Verbreding en opleiding

Ondernemers maken strategische keuzen ten aanzien van het verkrijgen van kennis. De be- hoefte aan kennis dient gerelateerd te worden aan verbrede landbouw en technologische ontwikkelingen. Dit betekent dat aan de ondernemers bepaalde eisen worden gesteld wat betreft de benodigde kennis, welke niet altijd aanwezig zal zijn. De vraag is hoe de vereiste kennis wordt aangereikt en hoe men met de kennis dient om te gaan. Belangrijk is ook of de benodigde kennis er op tijd komt en in welke vorm deze wordt aangereikt. De positie van het agrarisch onderwijs is in dit opzicht essentieel, waarbij onderwerpen als kennis- overdracht, interactieve kennisontwikkeling en bewustwording van belang zijn. De mogelijkheden om agrarische inkomensbronnen te verbreden, horen naast het meer traditi- onele vaktechnische deel integraal in het agrarisch onderwijs thuis. Daarnaast zijn contacten tussen de ondernemers onderling van betekenis, zowel op horizontaal (dezelfde situatie) als verticaal niveau (positionering in de keten).

Verbreding van het bedrijf met een tweede tak, zoals minicamping, landschapsonder- houd en natuurbeheer zal veelal aangepaste kennis vragen in de vorm van bijvoorbeeld cursussen en 'on the job training'. De vraag is of de gevraagde informatie beschikbaar is, bij wie de informatie aanwezig is en in welke vorm. Praktische ervaringen van anderen die de omschakeling al gemaakt hebben, kan eveneens een bron van informatie zijn. In Oostenrijk en ook wel in Duitsland zijn op het terrein van natuur- en landschapsbeheer verschillende hiaten geconstateerd, bijvoorbeeld op inhoudelijk, didactisch en methodisch niveau (Pe- vetz, 1998, pp. 179-181). De vraag is hoe dit in Nederland zit. De indruk dat het didactische en methodische aspect niet zozeer het probleem zijn, maar meer de inhoudelij- ke kant. Het bedrijfsleven 'bottom up' zal moeten aangeven wat men wil. Het probleem is echter dat men daar niet altijd een goed zicht op heeft.

Tot nu toe ligt in de technologieoverdracht voor de landbouw de nadruk op een 'top- down' benadering. Maar hoe staat het nu met de boerenkennis? Boeren zijn niet zozeer ontvangers maar dragers van kennis van agrarische bedrijfsvoering en de natuurlijke we- reld. Er is een onderscheid tussen lokale kennis en wetenschappelijke kennis. Beide dienen complementair te zijn (Winter, pp. 375-376).

In hoeverre passen boeren hun bedrijfsvoering aan de nieuwe omstandigheden aan om de vereiste kennis op te doen in het aanpassingsproces. Zowel in beleidsanalyses als in de literatuur over technologieoverdracht wordt de boer meestal gezien als passieve ontvan- ger en niet als actief deelnemer. Boeren hebben behoefte aan nieuwe vaardigheden en nieuwe kennis (pp. 365, 370). De kennisbehoefte van boeren is groter dan ooit tevoren (p. 371). Behalve grond, arbeid en kapitaal is kennis eveneens een productiefactor (p. 373). Twee zaken zijn van belang: de enorme toename van beschikbare informatie en de verbete- ring van de beschikbaarheid (informatietechnologie) (Winter, pp. 364-374).

Informatievoorziening is het proces van verstrekking van kennis door aanbieders aan vragers, zowel groepen als individuen. Hierbij kan kennis reeds langer bestaan, bijvoor- beeld opgeslagen in de vorm van leerstof en publicaties of in de ervaring van personen. Ook kan kennis ten behoeve van een vrager nieuw ontwikkeld worden, bijvoorbeeld door onderzoek. Werkervaring levert verder steeds nieuwe kennis op, vaak door geleidelijke toevoeging van actuele veranderingen. Veel kennis komt eveneens 'van bovenaf'. De agra- rische sector is niet alleen veranderd, maar is nog steeds in beweging. De kennisvraag beweegt mee. Dit is complicerend voor het kennisaanbod, dat zich slechts met enige ver- traging op de markt kan richten. Onderwijs (dagopleidingen, cursussen) is een belangrijke kennisbron. Andere bronnen van kennisaanbieding bestaan uit woordelijke en visuele in- formatie door de media, informatie van demonstraties, informatie vanuit de eigen sector, product- en dienstverlenende informatie door of vanwege het bedrijfsleven (Spierings en Guldemond, 1995, pp. 23-28).

