Het volk en de despoot

De vraag naar nationale identiteit was de kern van de Aprilbeweging. De gevolgen van de grondwetsherziening van 1848, en met name de scheiding van kerk en staat, begonnen nu pas duidelijk te worden voor het protestantse ‘volk achter de kiezers’. Volgens hen hoorden ‘God, Nederland en Oranje’ onlosmakelijk bij elkaar. Voeg daarbij de bestaande onvrede over Thorbecke in het algemeen en de tijd was rijp voor een nationalistische beweging waarin religie en politiek twee zijden van dezelfde medaille waren.111 _{Zo verbond de Groninger hoogleraar in de theologie Hofstede de Groot in}

de Groninger Courant de Gemeentewet aan het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie als voorbeelden van Thorbeckeaanse tirannie. Dat artikel werd vervolgens overgenomen door de

Amsterdamsche Courant en Groens dagblad De Nederlander. Volgens Hofstede de Groot had

Thorbecke de natie niet begrepen, omdat hij geboren was uit Duitse ouders en ‘meer tusschen de boeken dan tusschen de menschen in Nederland heeft verkeerd’.112 _{Daardoor kreeg Nederland een}

Gemeentewet, ‘welke de vrijheid en zelfstandigheid der gemeentebesturen aan zulke banden legde, als het vrije Nederland nooit heeft gedragen’, werd de Hervormde Kerk met ‘minachting bejegend’ en kregen ‘Rome’s legerbenden’ vrij spel om ‘Nederland weder aan Rome te onderwerpen’.113 _Die

kwesties hadden gemeen dat de conservatieven er bij monde van het Kamerlid Gevers van Endegeest het bewijs in zagen ‘dat de Regering de dwaling begaan heeft van den landaard des volks niet te hebben gekend, en van in dit opzigt alzoo niet aan hare roeping te hebben beantwoord.’114 _{Het hoofd}

van die regering, Thorbecke, was een despoot die historische rechten niet respecteerde, maar zich uit centralisatiedrang overal mee bemoeide.

Met name Groen viel Thorbecke op dit punt hard aan. ‘Eerbied voor verkregen regt en heiligheid der vrijheden van iedereen geeft beteren waarborg dan de almagt, waartegen generlei regt geldt’, zo luidde hij zijn protest op 4 april 1853 in.115 _{Een dag later kwam de volgende zet. ‘De}

110 _{Houkes, ‘Het succes van 1848’, 103.}

111 _{Idem, 96, 99; F. Broeyer, ‘Het synodale establishment in de Hervormde Kerk en de Aprilbeweging’, in: G.N.M.}

Vis en W. Janse (red.), Staf en storm. Het herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland in 1853: actie en reactie (Hilversum: Verloren 2002) 105-130, aldaar 118; Drentje, Een filosoof in de politiek, 423-424.

112 _{‘Waarom is Thorbecke gevallen?’, Groninger Courant 26 april 1853.} 113 _Idem.

114 _{Handelingen Tweede Kamer 1852-1853, 13 april 1853, 461.} 115 _{De Nederlander 4 april 1853.}

32 verwantschap van Pausdom en wereldlijk despotisme is (…) niet onbekend. Ook hier ligt waarborg en steunpunt in de veerkracht eener publieke meening die met Volkshistorie en Volksgeloof in verband

is’.116 _{Het wereldlijk despotisme van de Revolutie was overigens nog erger dan dat van de paus, aldus}

Groen.117 _{In die artikelen noemde hij de naam van Thorbecke niet, maar voor de goede verstaander}

was duidelijk dat hij het echte doelwit was. Dat bleek wel toen Groen een paar weken later de oude discussie met Thorbecke over de vervolging van de Afgescheidenen oprakelde. Dat was een groep protestantse dissenters die zich in 1834 van de Hervormde Kerk had afgesplitst en vervolgens met repressie door koning Willem I te maken kreeg. Thorbecke had toen de regering gesteund, terwijl Groen daartegen had geprotesteerd. Volgens Groen was Thorbecke sindsdien niet veranderd. Thorbecke hield consequent vast aan de ‘suprematie van den Staat over de Kerk’.118 _{Dat was precies}

hoe Groen eerder het despotisme van de Revolutie had omschreven.

Dat de paus als despoot werd gezien, kwam vooral door diens vermeende streven een einde te maken aan het protestantisme in Nederland. De conservatieven haastten zich overigens om te melden dat dit niet gold voor de Nederlandse katholieken, want die respecteerden de godsdienstvrijheid van de protestanten wél. Het conservatieve Kamerlid Van Doorn verbond daar een betoog aan over de relatie tussen paus, geestelijkheid en leken. Omdat de paus, anders dan de Nederlandse katholieken, het protestantisme geen gelijke rechten toedichtte, was het beter dat het katholieke kerkbestuur in handen van de Nederlandse katholieken zelf bleef. Bovendien hadden de Nederlandse geestelijken volgens Van Doorn tot dusverre zelf de bisschoppen gekozen. De katholieken hadden dus een zelfstandig bestuur, dat alleen aan de Nederlandse katholieken verantwoording schuldig was. Nu de paus zelf de bisschoppen ging benoemen, kreeg hij de macht zelf de grenzen van de kerkprovincies te bepalen, ‘het getal der diocesen te vermeerderen, (…) en vrijelijk te volvoeren wat hem nuttig en doelmatig zal toeschijnen’.119 _{Dat was volgens Van Doorn een schending van het}

recht van de Nederlandse katholieken op zelfbestuur, dat al sinds de zestiende eeuw bestond, en waarop zij ‘zooveel prijs stellen’.120 _{Of dit nu feitelijk ook allemaal juist was, is zeer de vraag, maar}

opmerkelijk is vooral de overeenkomst tussen Van Doorns argumentatie en het conservatieve verzet tegen de Provincie- en de Gemeentewet. Vervang de paus door Thorbecke, de kerkprovincie door de provincie en de diocesen door de gemeenten, en het resultaat is de samenvatting van de conservatieve argumenten uit 1851. Historische rechten, zoals zelfbestuur zonder inmenging van hogerhand, en

116 _{De Nederlander 5 april 1853. Cursivering in het origineel.} 117 _{De Nederlander 15 april 1853.}

118 _{De Nederlander 30 april 1853. Cursivering in het origineel.} 119 _{Handelingen Tweede Kamer 1852-1853, 18 april 1853, 467.} 120 _Idem.

33 respect voor de natuurlijke grenzen van organisch gegroeide gemeenschappen, vormden de rode draad in het conservatieve verzet tussen 1850 en 1853. De vergelijking tussen Thorbecke en de paus was dus meer dan retoriek alleen, maar legt een fundamenteel element uit de conservatieve staatsleer bloot.