Voorbeelden uit de praktijk in Nederland

de betekenis van de pijn en de behandeling. In de vorm van counseling en educatie ondersteunt de geestelijk verzorger het cognitief raamwerk bij herkadering van de pijn op een positieve manier. Verbondenheid met een hogere macht kan daarin ook aan de orde zijn, maar wordt niet als zodanig expliciet in de onderzoeken genoemd.

Het bijdragen aan een gevoel van persoonlijke controle en aan zelfwerkzaamheid door religieuze- en spirituele coping wordt door de geestelijk verzorger ondersteund door de pijnpatiënt zijn of haar verhaal over de betekenis van de pijn in zijn of haar leven te laten vertellen. De patiënt krijgt hierdoor inzicht en een beter begrip van het belang van zijn of haar centrale (religieuze/spirituele) waarden voor de gezondheid. Door middel van counseling en educatie ondersteunt de geestelijk verzorger bovendien de empowerment van de pijnpatiënt. Met behulp van rituelen ondersteunt de geestelijk verzorging religieuze- en spirituele coping technieken die kunnen bijdragen aan afleiding, onthechting en ontspanning. Het ondersteunen van verbondenheid met en support van de religieuze gemeenschap wordt in de onderzoeken niet genoemd.

4.4.3 Voorbeelden uit de praktijk in Nederland

Voor een eerste verkenning van de praktijk van geestelijke verzorging bij mensen met chronische pijn in de Nederlandse situatie heb ik twee geestelijk verzorgers in een open interview laten vertellen over hun ervaringen met de begeleiding van pijnpatiënten.141 Na een korte schets van de situatie van de geestelijk verzorgers zal ik beschrijven in hoeverre en op welke manier zij aandacht hebben voor zingevende religieuze- en spirituele coping bij pijnpatiënten.

De geestelijk verzorger van het eerste interview is twintig jaar werkzaam als humanistisch raadsman in een revalidatiecentrum. Vier jaar geleden heeft hij een cyclus van acht gesprekken gedaan met een groep van zes fibromyalgie patiënten. Deze groep bestond uit mensen waarbij in het verleden behandeling weinig succes heeft gehad. Zij kwamen niet in aanmerking voor nieuwe behandeling. Omdat deze groep op een gegeven moment aardig groot was heeft men besloten hen toch iets te bieden. Na de cyclus van acht groepsgesprekken is de begeleiding afgesloten en is er geen follow up geweest. De geestelijk verzorger werkt op dit moment op de dwarslaesie afdeling. Op die afdeling kunnen ook mensen zijn met veel pijn, bijvoorbeeld bij een caudalaesie.

De geestelijk verzorger van het tweede interview is negentien jaar werkzaam als protestant geestelijk verzorger in een revalidatiecentrum. Hij is, naast bij andere klinische afdelingen, betrokken bij het pijnteam. Alle mensen die worden opgenomen in het revalidatiecentrum krijgen een kennismakingsgesprek met de geestelijk verzorger. Het is aan de revalidant of hij/zij aan het gesprek met de geestelijk verzorger een vervolg wil geven. De geestelijk verzorger heeft één keer in de twee weken een afstemmingsoverleg met de psycholoog van het pijnteam.

41 We zien dat er ondersteuning wordt geboden bij een aantal functies van eerder genoemde religieuze en spirituele coping strategieën. Maar ook andere vormen van ondersteuning komen voor.

4.4.3.1 Voorzien in cognitief raamwerk

Beide geestelijk verzorgers ondersteunen pijnpatiënten bij zingevende religieuze- en spirituele coping, echter op verschillende wijze. Het onderzoeken (assessment) en beïnvloeden (counseling) van het cognitief raamwerk van de pijnpatiënt in relatie tot de existentiële betekenis van de pijn speelt bij beide geestelijk verzorgers een belangrijke rol. De geestelijk verzorger van het eerste interview doet dit door vraagtekens te zetten bij de gangbare betekenis van pijn als een fenomeen waar je vanaf moet, om vervolgens de pijnpatiënt uit te dagen tot liefdevolle, open aandacht voor de pijn en het lichaam. Hij benadrukt dat dit vraagt om ‘een andere mindset, een ander wereldbeeld’. De plek die de pijn inneemt in het leven van de patiënt moet een hele andere plek worden. De geestelijk verzorger van het tweede interview benoemt dat hij luistert naar het verhaal van de patiënten, erkenning geeft aan wat zij meemaken en aan de andere kant ook die ervaring laat verkennen en er vragen bij stelt. Wat hij daarmee beoogt wordt weergegeven in het volgende citaat:

