HOOFDSTUK 4: PRAKTIJK
4.5 VOORDELEN VAN HET INZETTEN VAN CAMERATOEZICHT
In de voorgaande hoofdstukken is aan de orde gekomen dat het inzetten van een
camerawagen door de gemeente om bijstandsfraude op te sporen een inbreuk maakt op het
72 Protocol inzet camera bij rechtmatigheidsonderzoeken door bureau handhaving van de afdeling inkomen, p. 2 73 Protocol inzet camera bij rechtmatigheidsonderzoeken door bureau handhaving van de afdeling inkomen, p. 3. 74 Protocol inzet camera bij rechtmatigheidsonderzoeken door bureau handhaving van de afdeling inkomen, p. 3. 75 Protocol inzet camera bij rechtmatigheidsonderzoeken door bureau handhaving van de afdeling inkomen, p. 4. 76 Protocol inzet camera bij rechtmatigheidsonderzoeken door bureau handhaving van de afdeling inkomen, p. 6. 77 Bijlage 3.
34 recht van privacy van de betrokkene. Nu zijn er ook voordelen voor een gemeente om met behulp van een technisch hulpmiddel bijstandsfraude op te sporen.
Het belangrijkste argument voor het inzetten van cameratoezicht is dat in sommige gevallen het aantonen van fraude heel lastig is door middel van observaties bij persoon. Dit is
voornamelijk het geval bij zwart werk en gezamenlijke huishouding. Het is dan lastig aan te tonen door persoonlijke observaties, aangezien deze personen niet vierentwintig uur per dag voor de deur kunnen gaan staan. Dit kan met een camera wel.
Daarnaast is het inzetten van persoonlijke observatie heel arbeidsintensief. Het kost veel tijd. Dit is met het plaatsen van een camerawagen niet het geval. Het is dus efficiënter om een camera in te zetten. In sommige situaties kan persoonlijke observatie ook gevaarlijk zijn. Dat kan zo zijn als de klant bekend staat om agressief gedrag. Dan is het veiliger om een
camerawagen voor de deur te plaatsen. Er kan ook sprake zijn van afbreukrisico bij het persoonlijk observeren. Als iemand de hele dag in een auto voor de deur zit gaat dit opvallen. Ook dit is bij een camerawagen niet het geval. Een camera zie je immers niet, een persoon wel.
Een belangrijk argument voor het gebruik van een camerawagen is dat in sommige gevallen de inzet van een camerawagen een mindere inbreuk maakt op de privacy dan andere
opsporingsmethoden. Bij een buurtonderzoek krijgen de buren te weten dat de sociale
recherche een onderzoek doet, bij het plaatsen van een camera is dit niet het geval. Daarnaast komt er uit cameratoezicht betrouwbare informatie, het staat immers op beeld. Een camera staat ook alleen gericht op de voordeur vanuit de openbare ruimte. Bij persoonlijke observatie kan de sociaal rechercheur niet alleen de voordeur zien maar ook de rest van de omgeving en kan hij eventueel naar binnen kijken door het raam.
4.6 Conclusie
In dit hoofdstuk stond de deelvraag centraal: Op welke manier zetten gemeenten camerawagens in zodat het gebruik ervan rechtens toelaatbaar is?
Gemeenten die cameratoezicht gebruiken als middel bij het opsporen van bijstandsfraude maken een protocol dat zij laten toetsen door het College Bescherming Persoonsgegevens. Als grondslag voor het onderzoek wordt art. 53a Participatiewet gebruikt. In dit artikel is niet specifiek beschreven dat er cameratoezicht gebruikt mag worden. Omdat er niet een
specifieke grondslag is dient er ook te worden voldaan aan nadere eisen. Dit zijn de volgende eisen:
35 1. Er moet toestemming zijn gegeven door het bevoegd gezag en het inzetten van de camera moet zo kort mogelijk plaatsvinden.
2. Er moet sprake zijn van een gegrond vermoeden.
3. De inzet van de camera moet gerechtvaardigd kunnen worden. 4. Er zijn geen minder ingrijpende middelen meer voorhanden.
