger op te halen, kwa-men

wij bij

veel Marokkaanse families speciale kamers tegen die

juist

met gloednieuwe meubels en volgens de

allernieuwste trends

uit

het land van herkomst, maar wel in een traditioneel ogende stijl waren ingericht, met

lange lage banken langs de muur (Dickson zoo3, Dibbits

zoog),

Het

is een verschijnsel dat ook ook in Marokko

zelf te zien is; ook daar bestaat het ideaal om naast een

kamer met een Europees bankstel, ook een Arabische

salon te hebben (Eleb zooo).

Zdn

salon nodigt nadrukkelijk

uit tot

huiselijke

socia-biliteit,

tot

het

(re-)creëren

van

sociale verbanden.

Migratie (zowel

in

Marokko

zelf

als daarbaiten)

zotgt

voor het verbreken van familieverbanden, maar door

of

misschien ondanks diezelfde migratie worden ook nieu-we familiebanden gesmeed en reeds bestaande banden hechter gemaakt. Migranten zoeken elkaar op, koeste-ren

herinneringeîaaîhet

verleden, en werken door het samenzijn en het uitwisselen van ervatingenaan de

vor-Wwww

&wæd&&&æs

&æ

&m€wgrew@ffin

&m fuæe

ww@ffiMw&s

wwffid&

ffi&ffi

WffiWffiffiffiffiffi

furuwffis

æwwffitr@ffiwffiffi.

ming van een collectief vededen, Aanvankelijk waren de

familienetwerken

van

Marokkaanse

migranten

in

Nederland

meestal

klein

of

zelfs nagenoeg afwezig, maar inmiddels beschikken veel migranten ook

in

het

land van vestiging over uitgebreide familienetwerken,

De grote banken staan klaar voor de ontvangst van deze

netwerken en blijven dikwijls staan, ook als er geen

t!'d

(meer) is om

b!'

elkaar op bezoek æ gaaî. Slechts bij

een enkeling verdwijnen ze na verloop van

tijd

en

blijft

er een volgens veel nieuwkomers

in

Nederland

_þpisch

Hollandse'woonkamer over met voor iedere bewoner

precies éénzitplaats,

Uit

interviews met Marokkaanse migranten werd

dui-delijk dat

zoh

salon het gevoel kan geventhuisl en dat

wil

dan zeggen in Marokko,

rczljn;inhet

Marokko zo-als de bewoners het zich herinneren

uit

hunjeugd, van vakantie of

uit

familieverhalen, Door in de salon te

zit-ten,

terwijl

men eet,

drinkt

en praat,

eî

in

gezelschap van dierbaren is,

wordt

een _{þedroomd thuis'}

opgeroe-Pen.

Andere objecten kunnen een dergelijke ervaring ook te-weeg brengen, maar

bíj

spullen die daadwerkelijk

ge-bruikt

worden is die ervaringmogelijk intensiever; niet

alleen het brein, maar ook het lichaam werkt mee,

hou-dingen worden daadwerkelijk'her'beleefd. Door op

zoî

bank

te

zitten wordt het 'lichamelijk gehergeí geactí.

veerd, niet alleen van andere huizen, plaatsen en gebou-wen, maar ook van het huiselijke leven.

Tegen die achtergrond is het begrijpelijk dat veel

geïn-terviewden direct verwezeî

îaat

de functionele

kwali-teiten van delange lage banken zoals die

in

zoh

salon

staan,

Ze

benadrukten dat

juist

die banken uitermate geschikt zijn om veel mensen tegelijk te ontvangen, iets

wat in Marokko veel gebruikelijker is dan in Nederland.

Ook

het gegeverL dat ze heel geschikt zíjn om als

rust-il l} i I I ,l il i,i ì ll iIi

i'11

tevend i

'l],

Erfgoed ::

,li

0r 2009 r'il

qi@

tìl

20

levend Erfgoed

0l

2009

21

bank

of

logeerbed te gebruiken werd als een voordeel gezíen, ook al bestaat (anders dan in Marokko) in

Ne-derland geen traditie van siestø's enook al komen er zel-den logés.

