Verhouding tot De Brune

In zijn VOOR-REDEN maakt Bruno melding van het gebruik van het psalter van Johan De Brune “om een gelijcksinnig woordt, my tot de voet-maet dienstig, uyt te vinden”. Een vergelijking van de berijmingen maakt duidelijk dat dit in het geval van psalm 51 inderdaad slechts incidentele ontlening van woorden betreft¹⁵⁶; wat opbouw en karakter betreft blijken de twee berijmingen nogal verschillend. De Brune’s berijming kent slechts 6 coupletten, waarvan het laatste 6 versregels heeft; een totaal van 46 versregels dus, waar Bruno tot een totaal van 76 komt. Dit betekent dat er minder uitbreidingen nodig zijn. Daarnaast gebruikt De Brune geen rijm en wekt zijn weergave in het algemeen meer de indruk van een vertaling dan van een berijming. Dat Bruno deze berijming toch gebruikt heeft bij zijn eigen werk heeft zijn oorzaak waarschijnlijk in het feit, dat deze berijming de goedkeuring had van zowel een kerkelijke instantie, de classis van Zeeland, als van Voetius.

Een relatie met de berijming van De Brune kan worden vermoed op zo’n 15 tot 20 punten. In al deze gevallen lijkt de “voet-maet” van het vers inderdaad de aanleiding te zijn geweest. Merendeels gaat het om een synoniem, een afgekorte versie van een woord of een invoeging. Enkele voorbeelden volstaan ter verduidelijking:

156 Voor deze scriptie is gebruik gemaakt van de tweede druk van De Brune’s berijming uit 1650: DAVIDS

PSALMEN, GEDICHT, Aen d’eene zijde, door PETRUM DATHENUM, Aen d’ander zijde, door J. De Brune: Die de zelve, uyt de Hebreeusche in de Nederlandsche taele, naer de voet van de letter, vertaelt, en nu, met de tweede druck, van veers tot veers, geheel verbetert, en op een vloeyende mate, naer de oude wijzen, gestelt heeft,

T’AMSTERDAM, By THEUNIS JACOBSZ, Boeck-verkooper, op ’t Water / In de Lootsman, 1650. Met Privilegie van alle de Respective Geunieerde Provintien, voor 15 Iaeren.

SV 10b: dat de beenderen sich verheugen, [die] ghy verbrijselt hebt. Br IV, 7-8: Óp dat sich míjn gebéent’daer ín verhéugt /

`t Wélck’ Gy aen mý verníelt hadt ván te vóoren. De Br III, 4: Dát zich verheúgh ’t gebéent’ dat ghý verplét:

En de berijming van SV 18a:

SV 18a: Want ghy en hebt geenen lust tot offerhande, anders soud’ ickse geven: Br VIII, 5-6: Wánt Gy en hébt geen lúst tot ófferhánd’;

Íck had die ándersíns U óp-gedrágen. De Br V, 3-4: Wánt ghy en hébt geen lúst tot ófferánde,

Íck hadde-z’ándersíns wel toégebrácht:

In het eerste voorbeelden wordt de weergave van ‘beenderen’ uit SV bij beide berijmers vervangen door het enkelvoudige, afgekorte ‘gebeent’’ en wordt het werkwoord ‘verheugen’ hierop aangepast; in het tweede voorbeeld geven beide berijmers een vergelijkbare weergave van de frase ‘anders soud’ ickse’. Deze en overige ontleningen aan De Brune’s berijming kunnen worden gekwalificeerd als ‘metri causa’.

3.3.1.3 Verhouding tot Datheen

Bruno stelt in zijn VOOR-REDEN zich niet “geschaemt” te hebben en het zelfs “geraedtsaem” gevonden te hebben om “Datheni woorden, ja somtijdts geheele regels, daer ick die oordeelde met den text of sin wel overeen te komen” te behouden. In hoeverre is dit echter uiteindelijk gebeurd?

Het aantal plaatsen waar Bruno zijn inspiratie heeft gevonden bij Datheen is niet groot. In ongeveer 15 gevallen gebruikt hij woorden of zinsconstructies die Datheen ook heeft maar SV niet; merendeels levert dit in Bruno’s berijming teksten op die te karakteriseren zijn als parafrases op de tekst van SV. Geheel identieke regels doen zich in de berijmingen overigens niet voor; wel zijn er drie nagenoeg overeenkomstige regels. Enkele voorbeelden maken overeenkomsten en verschillen duidelijk:

SV 6a: Tegen u, u alleen, heb ick gesondicht,

Br II, 5: Ú / Heere / Ú alléen heb íck misdáen /

D II, 5: Vóor u end téghen ú hebb’íck misdáen,

SV 17a: Heere, opent mijne lippen:

Br VIII, 1: Doét mijn’ geslóten móndt doch ópen / Héer;

D VIII,1: Ó Heer wilt mý doch ópe dóen den móndt,

SV 14b: ende de vrymoedige geest ondersteune my.

