Wat is een depressie?

Wat is een depressie, welke oorzaken zijn er voor aan te wijzen en hoe wordt een depressie in de reguliere gezondheidszorg behandeld?

Depressie werd als een op zichzelf staande ziekte begrepen sinds de introductie van het begrip in de DSM III in de jaren zeventig van de vorige eeuw.112 De DSM is een handboek met een systematische indeling van

106Timothy B. Smith, Michael E McCullough en Justin Poll, ‘Religiousness and depression: Evidence for a main effect and the moderating influence of stressful life events’, Psychological Bulletin 129-49 (2003) 614-636.

107 Trudy Dehue, De Depressie-Epidemie (Amsterdam 2008) 15.

108 http://www.trimbos.nl/onderwerpen/psychische-gezondheid/depressie/feiten-en-cijfers/depressieve-stoornis-in-de-afgelopen-12-maanden, 24-08-2010.

109 http://www.trimbos.nl/onderwerpen/psychische-gezondheid/depressie/feiten-en-cijfers/depressieve-stoornis-ooit-in-het-leven, 24-08-2010.

110 Koenig, McCullough en Larson, Handbook of Religion and Health, 118.

111 http://www.nimh.nih.gov/health/publications/the-numbers-count-mental-disorders-in-america/index.shtml#MajorDepressive, 24-08-2010.

psychische aandoeningen met gestandaardiseerde criteria, uitgegeven en opgesteld door de American Psychiatric Association. Het is zowel in de VS als in Nederland het meest gebruikte classificatiesysteem van psychopathologische stoornissen. In de opvolger van de DSM III, de DSM IV valt depressie onder de categorie stemmingsstoornissen. Volgens criteria van de momenteel gangbare versie van de DSM, de DSM IV-TR, is het essentiële kenmerk van een ernstige depressieve episode: een periode van ten minste twee weken waarin er sprake is van een gedeprimeerde stemming of verlies van belangstelling of plezier in vrijwel alle bezigheden. Bij deze twee criteria moet worden uitgesloten dat de klachten zijn veroorzaakt door een lichamelijke aandoening of door stemmingsincongruente wanen of hallucinaties. Het volstaat om één van de twee genoemde symptomen te hebben indien deze gepaard gaat met minstens vijf van de volgende symptomen, die zich vrijwel dagelijks voordoen:

 Gedeprimeerde stemming gedurende het grootste deel van de dag.

 Duidelijk verminderde belangstelling voor of plezier in vrijwel alle bezigheden.

 Veranderende eetlust en duidelijke gewichtstoename of gewichtsverlies. (5% gewichtsverandering per maand)

 Verstoord slaappatroon: slapeloosheid of meer slapen dan normaal.

 Veranderingen in activiteitenniveaus, rusteloosheid of zich beduidend langzamer bewegen dan normaal.

 Vrijwel alle dagen vermoeidheid of energieverlies.

 Het gevoel waardeloos te zijn, overdreven schuldgevoelens.

 Verminderd vermogen om zich te concentreren of besluiten te nemen.  Terugkerende gedachten over dood of zelfmoord.113

Daarnaast dient vastgesteld te worden dat de symptomen niet het gevolg zijn van middelengebruik (zoals drugs of medicatie) of van een somatische aandoening, dat de symptomen geen onderdeel zijn van een normaal verlopend rouwproces en ook niet voldoen aan de criteria voor een gemengde episode, behorende bij een bipolaire stoornis. De symptomen van een depressie veroorzaken duidelijk lijden en/of beperkingen in het functioneren in sociaal en beroepsmatig opzicht of op andere belangrijke gebieden.

In een groot aantal gevallen wordt een eerste depressieve episode gevolgd door een tweede, derde of zelfs nog meer depressieve episoden. Een depressie kan zich ontwikkelen naar een chronisch depressieve toestand, maar deze kan ook ontstaan zonder dat hij begon met een depressieve episode.114 Er is sprake van dysthymie als de depressieve stemming twee jaar of langer aanhoudt, en er gedurende deze tijd minstens drie van de depressieve symptomen constant aanwezig zijn of regelmatig terugkeren.115

In de meeste gevallen is het niet mogelijk één oorzaak aan te geven van een depressie. Bijna altijd gaat het om een combinatie van factoren. Onderzoek heeft uitgewezen dat een erfelijke factor vaak een rol speelt in de ontvankelijkheid voor een depressie. Neurotransmitters spelen een belangrijke rol in de biologische modellen van depressie. Het is bekend dat de productie en opname van de neurotransmitters serotonine en noradrenaline de oorzaak kunnen zijn van stemmingsstoornissen. De werking van antidepressiva wordt

113

American Psychiatric Association (APA), Beknopte handleiding bij de diagnostische criteria van de DSM-IV-TR (Lisse 2002) 210.

114APA, Beknopte handleiding, 216-217.