Dejongere, in Nederland opgegroeide generetie Mârok-kaanse-Nededanders beleeft een Marokkaanse salon op een andere manier, Bij deze gerreratíe rcept

zij

naast vakantieherinneringen ook beelden op zoals de wereld

die

kent

uit

advertenties en interieurmagazines.

Con-versaties op internetfora' wa;ar de Marokkaanse salon

'&Ww

ffiæwækkææwww

ffiffi &k

ffiffitu&

,ffiævw$sffiqæmwsw

M&mgwm

dwwffis

KwffiWffi

&fuwwmækwm

wm

&wæW&swk

_Wtrffi&@K&.'

een regelmatig besproken onderwerp is, laten zien hoe de Marokkaanse kamer deel

uit

maakt van de

inmid-dels wereldwijd vertrouwde, gedroomdebriëntaalse

we-rcId1

Op

Marokko

Communiry

schrijft

iemand bü-voorbeeldr'Inschallah

bij mijn

nieuwe huis ga

ik

r

ka-mer boven zo decoreren in het marokkaans en de

woon-kamer word gewoon westers.

Dat

is veel mooier en zo

heb

je

z

combinaties, en ook als er familie komt, ten-minste die van míj, dan zitten de mannen en de

vrou-wen alleen'. Waarop een ander (een zekere Touri

Touri)

antwoordtl'Nou

dames, we wonen

in

Nederland dus

dan vind

ik

dat we ook een westerse huisstijl moeten

hebben!'. Weer een ander reageert hierop

metl

'ja,

mljn

huiskamer is ook westers ingeñcht, Maar een zekamer

die bij ons vrijstaat wil ik marokkaans inrichten' En dat

voornamelijk voor Nederlandse visite'

Die

vinden het

namelijk helemaal geweldigl!!

Dat

zou de

marokkaan-se/oosterse sfeer namelijk net rond maken

bij

het eten van couscousi

De herinnering aan Marokko zoals migranten en hun

nakomelingen die koesteren, en ook het oriëntalistische beeld van Marokko, omvat een geheel aan tradities op

het gebied van wonen, eten, drinken, kleding en ook

taal. De inrichting van een salon nodigt daarmee haast a\s vanzelf

tot

meer

uit

dan alleen

'het zitten op

een

bankl

Dit

wordt ook duidelijk

uit

hetgeen een

ír'for'

mante vertelde over de Marokkaanse salon

die

zij

en haar man van plan waren in te richten

zodrazij

naar een groter huis zouden zijn verhuisd.

Het

was haar bedoe' ling, zo Liet zrj weten, het bezoek vanaf die

tijd'in

stijl' te

ontvangenrJa, gewoon, als echt Marokkaanse en dan ga

ik ook echt Marokkaanse dingen maken zoals Ëhee, eten

en Arabisch praten',

Met

name voor informanten die niet

in

Marokko zijn

opgegtoeid, zal'het zítten op een lange lage Marokkaanse bank met Marokkaanse thee of een bord couscous

bin-nen handbereik eerder een performance van'belongingi dan van'longing zijn; geen praktijk in elk geval die diep

in het lichamelijk geheugen is opgeslagen, maar een die

deel uitmaakt van het visuele geheugen, en dus geen ge-woonte, maar een riateel, dat weliswaar wordt geculti-veerd als een

traditie

die

bij

de Marokkaanse cultuur

hoort, maar haar speciÊeke vorm heeft gekregen in een

Nederlandse woning.

Anders dan een apart hoekjø is het verschijnsel van een

aparte kamer

met

traditionele

of

traditioneel ogende meubels uit het land van herkomst zeker níet algemeen gangbaar

onder

migranten'

Interessant

is

dat

veel

Turkse Nederlanders

juist

nadrukkelijk

aangeven zcin extra kamer niet nodig te vinden,

terwijl

het in Turkije

wel gebruikelijk is

om

zowel ee¡ westerse als oosterse

kamer te hebben

(Dibbits

en Van der

Horst

zooT,Yan

der

Horst

zooS).

