Het onbekende gezicht van New Labour

i.

s &..o 10 2ooo

B 0 E K E N

Het onbekende

gezicht van

New Labour

Herman Noordegraaf bespreekt: Alan Wilkinson, Christian Socialism: Scott Holland to Tony Blair, London: SCM Press, 1998.

Het christen-socialisme mag zich in Groot-Brittannie in een nieuwe belangstelling verheugen. Daar zijn op zijn minst drie redenen voor aan te wijzen. Er is in deze tij-den van diepgaande veranderin-gen, waarin allerlei vastigheden ook voor de sociaal-democratie wegvallen, behoefte aan bezinning op de grondslagen en de koers van de sociaal-democratie. Hier client zich zeker in Groot- Brittannie ook het christen-socialisme aan als een van de klassieke bronnen van het Britse socialisme. Daarbij komt dat dit wat invloed betreft geen marginaal verschijnsel meer is. Meer dan veertig Labour-parle-mentariers (zo'n tien procent van het totaal) beschouwt zich uit-drukkelijk als christen-socialist. Onder hen zijn nogal wat minis-ters, onder wie minister-pre-sident Tony Blair zelf. Zijn chris-telijke achtergrond en het feit dat hij regelmatig ter kerke gaat, is al-gemeen bekend. Ten derde is er sprake van een new Christian acti-vism. Ik ontleen deze term aan de lezing, die Labourminister en christen-socialist Stephen Timms hield voor de jaarvergadering van de Christian Socialist Movement (csM) op 25' maart j.l.. Timms lichtte dat toe met ervaringen die hij als minster van sociale zaken had opgedaan: in projecten voor daklozen, langdurig werklozen,

drugsverslaafden en acties voor internationale schuldenregelin-gen ten behoeve van de arme Ian-den, zijn kerkleden oververtegen-woordigd. Het betreft hier een be-weging aan de basis zonder een vast centrum, die sociaal en cultu -reel gemengd is samengesteld en gericht is op het scheppen van ge-meenschap (communifJ). Lang niet iedere betrokkene zal zich als christen-socialist beschouwen, maar belangrijke elementen daar-uit - sociale gerechtigheid en de daaruit vloeiende gedachte van voorrang voor armen en uitge-slotenen en van het belang van de gemeenschap - zijn ook de kern-elementen uit het christen-socia-lisme: 'We can see here the con-tours of a new Christian Socialism - activist, local, committed to changed lives, rooted in worship -ping communities and inspired by a Biblical vision. A new Christian Socialism which can bring a new wave of energy and vision in our party- just as Christian Socialism has in the past.'

Wat Timms beschrijft, is een internationaal verschijnsel dat ook voor Nederland herkenbaar is. Men denke aan het vluchtelingen-werk, acties in het kader van 'de arme kant van Nederland' en arm-rijkverhoudingen internationaal, opvang van drugsverslaafden en daklozen enzovoort. Het betreft hier weliswaar een minderheid binnen de kerken, maar wei een die in bredere kringen van de sa-menleving bekend is.

De CSM is de belangrijkste christen-socialistische organisatie in Groot-Brittannie en werd in 1960 opgericht als gevolg van een fusie van enige christen-socialisti -sche groeperingen. De CSM leidde

-s voor egelin-ne lan- tegen-!en be-er een cultu-eld en •an ge-1g niet sh als uwen, 1 daar-en de e van uitge-van de kern- soda-! con-ialism ed to rship-·ed by ·istian 1 new n our ialism s een ttook IT is. 1gen-n 'de arm-maal, n en ~treft rheid I een le sa-jkste isatie ·d in 1 een .listi-~idde

in de jaren zestig en zeventig een enigszins marginaal bestaan. Ze tel de zo 'n 45 o led en en had weinig invloed binnen Labour, mede omdat het klimaat binnen de partij niet erg open stond voor diegenen die hun keuze voor die partij in verband brachten met hun ge-loofsovertuiging. In I 9 8 6 open de

Labour de mogelijkheid voor so-cialistische groepen om zich offi-cieel met Labour te verbinden, hetgeen onder meer stemrecht op de partijcongressen met zich bracht. Ook de CSM maakte daar-van gebruik.