5. De camera mag alleen vastleggen wat eenieder in de openbare ruimte zou kunnen zien. Naast deze vereisten voor het gebruik van een camera moet de gemeente ook kenbaar maken aan de betrokkene dat hij of zij gefilmd is.
36
Hoofdstuk 5: Conclusie
5.1 InleidingIn de conclusie zal ik de centrale vraag beantwoorden die ik in de inleiding van mijn scriptie genoemd heb. Naast het antwoord op de centrale vraag heb ik enkele aanbevelingen
opgesteld voor gemeenten die van plan zijn om cameratoezicht in te gaan zetten als opsporingsmiddel om bijstandsfraude op te sporen. Deze aanbevelingen heb ik opgesteld omdat ik bij het praktijkonderzoek vaak de reactie kreeg dat gemeenten aan het overwegen waren om het middel te gaan gebruiken. Omdat het mijns inziens van belang is dat dit zorgvuldig gebeurt heb ik in paragraaf 5.3 aanbevelingen opgesteld.
5.2 Conclusie
De centrale vraag is: Wat zijn de voor- en nadelen van het inzetten van cameratoezicht bij het opsporen van bijstandsfraude en onder welke voorwaarden is het toegestaan dat gemeenten cameratoezicht inzetten?
Ik ga eerst in op de voor- en nadelen van het inzetten van cameratoezicht bij het opsporen van bijstandsfraude. Vervolgens zal ik de voorwaarden bespreken voor het legitiem inzetten van cameratoezicht bij het opsporen van bijstandsfraude door gemeenten.
Het nadeel van cameratoezicht is dat er een schending wordt gemaakt van het recht op privacy van de betrokkene. Het recht op privacy is neergelegd in art. 8 EVRM. Dit recht kan beperkt worden, maar daarbij moet wel zorgvuldig worden gehandeld. Sowieso moet de vraag gesteld worden of wij het moeten toestaan dat er met toenemende mate gefilmd wordt. Is het wenselijk dat er een Big Brother-situatie ontstaat, waarbij mensen vierentwintig uur per dag gefilmd worden en altijd maar in beeld zijn?
Enerzijds bestaat het recht op privacy en anderzijds het belang van opsporing. Het is van belang dat er geen bijstandsfraude wordt gepleegd. De bijstand wordt immers door ons allen opgebracht voor degenen in de samenleving die dit nodig hebben. Indien er misbruik van wordt gemaakt zal de solidariteit van de burger bestraft worden. In het algemeen belang is de situatie denkbaar dat in dit geval het belang van de opsporing prevaleert boven het recht op privacy, mits het middel cameratoezicht zorgvuldig wordt ingezet. Daarbij acht ik het wel van belang dat dit onderwerp onderdeel is van het maatschappelijk debat, iets dat op dit
37 moment niet het geval is. Een van de oorzaken daarvan is de terughoudendheid van de gemeenten met het bekendmaken van deze opsporingsmethode. De opsporingsmethoden van de politie staan duidelijk in het Wetboek van Strafvordering beschreven. De daarin beschreven opsporingsmethoden zijn uitputtend. Op basis van het Wetboek van Strafvordering kan er een camerawagen ingezet worden, dit is bekend bij de burgers. Er zijn geen geluiden geweest dat er heksenjachten waren op het kenteken van deze politieauto’s. Dit argument om het niet bekend te maken gaat naar mijn mening dan ook niet op. In het bestuursrecht is dit niet het geval. Alle opsporingsmethoden worden op grond van art. 53a Participatiewet verricht. Indien de Participatiewet hierin wel gaat voorzien kunnen de gemeenten transparant zijn over de opsporingsmethoden die zij gebruiken. Hierdoor kan eventueel ook meer de nadruk gelegd worden op de preventie van fraude in plaats van op de opsporing van fraude.