Be

overdracht

vaåÎ

traditles

Voorwerpen

uit

het land van herkomst kunnen

tradi-ties genereren doordat zeherinneríngen ofbeelden op-roepen die vervolgens door mensen

in

een nieuwe

con-text

tot

leven worden gebracht, FIet ene voorwerp

lijkt

zich

daarvoor meer

te

lenen dan

het

andere, en het

maakt

uit

of

een voorwerP daadwerkelijk gebruikt

wordt, of het

deel

uitmaakt

van een (sociale) perfor'

mance. iH.et zitten

in

een Marokkaanse salory het ge'

bruik

van speciaal serviesgoed

ofhet

bespelen van een

traditioneel muziekinstrument kan herinneringen

op-roepen die in het lichaamzljnopgeslagen, mensen mee-voeren naar een speciÊeke plaats, de sensatie geven het

land

van

herkomst'te

beleven"

Met

het

gebruik van voorrverpen worden zo praktijken

uit

het land

vanhet'

komst als tradities

ge(re)construeerd.

En terwijl

ze

voortdurend opnieuw worden uitgevonden, aangePast

en vernieuwd,

kunnen

ze steeds worden toegeëigend

alsof zeeen vast onderdeel uitmaken van de cultuur van het land van herkomst.

De

brede belangstelling onder Marokkaanse

Neder-landers

voor

traditioneel ogende voorrÃ/erPen

uit

het herkomstland van hun ouders is niet uniek. Migranten

en hun nakomelingen omringen zich dikwijls met

voor-werpen die

verwíjzen naar

het

land van

herkomst.

Migratie roept kennelijk

een verlangeî

oP

îaar

vet'

trouwde dingen, naar dingen díe de zintuigen beroeren

en herinneringen oproepen. Sterker nog; overal op de

wereld (re-)construeren mensen plekken van

verbeel-ding. Sommigenkfezen daarbij voor een klein

schilde-njtje aan de muur of een uitstalling van souvenirs in een

glazenkast, anderen

richten

eeî

aparte kamer

in

met speciaal daarvoor aítgezochte meubels, en nodigen

fa-milie en vrienden

uit

om,

ziue¡d in

die kamer,

meege-voerd te worden

îaar

eeî ander land, Misschien zijn de

dromen van mensen niet eens zo verschillend' Het ver-schil betreft

vooral

de manier waarop dromen en ve?

langens worden gevisualiseerd, gemateúaliseerd en

be-leefcl.

&

Literatuur

-

Bahloul, J, ( ryg6) Tbe ørcbitecture of memory. A Jewish'Mustim bouseholá. in coloniøl .Algeriø, t937 -tg6z (Cambridger

Cambridge Universiry Press).

-

Connerton, P. (rqSg) How Societies Remember (Cambridge: Cambridge University Press),

-

Cottaar, A, ed. (zoo6) Inàisch Leven in Nederland (Amsterdam: Meulenhoff),

-

Dibbits, H.C. (zoo5)'Nieuw maar vertrouwd.

Migranteninterieurs, sociale klasse en etniciteitl in: Sociologie

2oo5.r, PP. 743'f59.

-

Dibbits, H.C, (zoo9)'Furnishing the salon: symbolic ethnici-ty and performative practices in Moroccan-Dutch domestic interiors', in: IrúernøtíonølJournølfor Consumer Studies (in rc'

view)'

-

Dibbits, H.C, en H. van der Horst (zoo7), Turkse en Møroþ"

køanse Nederlønders Thuis (Amsterdaml Amsterdam

University Press).

-

Dickson, S. (zooa) De Migrantenwoning: van huis naar thuis'

Een historisch onderzoek naar de onrwikkeling van de

huise-l!'ke materiëie cultuur van Marokkaanse migranten in Nederland, r96c-2oo3, Doctoraal scriptie Erasmus

Universiteit Rotterdam,

-

Eleb, M. (zoo6)'livolution de l'habitat et des modes de vie à Casablancal inr P, Bos and W Fritschy (Eds') Morocco and. tbe

Netherlands. Society, Economy, Cuhure (Amsterdamr VU

University Press) pp, zz6-236.