John Smith

Een lezing die de toenmalige La-bourleider John Smith in I 993

voor dec s M hield, betekende een keerpunt. Smith, een Schotse presbyteriaan met een diepe af-keer van hierarchie en overtuigd christen-socialist, onderhield nauwe band en met de christen-so -cialistische Iona-gemeenschap bij Glasgow waar hij na zijn voortij-dige dood in I 9 94 be graven werd.

In zijn lezing kwam Smith, on-clanks dat verschillende adviseurs het hem afgeraden hadden, op voor het christen-socialisme en sprak daarbij over zijn eigen chris-telijke geloofsovertuiging. Hij deed dat overigens op een niet-fa-natieke wijze en zonder enig triomfalisme. Hij claimde noch dat christeli jk geloof aileen tot een keuze voor het socialisme kon lei-den, noch dat aileen christelijk ge-loof een volwaardige ethische be-nadering van de politiek kon ople-veren. Kern van zijn betoog was dat politiek een morele grondslag behoeft en dat hij vanuit de chris-ten-socialistische traditie een post-Thatcheriaanse agenda wilde

s &...o 10 2ooo

BOEKEN

opbouwen. Tegenover Thatchers individualisme plaatste Smith de gedachte van gemeenschap, ver-antwoordelijkheid, vrijheid en de-mocratie. Hij zette zich daarbij scherp af tegen de 'radical Right' , zonder het marktmechanisme als zodanig te verwerpen: 'Market systems, whilst remaining an ef-fective and useful means of ena-bling choice and distribution of myriad goods and services, exist alongside and are embedded in other social and political institu-tions which also contribute to human welfare, and which them-selves shape and modify the way markets actually work.' 1

Smith' rede maakte het publiek bewust van de herleving van het christen-socialisme en baande de weg naar Blairs ethisch socialism e. Toch is het goed om erop te wijzen dat Smith' socialisme een meer egalitair karakter droeg dan dat van Blair.

Historische actualiteit

Op het ogenblik telt de CSM zo'n 2 2 oo !eden, he eft het een klein kantoor in Westminster, dicht dus bij het politieke vuur, telt het !a-kale afdelingen, geeft het regel-matig brochures uit en heeft het een eigen blad, Christian Socialist.

Het is een kleine beweging, die met bescheiden middelen werkt, maar vanuit haar achtergrond be-zinning probeert te stimuleren en bij te dragen aan de discussies bin-nen Labour en het bredere pu-blieke de bat.

Dit alles maakt kennis van de geschiedenis van het Britse chris-ten-socialisme van meer dan his-torisch belang: ze heeft ook een actuele betekenis. Hoewel die ge-schiedenis vee! uitgebreider

gedo-cumenteerd is dan die van het christen-socialisme in Nederland, ontbraken recente overzichten. Daarin is echter voorzien door het boek van Chris Bryant, csM-voor-zitter van 1993-19992 en, recen-ter, door Alan Wilkinson:

Chris-tian Socialism: Scott Holland to Tony Blair, dat in I 998 verscheen. Het

is een bewerking van de Scott Hol-land Lectures, genoemd naar een van Engelands invloedrijkste christen-socialisten, Scott Hol-land (I 847-I 9 I 8). Wilkinson, Anglicaans geestelijke en kerkhis-toricus, schrijft vanuit een duide-lijke affiniteit over het christen-socialisme, maar met kritische zin. Hij spaart de roede niet. Zijn hoek is allereerst een ove rzichts-werk, waarin de voornaamste personen en stromingen uit het christen-socialisme beschreven worden. Het is voorzien van een kart voorwoord van Blair, die daarin het belang van het christen-socialisme naar voren haalt en zijn verworteling daarin als volgt aan-duidt: 'My politics have always been based on the belief that indi-viduals best thrive in a strong and active community, where rights are matched by responsibilities and where individuals count most when they are able to play a full part.' Om daarna de moraalfilo-soof en christen-socialist John

MacMurray, die hem sterk bei'n -vloedde, te citeren: 'We are what we are, in part, because of the other.'