De voordelen van het gebruik van cameratoezicht wegen naar mijn mening zwaarder dan de inbreuk die gemaakt wordt op de privacy. Het cameratoezicht wordt voornamelijk ingezet bij dossiers waarbij het lastig is om fraude aan te tonen. Dit is het geval bij zwart werken en bij het vermoeden van een gezamenlijke huishouding. Naar mijn mening is er sprake van een lichtere inbreuk op het recht van privacy als er een camerawagen voor de deur wordt
geplaatst dan wanneer de sociale recherche in persoon observeert of een buurtonderzoek doet. De camera ziet alleen de voordeur en wie er in en uit het huis lopen. Een sociaal rechercheur ziet meer dan alleen de voordeur. Daarnaast kan en in persoon observeren ook door de buren worden opgemerkt.
Naast het voorgaande voordeel kleven er nog meer voordelen aan het gebruik van
cameratoezicht bij het opsporen van bijstandsfraude. Het is efficiënter dan het persoonlijk observeren, dat heel arbeidsintensief is. In bepaalde situaties is het ook veiliger om een camera de observatie te laten doen in plaats van een persoon. De camera geeft ook te allen tijde betrouwbare informatie, de camera is objectief.
Uit het voorgaande kan afgeleid worden dat het wenselijk is om cameratoezicht in te zetten om bijstandsfraude op te sporen. Dit moet dan wel gebeuren onder de omstandigheden dat het als een legitiem middel is aan te duiden.
38 De omstandigheden waarin het legitiem is om een camerawagen in te zetten blijken uit het protocol van de gemeente Nijmegen. Dit protocol heeft toestemming gekregen van het College Bescherming Persoonsgegevens. Daarnaast heeft de Centrale Raad van Beroep de inzet van cameratoezicht onder dezelfde omstandigheden toegestaan.
Een inbreuk van art. 8 EVRM moet bij wet zijn voorzien. Dit is het geval nu in jurisprudentie is bepaald dat art. 53a Participatiewet een wettelijke grondslag biedt om een inbreuk te
maken op het recht op privacy. Deze inbreuk moet nog wel aan enkele voorwaarden voldoen. Uit het protocol van de gemeente Nijmegen blijkt dat voor de inbreuk toestemming moet worden gevraagd aan de persoon die hier bevoegd voor is. Dit is in de meeste gevallen de teamleider van de afdeling Handhaving. Naast de toestemming moet er een gegrond vermoeden zijn dat er fraude wordt gepleegd bij de betrokkene. Hieruit blijkt dat bij een enkel vermoeden niet direct een camerawagen ingezet mag worden. De inzet van een camerawagen gaat altijd in samenhang met andere opsporingsmethoden. Naast een gegrond vermoeden moet het gebruik van de camera ook gerechtvaardigd kunnen worden. Om het middel te kunnen gebruiken mag er verder geen minder ingrijpend middel meer voorhanden zijn, zoals dossieronderzoek. Ten slotte mag de camera alleen de beelden vastleggen die eenieder die over straat loopt in het publieke domein ook zou kunnen vastleggen. De camera mag dan ook niet op het raam van de woning gericht zijn.
Samenvattend kan ik stellen dat het gebruik van cameratoezicht wenselijk is, omdat de voordelen van het inzetten van cameratoezicht bij het opsporen van bijstandsfraude
prevaleren boven het niet inzetten van cameratoezicht. In de samenleving heerst de gedachte dat bijstandsfraude niet moet lonen en dat daar scherp toezicht op moet zijn. De sociale dienst moet die opsporingsmethoden gebruiken die zij nodig heeft voor het opsporen van
bijstandsfraude. Indien de opsporing zorgvuldig plaatsvindt volgens het protocol van de gemeente Nijmegen lijkt niets in de weg te staan voor andere gemeenten in Nederland om ook dit middel in te zetten.
5.3 Aanbevelingen
Indien gemeenten van plan zijn om gebruik te gaan maken van cameratoezicht bij het opsporen van bijstandsfraude adviseer ik om met de volgende aanbevelingen rekening te houden.