115

Johan Cullberg, Moderne psychiatrie. Een psychodynamische benadering (elfde druk, Amsterdam 2005), 405.

vooral toegeschreven aan de invloed die ze hebben op dergelijke processen. Deze processen blijken echter zeer complex te zijn en er wordt nog steeds wetenschappelijk onderzoek naar verricht.116

3.1.1 Depressie volgens de psychodynamische benadering

De DSM is een descriptieve classificatie op basis van symptomen. Een psychodynamische psychiatrie vult de classificatie aan met een beschrijving volgens dynamische processen, zoals de relatie tussen persoonlijkheid en symptomen, de ontwikkelingsstadia van de persoonlijkheid en dynamische processen in het intermenselijk verkeer. Een psychodynamische zienswijze houdt in dat de psychiatrie zich niet alleen richt op de symptomen maar ook op de context, op de krachten die samen het beleven en handelen van de mens vormen, en tracht te begrijpen welke invloeden in de actuele situatie een rol spelen. De psychodynamische psychiatrie richt zich op samenhangen en processen.117

Volgens een psychodynamisch model voor depressiviteit is een depressieve reactie een stoornis in de zelfbeleving die door tegenslagen of verlies kan worden veroorzaakt. Er is een te grote kloof ontstaan tussen het Ik en het Ik-ideaal. Het Ik-ideaal is een ideaalbeeld dat het individu van zichzelf heeft en waaraan het probeert te beantwoorden.118 Het Ik wordt door het Ik-ideaal bevestigd. Het Ik-ideaal bevat een aantal aspiraties waaraan het individu in depressieve toestand niet denkt te kunnen beantwoorden, zoals waardevol en geliefd te zijn, sterk en zeker te zijn en goed en liefdevol te zijn. Om goed te kunnen functioneren, mag het individu niet teveel van het Ik-ideaal afwijken. Als deze afstand te groot, zelfs onoverbrugbaar lijkt te worden ontstaat een depressieve zelfverachting. Het individu geeft zichzelf, of delen van het Ik de schuld voor de leegte die het ervaart.119

Naast tegenslag en verlies kunnen ook externe sociale omstandigheden, zoals sociale isolatie, depressiviteit veroorzaken. Sociale isolatie leidt dan tot bevestiging van het onvermogen te beantwoorden aan het ideaal van hoe het leven er uit zou moeten zien. Dit effect kan nog versterkt worden als men vaak en duidelijk herinnerd wordt (bijvoorbeeld door middel van massamedia) aan de kloof tussen het eigen bestaan en de ideale of gewenste situatie.120 Bij oudere mensen kunnen depressies samenhangen met het gevoel nutteloos te zijn, of met het verlies van mensen die hun na staan.121

Om een dreigende depressie af te weren kan het behulpzaam zijn iets externs te hebben om tegen te vechten. Wanneer de agressiviteit van het individu naar iets of iemand buiten zichzelf gericht wordt, in plaats van de eigen persoon, wordt het gevoel van eigenwaarde niet aangetast. Een sterke groepssolidariteit tegen een gemeenschappelijke externe druk kan het gevoel van eigenwaarde versterken en maakt een psychische energie los die depressiviteit tegen kan werken.122

116 Dirk Hermans en Johan van de Putte, Cognitieve gedragstherapie bij depressie. (Houten 2004) 8-9, 26.

117 Culberg, Moderne psychiatrie, 45-47.

118 Ibidem, 120. 119 Ibidem, 419. 120 Ibidem, 406. 121 Ibidem, 417. 122 Ibidem, 407.

3.1.2 Behandelingsmethoden

Er zijn verschillende behandelingsmethoden voor een depressie. Vaak worden antidepressiva voorgeschreven. Er zijn vele verschillende soorten antidepressiva en er komen nog steeds nieuwe middelen op de markt. Antidepressiva worden vaak gecombineerd met therapie. Er zijn verschillende therapievormen die bij depressie toegepast worden, zoals hypnosetherapie, neurolinguïstisch programmeren, problem solving therapie, gesprekstherapie en gedragstherapie. Vooral cognitieve gedragstherapie en mindfulness therapie worden veel toegepast en lijken succesvol te zijn bij de behandeling van een depressie. Mindfulness therapie is in Nederland vrij nieuw, maar wordt in de VS al wat langer toegepast. In de jaren negentig van de vorige eeuw ontwikkelden John Teasdale, Zindel Segal en Mark Williams een therapie waarin zij elementen van cognitieve therapie combineerden met mindfulness meditaties. Zij noemden dit MBCT: mindfulness-based cognitive therapy. De eerste onderzoeken tonen aan dat bij toepassing van deze therapie een vermindering van recidive in depressie van 66 procent naar 33 à 37 procent plaatsvindt voor mensen met drie of meer depressieve episodes in hun voorgeschiedenis.123 Doordat deze therapievorm nog niet zo lang toegepast wordt gaat het hier om onderzoeksresultaten op relatief korte termijn. Het is de vraag hoe de resultaten op langere termijn zullen zijn. In Nederland wordt deze therapie sinds 2002 toegepast onder de naam aandachtgerichte gedragstherapie.