-

Geç G. en P. Østergaard (1998)'Consuucting Immigrant

Identites in Consumption: Appeatance among Turko-Danesi in: Aduønces in Consutner Reseørch 25, pp. 48-52.

-

Heinze, A.R. (r99o) Aàøptingto

'\bundønce. Jewish

Immigrønts, Møss Consumption, ønd the Search _Jor Amertcan Idenriry (New York: Columbia Universiry Press)'

-

Horst, HJ, van der (zoo8) Materiality of belonging. The do-mestic interiors ofTurkish migrants and thei¡ descendants in

the Netherlands. Proefschrift Meertens Instituut (KNAW)

/

Universiteit van Amsterdam,

-

Joy, A. e.a. (1993)'The Cultural Past in the Present: The

Meaning of Home and Objects in the Homes of

Working-Class Italian Immigrants in Montreall, in: Marketing in o mul'

ticulturøl world: Etbnicity, nationølism, ønd cukurøl identity (Londen: Sage Publications) pp, r45-17g.

-

Kilickiran, D. (zoo3)'Migrant homes' Ethnicity, identity and domestic space culturei in: S. Menir:, Constructing pløce: mind

ønd nøtter (Londen en New York: Roudedge, zoo3)

PP'99-rro'

McMillan, M, (zoo3)'The'West-Indian Front Room in the

African Diaspora, in: Føsbion Theorl 7

b)

pp, tsz

-+tl.

Metha R. en R.W. Belk (rqq¡)Artifacts, Identiry, and

Ttansition: Favorite Possessions of Indians and Indian Immigrants to the United State!,iu Journøl of Consumer Research ry, pp, 398-4rr,

Miller, D, (x9s4) Moà.ernity. An Etbnogrøphic Approøcb.

Duølism ønd Møss Consumyttion in Trinidød (Oxford: Berg Publishers).

Moyaert, P, (zoo7) Iconen en beeldverering. Goãsdienst øls

symb oliscbe prøktifr. (Nijmegen: Sun).

Ombre, E. (r9g4) Vrouwvreeød (Amsterdam: De Arbeiders-pers).

Ruebsamen, H, (zoo6)'De Indische Kamerl inr A. Cottaar

ed,,Indisch Leven (Amsterdam: Meulenhoff) pp' r59-r8o.

Salih, R. (zoo3) Gender in Transnøtíonølism. Home, Longing

ønd Belonging øøong Moroccøn Migrant Women' (Londen en

New York: Routledge).

Scheldwacht, R, (zoo6)'Het Oost-Indisch schrijfsyndroomi

in: A. Cottaar, Indisch Leven (Amsterdam: Meulenhof ₎ PP,2t9-229,

Schwertl, M. (zooa) 'Living transnational room in the living

room: Vom ffansnationalen Habitus in deutsch-/türkschen

Wohnungenl in: Schweizerisches Archiv _für Volkskunde rc+,

pP. f97-2f3.

Tolia-Kelly, D,P, (zoo4) 'Locating processes of identiÊcation: Precipitates of re-memory in the South Asian Homel in:

Trønsøctions of the Institute oJ British Geogrøphers z9'3,

PP,3r4'329

'Websites¡

-

www.meertens,knawnl/pdf/etnologie/

eindverslagmigmat.pdf

http://forums,marokko,nllarchiv e I index.php

/

t-655313-p-z,html (accessed oz / o8/ oz)

www.marocoase.kostenloses-forum,tk

(accessed n/rc1o6)

wwwztazen.com (accessed o5/o8/o6) www.richbond,fr (accessed oz I oz I o6) www.yabiladi.co m/ fotum/ read-72-76r 3 8o.html (accessed rc/o8/o7)

Levend Erfgoed

0l

2009