39 o Houd er rekening mee dat het gebruik van cameratoezicht een politiek gevoelig
onderwerp is. Om politiek draagvlak te krijgen binnen de gemeente is het verstandig om de overweging om over te gaan op cameratoezicht voor te leggen aan de
gemeenteraad.
o Geef goede voorlichting bij de poort aan cliënten. Geef goed aan welke
opsporingsmethoden worden gebruikt en welke gevolgen aan het plegen van fraude verbonden zijn. Geef aan dat er gebruik wordt gemaakt van technische hulpmiddelen. Hierdoor komt de prioriteit te liggen bij preventie in plaats van bij opsporing. Het gebruik van technische hulpmiddelen kan afschrikkend werken.
o Maak een protocol waarin de toepassing van cameratoezicht wordt beschreven. Gebruik hierbij als voorbeeld het protocol van de gemeente Nijmegen dat is goedgekeurd door het College Bescherming Persoonsgegevens.
o Zorg ervoor dat niet alleen het protocol wordt nageleefd, maar ook de wettelijke voorschriften uit de Wet Bescherming Persoonsgegevens. Van belang bij het
opsporen met een technisch hulpmiddel is dat de betrokkene genotificeerd dienen te worden. Dit betekent dat betrokkenen op de hoogte moeten worden gebracht dat zij gefilmd zijn in verband met een onderzoek naar de rechtmatigheid van de
bijstandsuitkering.
o Houd altijd in gedachten dat het gaat om een schending van de privacy van de betrokkene. De privacy van de betrokkene dient altijd gewaarborgd te worden, houd hier altijd rekening mee.
40
Bronnen
Beleidsregels handhaving door het CPB 2011
Beleidsregels handhaving door het CPB, College Bescherming Persoonsgegevens: 11 januari 2011.
Brummelkamp e.a. 2010
G. Brummelkamp, A. Kerckhaert & M. Engelen, Wat beweegt de fraudeur? Motieven achter fraude met sociale zekerheid, Zoetermeer: Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid 2010.
Fenger & Maan 2014
M. Fenger & X.W. Maan, Hoogwaardig handhaven in de praktijk, Rotterdam: Erasmus Universiteit Rotterdam 2014.
Fenger & Voorberg 2014
M. Fenger & W. Voorberg, ‘Het bestrijden van uitkeringsfraude: mogelijkheden en moeilijkheden’, JV 2014-3, p. 100-113 (afl. 3).
Geugjes 2015
H.C. Geugjes, Socialezekerheidsrecht begrepen, Boom Juridische uitgevers: Den Haag 2015 Jong 2015
J.P. de Jong, in :Tekst en Commentaar SDU, Grondwet, art. 10. Klosse & Vonk 2014
S. Klosse & G.J. Vonk, Socialezekerheidsrecht, Deventer: Kluwer 2014. Leidraad Wet Bescherming persoonsgegevens
Leidraad Wet Bescherming persoonsgegevens, Rijksoverheid. 2011.p. 22. Vonk 2014
G. Vonk 2014, Repressieve verzorgingsstaat, NJB 2014/80 p. 95-102.
Annotatie C.W. van Ooijen bij CRvB 14 april 2015, USZ 2015/196, 14/1254 WWB.
Jurisprudentie CRvB 14 april 2015, USZ 2015/196, 14/1254 WWB CRvB 27 januari 2015, JWWB 2015/45. CRvB 25 oktober 2011, LJN BU3307. CRvB 14 december 2010, LJN BO8512 CRvB 20 oktober 2009, LJN BK1261 CRvB 19 april 2005, ECLI:NL:CRVB:2005:AT4447, RSV 2005, 195. Kamerstukken Kamerstukken I 2014/15, 33662, A. Kamerstukken II 1997/98, 25 892, nr. 3, blz. 9.
Beantwoording Kamervragen van het lid Karabulut (SP), Ministerie van sociale zaken en werkgelegenheid, 6 juli 2012.
41
Richtlijnen
Richtlijn nr. 95/46/EG 24 oktober 1995.