Het snelle tempo van technologische, economische en maatschappelijke veranderin- gen maakt, dat niemand meer zijn hele werkzame leven toe kan met de kennis uit de initiële opleiding. Allerlei innovaties stellen eisen aan de kennis en vaardigheden van wer- kenden. Voor individuen verandert er veel aan de wijze waarop zij werken en leren, en aan de inhoud van hun vakmanschap. Aan de werkenden worden nieuwe eisen gesteld, maar ook de werkenden stellen zelf eisen (Gimbrère en Nieuwenhuis, 1998, p. 5). Dit betekent dat de agrarische ondernemer zich als ondernemer zal moeten opstellen, dat wil zeggen: - marktgericht;

- meer oog voor natuur en milieuaspecten en voor kwaliteit van de producten;

- in staat zijn strategische keuzes te maken voor het voortbestaan van het bedrijf meer in communicatie met diverse partijen en marketingactiviteiten (Willems, Meijs en Verhaar, 1998, p. 49).

Communicatie tussen belanghebbenden waarbij het leren voorop staat, leidt tot meer vertrouwen tussen boeren, beleidsinstanties en maatschappelijke organisaties (Van der Ham, Daatselaar et al., 1998). In de verwerving van kennis en vaardigheden door de zitten- de ondernemer is een verschuiving waar te nemen. Ontwikkelingen in ondernemerschap leiden niet automatisch tot meer behoefte aan scholing. Het gaat in veel gevallen om het aanwenden van het vermogen om leren te leren toe te passen binnen de eigen specifieke situatie. Dat vraagt om een op het bedrijf toegesneden traject van informatie, voorlichting, begeleiding, advisering en cursussen op maat (Willems, pp. 50-53).

De agrarische ondernemer wordt voortdurend geconfronteerd met ontwikkelingen van buitenaf die direct raken aan de bedrijfsvoering. Hij definieert de marges waarbinnen

het bedrijf kan worden uitgeoefend. Binnen die marges dient vervolgens een strategie te worden bepaald hoe om te gaan met 'endogene ontwikkelingen, zoals natuurbeheer, ont- wikkelen van streekeigen producten, het aanbieden van recreatie of zorg op het boerenbedrijf. Hiermee worden (opnieuw) allerlei eisen aan het vakmanschap van het on- dernemerschap gesteld. Strategische bedrijfsvoering is voor veel ondernemers belangrijk in de toekomst. De ondernemers krijgen met diverse vormen van communicatie te maken en zullen zich via diverse kanalen daartoe de benodigde kennis moeten weten te verwerven. De belangrijkste eis die aan het Human Capital van de boer wordt gesteld is gericht op de houding: zich de houding eigen maken allereerst ondernemer te zijn (Gimbrère et al., 1998: pp. 124-126).

Er worden andere eisen gesteld dan alleen Vakmanschap. Van cruciaal belang is het bezitten (ontwikkelen) van een combinatie van kennis, vaardigheden en houding om de toekomst als ondernemer te kunnen overleven. Centraal voor het agrarisch beroepsonder- wijs staat het (helpen) ontwikkelen van een houding, mentaliteit en bewustheid, ofwel Ondernemerschap. Kennis van nieuwe zaken kan het beste worden verworven via sociale interactie. Ondernemerschap staat of valt bij vernieuwing. Het agrarisch onderwijs kan daarbij een faciliterende rol spelen (Gimbrère et al., 1998 pp. 126-128).