Wilkinson volgt in zijn over-zicht grotendeels de chronologie. Hierbij behandelt hij de belang-rijkste stromingen en personen, die als een walk van getuigen voorbij trekken. Het is goed om daarbij twee belangrijke

kingen in zijn behandeling te on-derkennen. Met uitzondering van de beginfase, waarbij de 'Nine-teenth-Century Background' na-drukkelijk aan de orde komt, blijft de interactie met het tijdsgebeu-ren op de achtergrond. Voorts worden de ideeen en opvattingen van de diverse christen-socialisten niet systematisch met elkaar ver-geleken en geanalyseerd. Binnen die begrenzing geeft Wilkinson een in het algemeen helder ge-schreven overzicht.

Neaentiende-eeuws paternalisme

Het moderne christen-socialisme begon in Engeland in het midden van de negentiende eeuw. Hier moeten vooral de namen ge-noemd worden van de theoloog

F. D. Maurice ( 1805-187 2 ), de priester-schrijver Charles Kings-ley (1819-1875) en de advocaat J.M. Ludlow (1821-1911). Wilk-inson laat zien dat de groep rondom Kingsley erg divers was, geen eenduidige ideologie had, het socialistisch denken maar in beperkte mate kende, vooral een beweging vanuit de middenklasse en gegoede burgerij was en sterk paternalistische trekken had: het volk moest opgevoed worden. De door hen gemaakte tegenstelling tussen cooperatie (goed) en com-petitie (slecht) waste simpel. Hun blijvende betekenis ligt erin, dat zij in een tijd dat christendom en socialisme als tegenstelling wer-den gezien uitdrukkelijk de term christen-socialisme gebruikten. Zij fundeerden dit niet in de klas-senstrijd, maar op de moraal van het christendom. Die vormde de grondslag voor hun opkomen voor lotsverbetering van de wer-kende klasse en de armen. Zij

s&..o 1o 2ooo

B

O

EKEN

wezen het laisser jaire kapitalisme af en pleitten voor alternatieven. Zelf waren zij daarbij actief in de volksopvoeding ('The Working Men's College') en het opzetten van cooperaties. Hun inzet is tot op de dag van vandaag een bron van inspiratie voor christen-soda-listen.

Labour als doorbraak-beweaina

De tweede golf van christen-socialisme vanaf de jaren tachtig van de negentiende eeuw laat de invloed van deze beweging in twee richtingen zien: naar de arbeiders-beweging en naar de kerken. Vel en die vanaf de jaren negentig betrok-ken waren bij de oprichting en verdere ontwikkeling van de La-bour Party, waren meer door de bijbel en christen-socialistische denkers benvloed dan door Marx: zo Keir Hardie, het eerste Labour-parlementslid, zo Arthur Hen-derson, Philip Snowden, Ramsay MacDonald en George Lansbury.

Een onderzoek onder de eerste 29

parlementsleden, die in 1 906 ge

-kozen werden, wees uit dat het hoek van John Ruskin ( 1 819

-1 900 ), Unto This Last, hen het meest bei:nvloed had. De volgende woorden van de dichter, kunste-naar en sociaal hervormer Wil

-liam Morris (1834-1896) waren een levensmotto voor velen van hen en later bijvoorbeeld ook nog voor de Britse minister-president Clement Attlee, zelf een agnost: 'Fellowship is heaven, and lack of fellowship is hell.'

De invloed op de Anglicaanse kerk blijkt hieruit dat binnen deze kerk de belangstelling voor sociale vragen en het socialisme in de jaren tachtig snel groeide. Op haar Lambeth Conference in 1 8 8 8

beval ze de studie daarvan aan en sprak ze haar diepe bezorgdheid uit over de excessieve ongelijk· heid in de verdeling van de goede-ren van deze wereld.