Websites
Bekendmaking besluit gemeenten Nijmegen
Bekendmaking besluit gemeente Nijmegen [online via
https://www.cbpweb.nl/nl/nieuws/bekendmaking-besluit-gemeente-nijmegen, geraadpleegd
op 6 november 2015]. Betekenis ‘Privacy’
Betekenis ‘Privacy’[online via http://www.vandale.nl/opzoeken?pattern=privacy&lang=nn, geraadpleegd op 6 november 2015].
Bijstandsfraude loont wel degelijk
Bijstandsfraude loont wel degelijk [online via
http://www.rtlnieuws.nl/nieuws/binnenland/bijstandsfraude-loont-wel-degelijk, geraadpleegd
op 7 november 2015]. Fraude bijstand gefilmd
Fraude bijstand gefilmd [online via
http://www.telegraaf.nl/dft/geld/20074452/__Fraude_bijstand_gefilmd__.html geraadpleegd
op 7 november 2015]. Geheime camera mag
Geheime camera mag [online via
http://www.telegraaf.nl/binnenland/21779013/__Geheime_camera_mag__.html,
geraadpleegd op 6 november 2015]. Het werk van het CBP
Het werk van het CBP [online via https://www.cbpweb.nl/nl/over-privacy/het-werk-van-het- cbp, geraadpleegd op 6 november 2015].
In de bijstand en actief op Marktplaats? Oppassen!
In de bijstand en actief op Marktplaats? Oppassen! [online via
http://www.rtlnieuws.nl/nieuws/binnenland/de-bijstand-en-actief-op-marktplaats-oppassen,
geraadpleegd op 6 november 2015]. Kliklijn roodgloeiend
Kliklijn roodgloeiend [online via http://www.telegraaf.nl/dft/geld/werk-
inkomen/21191891/__Kliklijn_roodgloeiend__.html, geraadpleegd op 6 november 2015].
Opzoeken: privacy
Opzoeken: privacy [online via http://www.encyclo.nl/begrip/privacy, geraadpleegd op 6 november 2015].
Gemeente Nijmegen 2013
Protocol inzet camera bij rechtmatigheidsonderzoeken door bureau handhaving van de afdeling inkomen, Gemeente Nijmegen: 2013.
42 Sociaal rechercheurs slaan alarm
Sociaal rechercheurs slaan alarm [ online via
http://www.trouw.nl/tr/nl/4492/Nederland/article/detail/3989489/2015/04/30/Sociaal-
rechercheurs-slaan-alarm-Bijstandsfraude-loont.dhtml, geraadpleegd op 7 november 2015].
Taken en bevoegdheden
Taken en bevoegdheden [online via https://www.cbpweb.nl/nl/over-het-cbp/taken-en-
bevoegdheden, geraadpleegd op 6 november 2015].
Tip ons
Tip ons [online via https://www.cbpweb.nl/nl/contact-met-het-cbp/tip-ons, geraadpleegd op 6 november 2015].
Walhalla voor bijstandsfraude
Walhalla voor bijstandsfraude [online via
http://www.telegraaf.nl/binnenland/24337536/___Walhalla_voor_bijstandsfraude___.html
43
Bijlage 1
Grafiek 1: Responsie onderzoek
Grafiek 2: Gebruik van cameratoezicht bij opsporen van bijstandsfraude
21,9
78,1
Responsie in %
Geen reactie Wel een reactie
28
22
Gebruik van cameratoezicht in gemeenten
Geen cameratoezicht Wel cameratoezicht
44 Tabel 1: Tabel met gegevens van de gemeenten die genoemd worden in mijn scriptie
Gemeente Cameratoezicht Informatie
Eindhoven Geen cameratoezicht Geven aan wel behoefte te
hebben aan cameratoezicht bij het opsporen naar
bijstandsfraude, maar dat het gevoelig ligt in de politiek.
Ede Geen cameratoezicht Zijn aan het onderzoeken of
zij de camerawagen van een andere gemeente kunnen lenen.
Oss Geen cameratoezicht Vinden het
buitenproportioneel om cameratoezicht in te zetten, omdat er genoeg andere middelen zijn. Ook vinden zij dat gemeenten open moeten zijn over de middelen die zij inzetten om bijstandsfraude op te sporen.