Br VI, 7: Geéft my de geést oock ván vrymoédigheýdt;

D VI,7: Gheéft my oock dén geest dér vrymoédicheít,

In het eerste voorbeeld gebruikt Bruno evenals Datheen de frase ‘heb ick misdaen’ maar lijkt de versregel voor het overige vooral op SV; in het tweede voorbeeld kiest Bruno evenals

Datheen voor de woorden ‘open doen’, ‘mondt’ en ‘doch’ en laat ook de zinsbouw een zekere overeenkomst zien hoewel de woordvolgorde verschilt; het derde voorbeeld geeft een van de regels weer waar beide berijmingen nagenoeg identiek zijn.

Ondanks de grote overeenkomsten in ‘text’ en ‘sin’ kiest Bruno er in alle gevallen voor om niet ‘de geheele regel (…) te behouden’. De reden hiervoor ligt in de relatie tussen tekst en melodie. Met name in het tweede voorbeeld wordt duidelijk dat de tekstaccenten bij Bruno veel beter accorderen met de melodie-accenten dan bij Datheen; vooral de accenten op de woorden ‘den’ en ‘der’ storen hier Datheen. In zijn VOOR-REDEN heeft Bruno niet speciaal op woord-toonverhouding gewezen als een criterium voor een goede berijming of als criterium voor de omgang met Datheens tekst. De voorbeelden maken echter duidelijk dat hij op dit punt de kritische houding van tijdgenoten deelt. Dit kan ook mede de achtergrond zijn van zijn opmerking dat de dichtkunst sinds Datheen op de hoogste trap is beland. De wijze waarop Bruno zelf als dichter te werk is gegaan, zal verderop meer aandacht krijgen.

Twee plaatsen waar Bruno inspiratie ontleent aan Datheen trekken in het bijzonder de aandacht omdat zij iets laten zien van de persoonlijke keuzes en inbreng van Bruno:

SV 11a: Verbercht u aengesicht van mijne sonden:

Br V,1-2: Vérbergt Uw’ áengesícht van míjne sónd’/

Én wilt Uw’ óog daer ván genádig kéeren;

D V,1-2: Ghý hebt lāgh’ génoegh gésien mýn misdáet,

Wílt doch u’ tóornigh gésicht dáer van wénde:

Hier heeft Bruno metri causa een extra regel ingevoegd die geïnspireerd is op Datheen; de constructie luidt bij beide ‘wilt Uw/u (…) daer van keeren/wenden’. Opmerkelijk is echter dat Bruno het ‘toornighe gesicht’ vervangt door een ‘genadige’ afkering van het ‘oog’; inhoudelijk krijgt het vers daardoor een geheel andere, originele kleur. Met het woord ‘genadig’ krijgt deze tweede vershelft tevens een originele wending ten opzichte van zijn parallelle eerste vershelft en daarmee ten opzichte van SV.

SV 14a: Geeft my weder de vreuchde uwes heyls: Br VI, 5-6: Géeft my de vreúgd’des heýls / der sáligheýdt /

Láet my die wéderóm / ô Héere / smáecken. D VI,5-6: Doét my oock nú smaeckén die sékerheít,

Mýner salícheit Heér, doer ú’ ghenáede.

In dit geval neemt Bruno van Datheen de woorden ‘saligheydt’ en ‘smaecken’ over. Het eerste woord gebruikt hij echter als synoniem voor ‘heyl’ waardoor hij de inhoudelijk veel verder strekkende constructie van Datheen vermijdt en in het spoor blijft van SV. Met het woord ‘smaecken’ verwijdert hij zich daarentegen iets verder van SV; de ‘zinnelijke’ connotatie van dit woord heeft geen parallel in SV.157

Naast de genoemde voorbeelden zijn er nog enkele regels en een reeks losse woorden waarin de tekst van Datheen door klinkt. Opgeteld is het aantal overeenkomsten echter klein. Wat daarbij bovendien opvalt is, dat woorden die overeenkomen vaak niet op dezelfde plaats staan; waar de berijming van Datheen ongeveer 600 woorden kent, zijn er daarvan ongeveer 30

157 Het Middelnederlands Woordenboek vermeldt als hoofdbetekenis bij het lemma ‘smaken’: ‘smaken, proeven, het zintuig van den smaak gebruiken’ (digitale versie van het woordenboek op de website van de Geïntegreerde Taalbank: www.gtb.inl.nl, 17 juli 15.

die bij Bruno op exact dezelfde plaats terugkeren. In de helft van de gevallen gaat het daarbij om éénlettergrepige woorden als ‘o’, ‘u’ of ‘en’. De mogelijkheid die Bruno suggereert om zijn berijming tegelijk te zingen met die van Datheen, heeft in het geval van psalm 51 niet zozeer een tekstuele basis.