Als je leert om de dingen te laten zijn wat ze zijn, er naar kunt kijken, zonder ze te ontkennen maar ook zonder je leven te laten beheersen, dan denk ik dat dat heel heilzaam kan zijn.142

4.4.3.2 Onthechting en ontspanning

De geestelijk verzorger van het eerste interview maakt in het begeleidingscontact gebruik van spirituele oefeningen zoals meditatie en mindfulness voor het trainen van een andere mindset, de open liefdevolle aandacht voor de pijn. Hij stimuleert pijnpatiënten om dit dagelijks ook zelf te doen. Met deze spirituele oefeningen ondersteunt hij onthechting van (het vechten tegen) de pijn en mogelijk zelfs directe ontspanning. Het volgende citaat geeft een beschrijving van een spirituele oefening:

Dan leg ik meestal eerst de metafoor van de orkaan uit. De orkaan, die kun je ook voelen in jezelf, dan giert het in je lijf. Maar het mooie van de orkaan is, in het midden van de orkaan is het windstil. Dus als je nou, je wil weer in je lijf, dan moet je je lijf eigenlijk voorstellen als een soort orkaan. Daar zit allemaal pijn, maar als je nou in dat midden gaat zitten van jezelf, daar is het windstil. Dus dan probeer ik altijd: ga naar je eigen midden. En dan helpt het om bij je adem te zijn. Heel stil. Laat maar gieren. De pijnen gieren door je lijf heen, laat maar gieren. Heel rustig doorademen. Niet nadenken, want dan vlieg je er weer uit. Niet emotioneel worden, want dan vlieg je er ook uit. Niks willen doen, want dan vlieg je er ook uit, gewoon helemaal niks. Nou ja, dat is ook zo’n oefening. Dan zitten mensen gewoon heel stil en dan vergeten ze soms ook dat er pijn was. Ik noem dat echt: dan zit je in je eigen midden. Dat is de adem.143

142 Zie bijlage, interview 2.

42

4.4.3.3 Gezien worden door een hogere macht

De geestelijk verzorger van het tweede interview maakt in het begeleidingscontact gebruik van rituelen zoals bidden en het lezen van een religieuze tekst. Het bidden staat bij deze geestelijk verzorger in het teken van gezien worden door een hogere macht, de machteloosheid, verdriet of teleurstelling worden in het gebed voor God neergelegd. In het gesprek met pijnpatiënten over hoe zij over zichzelf denken, brengt de geestelijk verzorger vanuit zijn eigen levensbeschouwelijke traditie ook het perspectief van God in. Ook bij mensen die zelf niet een godsdienstige achtergrond hebben, is zijn ervaring dat hij hele wezenlijke dingen kan aandragen vanuit zijn traditie. Hij vertelt mensen dat God in zijn traditie zegt ‘jij bent niet pas de moeite waard als je het verdiend heb, maar ik geniet van jou zoals je bent. Zo ben je mooi en mooi genoeg.’

4.4.3.4 Andere vormen van ondersteuning

De geestelijk verzorger van het eerste interview benadrukt dat geestelijke begeleiding over pijn gaat, over problemen die niet op te lossen zijn en die men moet dragen. De geestelijk verzorger probeert mensen te leren leven met de pijn, te leren hoe ze kunnen ophouden ertegen te vechten en zich te verhouden tot de pijn. Kern daarbij is volgens de geestelijk verzorger het bewust voelen van de pijn, als deze onontkoombaar is.

De geestelijk verzorger van het tweede interview geeft aan dat hoe mensen over zichzelf en over anderen denken een belangrijk thema is in zijn gesprekken met mensen met chronische pijn. Mensen zijn nogal eens teleurgesteld in anderen. In het geven aan anderen hebben zij zichzelf tekort gedaan. Daarnaast zijn de verliezen die mensen hebben geleden een thema. De mensen die op de pijnafdeling zijn opgenomen hebben veel met rouw en verlies te maken gehad. Ruimte maken voor die pijn en die verliezen komt in de gesprekken met de geestelijk verzorger dus vaak aan de orde.

43