Nieuwegein Wel cameratoezicht Geven aan dat de inbreuk op
privacy bij het inzetten van cameratoezicht kleiner is dan bij het gebruik van andere methoden.
Hengelo Wel cameratoezicht X
Breda Wel cameratoezicht De gemeente Breda zet
cameratoezicht alleen in indien er geen andere methoden meer voorhanden zijn.
Emmen Wel cameratoezicht Geeft aan dat gemeenten het
gebruik van cameratoezicht stil houden omdat zij anders ‘stuk’ gaan.
Almere Wel cameratoezicht Wilden niet mee werken aan
het onderzoek. Door middel van een WOB-verzoek vernomen dat de gemeente Almere wel cameratoezicht inzet bij het opsporen van bijstandsfraude.
Haarlem Wel cameratoezicht Wilden niet mee werken aan
het onderzoek. Door middel van een WOB-verzoek vernomen dat de gemeente Almere wel cameratoezicht inzet bij het opsporen van bijstandsfraude.
Purmerend Geen cameratoezicht Wilden niet mee werken aan
45 van een WOB-verzoek
vernomen dat de gemeente Almere geen cameratoezicht inzet bij het opsporen van bijstandsfraude.
Nijmegen Geen cameratoezicht Door het nieuwe college is in
2014 besloten om geen
cameratoezicht in te zetten om bijstandsfraude op te sporen.
46
Bijlage 2
Telefonisch interview gemeente Oss
Telefonisch interview met H.J. te Braak, medewerker van de afdeling Handhaving van de gemeente Oss op 8 september 2015.
Er wordt kort gesproken over het onderzoek dat ik doe om de master arbeidsrecht af te ronden en de relatie die het onderzoek heeft met het arbeidsrecht/socialezekerheidsrecht. Daarbij vraagt meneer Te Braak met welke gemeenten ik contact gezocht heb en de responsie die ik daarop gehad heb. Ook wordt er gesproken over de aanleiding van het onderzoek. Vervolgens worden er enkele vragen gesteld door mij en beantwoordt door H.J. te Braak.
Maakt de gemeente Oss gebruik van een verborgen camera om bijstandsfraude op te sporen?
‘De gemeente Oss maakt geen gebruik van een verborgen camera bij het opsporen van bijstandsfraude. Daar hebben wij een hele bewuste keuze in gemaakt. Wij hebben daar een afweging in gemaakt en daarbij gekozen voor het proportionaliteitsbeginsel. Dat wil zeggen, vind je het goed om een camera in te zetten om bijstandsfraude op te sporen. Wij vinden dat wij genoeg andere middelen hebben om bijstandsfraude op te sporen en willen dit op een fatsoenlijke manier doen. Wij vinden het gebruik van verborgen camera’s ofwel camera’s
buitenproportioneel. Dat is het standpunt van de Gemeente Oss. Ik weet wel dat er
ontwikkelingen zijn en dat het steeds makkelijker wordt om een verborgen camera in te zetten en het technisch steeds beter wordt maar wij zijn nog steeds van mening dat je moet kijken naar de verhouding tussen het doel en de middelen en de proportionaliteit. Dan vinden wij dat het gebruik van camera’s in beginsel niet proportioneel is‘.
Ligt het in de nabije toekomst dat de gemeente Oss in de toekomst gebruik gaat maken van een verborgen camera bij het opsporen van bijstandsfraude?
‘Als je dat baseert op de eerste argumentatie dan zou je dat op midden- of korte termijn ook uitsluiten. Er speelt ook nog een ander fenomeen een rol. Wij krijgen via sociale media natuurlijk genoeg andere bronnen aangereikt. Mensen die filmpjes van zichzelf maken en dat soort zaken en die op social media zetten. Je hebt bij Forecast een webcam die het weer laat zien maar ook de mensen die over het plein lopen. Dat zijn openbare bronnen waar je toegang tot hebt. Het aardige