Het gevolg van deze ontwikke-lingen is geweest dat de arbeiders-beweging in Groot-Brittannie slechts in minderheid een militant athei:sme te zien heeft gegeven en dat Labour vanaf het begin dus ei-genlijk een doorbraak-beweging was. De invloed van het christen-socialisme gold ook de kleinere kerken, zoals de methodisten. Opvallend is, zoals Wilkinson laat zien, dat de Rooms-Katholieke Kerk in Engeland tot na de Tweede Wereldoorlog groten-deels afwezig was in de discussies over de sociale vragen en zich overwegend conservatief op

-stelde. Kardinaal Manning, die in

1889 bemiddelde bij de grote Londense havenstaking, was een van de weinige uitzonderingen.

Naastenliifde als sociale praktijk

Van de vele organisaties en perso-nen, die de revue passeren, be-steedt Wilkinson terecht de meeste aandacht aan de Christian

Social Union (cs u) en haar leidslie-den, de geestelijken Henry Scott Holland en Charles Gore en van de daarop volgende lichting, R.H. Tawney en William Temple. De cs u ( 1888-1920) was niet offi

-cieel socialistisch, ook sociaallibe

-ralen en conservatieven waren er lid van. Feitelijk vertoonde ze ech

-ter vee! overlappingen met het christen-socialisme. Zij stelde zich tot doe! om de christelijke wet van de naastenliefde tot so-dale praktijk te maken en de vraag te bestuderen hoe het christen-dom op het sociale en praktische

aan en gdheid gelijk- ;oede- Nikke- !iders-tannie tilitant ;en en :Ius ei-teging ·isten-einere listen. >n laat olieke ta de ·oten-ussies zich op-die in grote s

een

~n. ktijk erso-' be-de istian :lslie-Scott 1 van R.H. . De offi- libe-!n er ech-het :elde Jijke : so-craag :ten-sche

Ieven kon worden toegepast. lnteressant is dat zij concreet onderzoek deed naar sociale wan-toestanden, bijvoorbeeld in de volkshuisvesting. Op basis daarvan werden voorstellen voor concrete verbeteringen ontwikkeld. Het was daarbij vooral Gore die de ge-dachte van een 'living wage'(een loon dat een fatsoenlijk bestaan mogelijk maakt) ingang deed vin-den. De csu kende drie leidende principes: samenwerking hoven competitie, prioriteit voor de be-langen van de maatschappij hoven die van het individu en de

nood-zaak van voortgaande sociale con-trole over het economische Ieven. De invloed van de sociaal-histo-ricus Tawney ( ISSo-1962) is groot geweest en, zoals Wilkinson opmerkt, ook het hedendaagse christen-socialisme kan zijn werk niet negeren. Bij ons is hij vooral bekend door zijn studie over reli-gie en de opkomst van het kapita-Usme. Tawney beklemtoonde de noodzaak van een morele basis voor politiek en samenleving en (in mijn woorden) het voorop stellen van de kwaliteit van de sa-menleving. Hij schreef een mees-teriljk pleidooi tegen de acquisitive

society, waar materiele welvaart een doel in zichzelf is geworden.

Zijn vriend William Temple (r881-1944) is de meest invloed-rijke Anglicaanse bisschop op so-ciaal gebied in de twintigste eeuw. Ook in de internationale oecu-mene heeft hij een grote invloed uitgeoefend. Hij heeft een belang-rijke bijdrage geleverd aan de con-sensus die ten grondslag lag aan de Britse 'welfare state'; een term die van hem afkomstig was. Temple was een reforrrtist, die de realiteit verdisconteerde. Hij

er-s &...n 10 2ooo

BOEKEN

kende de betekenis van het motief van het eigenbelang en van het winststreven: ze hadden hun plaats, echter niet de eerste. Type-rend was dat Temple het manu-script van zijn invloedrijkste werk

Christianiry and Social Order ( 1 941) zowel aan Tawney als Keynes voor commentaar had voorgelegd en dat een herdruk in 1 9 7 6 verscheen

met een voorwoord van de voor-malige Ieider van de Conservatie-ven Edward Heath. Het was onder Thatcher dat deze welfare state-consensus, die, zoals Wilkinson be-klemtoont, niet vrij was van paternalisme en een sterke ge-richtheid op de staat, definitief beeindigd werd. De erfenis van Temple is daarom niet zonder meer over te nemen. Dat neemt niet weg dat de kritische rappor-ten van de Britse kerken over het beleid van Thatcher, met hun combinatie van grondig onder-zoek, bewerking van uitkomsten van consultaties en doorUchting van dit alles aan de hand van mo-rele principes, in deze traditie staan.