In het verleden lag de nadruk in het ondernemerschap vooral op het Vakmanschap, de organisatie, uitvoering en beheer van de productie. Het boerenbedrijf mag echter niet worden beschouwd als een passieve speelbal van de ontwikkelingen in markt en technolo- gie, maar juist als resultaat van de wisselwerking tussen het strategisch handelen op de boerderij en de externe ontwikkelingen, die bepalend zijn voor de toekomst. Het beleid kent slechts één vorm van ondernemerschap. De praktijk leert echter anders. Bedrijfsstijlen zijn te ordenen met behulp van twee dimensies: de wijze van bedrijfsvoering en de verhou- ding tussen bedrijf en markt. Ook andere dan de gepropageerde 'moderne' (voor groei en schaalvergroting opterende) bedrijfsstijl kunnen leiden tot positieve of zelfs betere be- drijfsuitkomsten (Willems, pp. 24-25).

Naast beheersmatige strategieën maken ondernemers inhoudelijke keuzes in hun streven naar extra inkomsten, zoals natuurbeheer, recreatie en toerisme, huisverkoop en dergelijke (Broekhuizen en Van der Ploeg, p. 91). Daarnaast zijn er ondernemers die kie- zen voor een verdere ontwikkeling in de productiesfeer, zoals schaalvergroting, intensivering en (internationale) marktoriëntatie.

Het ondernemerschap is niet veranderd. De ondernemer dient echter ten aanzien van veel onderwerpen een strategische beslissing te nemen. Het betreft een selectie uit nieuwe en veranderende werkzaamheden, zoals markconform produceren, kwaliteitszorg en inte- grale ketenbewaking, kennisinfrastructuur en automatisering (voldoende kennis verwerven en informatie inwinnen), communicatie (agrotoerisme, natuurbeheer, huisverkoop enzo- voort), voedselkwaliteit en veiligheid, maatschappelijke participatie, organisatie van de arbeid (nieuwe eisen; zie Hillebrand et al., 1996) en innovatie (Willems, 1998, pp. 27-30). Van oudsher is de agrarisch ondernemer te karakteriseren als ondernemer-vakman. Dit vakmanschap dient zich te ontwikkelen in de richting van ondernemer-manager (volgens het MKB). Daaraan worden verschillende eisen gesteld (Willems, pp. 31-33). Gewezen wordt op het voortdurende belang van het traditionele vakmanschap. Tegelijkertijd winnen ondernemersactiviteiten (manager) aan belang (vooral in de tuinbouw), maar zijn voor een

grote groep ondernemers nog niet van doorslaggevende betekenis. De situatie is echter aan het veranderen of zal spoedig veranderen. In de veehouderij zijn veranderingen in onder- nemerstaken te verwachten wat betreft dienstverlening naar de maatschappij:

- wijziging in de productie;

- aanbieden van goederen en/of diensten die van oorsprong vreemd zijn voor het hui- dige bedrijf;

- training ten aanzien van de organisatie van de arbeid (Willems, pp. 35-41).

Voor zittende ondernemers, die in hun initiële opleiding niet zijn voorbereid op de gewenste en noodzakelijke ondernemerskwalificaties bij verbrede landbouw, vormen cur- susonderwijs en bijscholing de aangewezen weg met een toespitsing op de concrete behoeften van de ondernemer. De bedrijven dienen hierbij te worden begeleid, terwijl cur- sussen op maat, informatie, voorlichting en begeleiding in het ontwikkelingstraject moeten worden ingepast (Willems, p. 46). In de verwerving van kennis en vaardigheden door de zittende ondernemer is een verschuiving waar te nemen. Kennisuitwisseling tussen onder- nemers neemt af. De agrarisch ondernemer verwerft op meer individuele wijze zijn kennis en vaardigheden. Er zijn nieuwe structuren voor de kwalificatieontwikkeling van de onder- nemer nodig. Ontwikkelingen in ondernemerschap leiden echter niet automatisch tot een grotere behoefte aan scholing. Het gaat in veel gevallen om het aanwenden van het vermo- gen om leren toe te kunnen passen binnen de eigen specifieke situatie. Het ministerie van LNV zou haar beleidsinstrumenten en sturing moeten enten op het bewustwordingsproces van praktiserende agrarische ondernemers (Willems, pp. 50-54).