Incompetent utopisme

In zijn verdere behandeling van personen laat Wilkinson de diver-siteit van inzichten naar voren komen. Het christen-socialisme was geen eenheid. Morele inzich-ten Iainzich-ten zich irnmers niet eendui-dig uitwerken in een strategie en praktische handelingen. Daartus-sen zit nog een heel veld van ana-lyse en afwegingen. Zijn sympa-thie gaat uit naar degenen die het praktische politieke handwerk verrichtten. Het utopisme en ra-dicalisme van sommige christen-socialisten vertoonde politieke onrijpheid en incompetentie en

hebben daarmee de zaak van het christen-socialisme ernstig af-breuk gedaan. Hij herleidt dit mede tot het feit dat het christen-socialisme nooit een echte arbei-dersbeweging is geworden, maar een middenklassebeweging, veel-al geleid door geestelijken.

Deze verschillen zijn ook in de csu waar te nemen, die zowel aanhangers van New Labour kent als critici daarvan die erop wijzen dat ook New Labour het armoe-devraagstuk niet oplost. Het inge-voerde minimurnloon wordt wel-iswaar als een verbetering gezien, maar blijft te laag voor een fat-soenlijk bestaan. Wilkinson schrijft: 'Quite a number of Chris-tian Socialists seem so far uncon-vinced by New Labour.' (p. 242)

Uitvoerig gaat Wilkinson in op Blairs opvattingen (pp. 235-243). Hij laat uitdrukkelijk zien hoe die passen in bepaalde tendensen van het christen-socialisme, die al op Maurice teruggaan: co-partner-schap in plaats van nationalisering, de rol van intermediaire groepen en het gezin, rechten en plichten, een sterk moralisme. Toen Wil-kinson zijn hoek schreef, was het nog te vroeg om het beleid van de in 1997 aangetreden Blair te kun-nen beoordelen. Wei signaleerthij mijns inziens terecht dat een be-langrijk ingredient van het chris-ten-socialisme bij Blair en New Labour in het algemeen weinig wordt opgepakt: de kritiek op de

acquisitive society- het groeimotief en de nadruk op particuliere con-sumptie. Een kritiekpunt van Wilkinson is voorts dat Blair wan-neer hij spreekt over rechten en plichten eenzijdig morele oproe-pen doet aan de armen, maar de rijken en machtigen in hun

woordelijkheden en plichten ten opzichte van de samenleving niet uitdaagt.

Aan een grondige evaluatie van

het christen-socialisme komt

Wilkinson in zijn korte

slothoofd-stuk niet toe, hetgeen het analy-tisch tekort van het hoek nog eens laat zien. Wie echter gelnteres-seerd is in de historische

achter-s &..o 10 2ooo

BOEKEN

gronden van het hedendaagse

Britse christen-socialisme, dat een come-back beleeft, kan in Wilk

-insons hoek veel interessant mat

e-riaal vinden.

HERMAN NOORDEGRAAF voorzitter van het Trifpunt voor Socialisme en LevensbeschouwinB in

de PvdA

1. John Smith' lezing 'Reclaiming the

Ground - Freedom and the Value of Society' is opgenomen is opgenomen in

de bundel Reclaimin9 the Ground.

Christianity &_Socialism, Landen: Hodder & Stoughton, 1993 (citaat p. 133). Hij

werd geredigeerd door de toenmalige

CSM-voorzitter Chris Byrant en van een

voorwoord voorzien door Tony Blair. 2. Chris Bryant, Possible Dreams.

A Personal History

rif

the British Christian Socialists, London: Hodder &