Hoofdstuk 2 Aanpak (Materiaal en Methode)
3.4 Van data naar analyses, onderzoek en handhaving
In deze paragraaf wordt antwoord gegeven op van deelvraag 4.
Deelvraag 4: Hoe kunnen de beschikbare gegevens toegankelijk worden gemaakt voor analyses, onderzoek en handhaving?
3.4.1 Het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM)
Het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM) is het landelijk samenwerkingsverband van overheidsorganisaties voor de monitoring van de natuur in Nederland. De samenwerkende
organisaties formuleren gezamenlijk prioriteiten voor de meetdoelen en werken aan de optimalisatie van het verzamelen, verwerken en toepassen van de gegevens. Voor het verzamelen en bewerken van de gegevens is er een informatiecyclus. De informatiecyclus van het NEM start met het vaststellen van de informatiebehoefte. Hieruit volgt de monitoringstrategie, gevolgd door de productie, de overdracht en het gebruik van gegevens.
29 Informatiebehoefte
De informatiebehoefte is vastgelegd in meetdoelen. Een meetdoel is een concrete gegevensbehoefte die gebaseerd is op de uitvoering of evaluatie van het natuurbeleid. Enkele meetdoelen die hier onderdeel van zijn:
• Habitatrichtlijn / Vogelrichtlijn: landelijke trends in aantallen • Habitatrichtlijn / Vogelrichtlijn: verspreiding van soorten • Habitatrichtlijn: Rode Lijst-status van typische soorten
• Habitatrichtlijn: trends in aantallen en verspreiding van soorten van Bijlage V10
Overige meetdoelen zijn te vinden op de webpagina Informatiebehoefte11 van het NEM.
Monitoringstrategie
De tweede stap in de informatiecyclus is de monitoringstrategie. Voor het verzamelen van de gewenste informatie wordt in de meeste gevallen gekozen voor uitvoering door Particuliere Gegevensbeherende Organisaties (PGO’s). Deze organisaties coördineren meetnetten met vrijwilligers die de metingen uitvoeren. Ook binnen provincies en diensten van Rijkswaterstaat worden enkele meetnetten of onderdelen daarvan georganiseerd.
Het gaat niet om één allesomvattend natuurmeetnet, maar om een stelsel van landelijke meetnetten. Elke soortgroep vereist een andere aanpak voor veldmetingen. Het NEM heeft een overzicht12 met gestandaardiseerde protocollen en telmethoden om soortgroepen te monitoren. De
meetprogramma’s van het NEM maken ook onderdeel uit van de totstandkoming van de natuurgegevens in de Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF).
Gegevensproductie en kwaliteitsbewaking
Bij de gegevensproductie worden de meetprogramma’s van het NEM gebruikt. De vrijwilligers en veldmedewerkers tellen elk jaar vogels, vlinders, planten of andere soorten op vaste meetlocaties volgens een gestandaardiseerde wijze en de voorschriften in de handleidingen van de NEM-
meetnetten. De gegevens komen vervolgens terecht bij het Centraal Bureau van de Statistiek (CBS) voor een statistische analyse van de gegevens, waarbij nauw wordt samengewerkt met PGO’s. Van veldwerk naar natuurgraadmeters
De veldgegevens komen op verschillende manieren binnen, invoer via het internet en schriftelijke veldformulieren bij PGO’s (in afnemend aantal). De gegevens worden vervolgens ingevoerd in de systemen door de PGO’s of het CBS. Tijdens de invoer vindt een eerste controle plaats van de telgegevens op fouten en onwaarschijnlijkheden. De gegevens worden opgeslagen bij de PGO’s en naar het CBS gestuurd voor verdere controle op de volledigheid en kwaliteit van de data.
Het CBS verwerkt de gegevens vervolgens tot verschillende typen natuurstatistieken: • Jaarlijkse indexcijfers per soort
• Meerjarige trends per soort
• Natuurgraadmeters waarin trends van meerdere soorten zijn gecombineerd
In eerste instantie gaat het om landelijke cijfers. Maar daarnaast wordt een groeiend aantal meer gedetailleerde cijfers bekend, bijvoorbeeld de ontwikkelingen per Natura2000-gebied, fysisch- geografische regio, begroeiingstype en provincie.
10 http://minez.nederlandsesoorten.nl/content/habitatrichtlijn-soort-van-habitatrichtlijn-bijlage-v
11 http://www.netwerkecologischemonitoring.nl/informatiecyclus/informatiebehoefte
30
3.4.2 Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF)
In de NDFF zijn door de jaren heen ruim 100 miljoen waarnemingen opgeslagen en is kennis verder aangevuld. Dit biedt de mogelijkheid om op basis van deze gegevens een geschatte biodiversiteit per kilometerhok op te stellen. De kaart is gebaseerd op de gegevens van de laatste 10 jaar uit de
Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF). De kaart is gestandaardiseerd door een selectie te maken in de soortengroepen die in voldoende mate landelijk worden herkend en onderzocht. De NDFF heeft de data van de volgende soortgroepen gebruikt voor het maken van de kaart:
• Vaatplanten • Amfibieën • Reptielen • Vissen • Libellen • Dagvlinders • Vogels.
Van deze soortgroepen is per kilometerhok het aantal soorten bepaald. Om de
waarnemersintensiteit en de ongelijke aandacht voor soorten, die niet landelijk onderzocht zijn, te corrigeren is een berekening voor de onderzoekvolledigheid toegepast. De gegevens op de kaart zijn dus relatieve en geen absolute soortenaantallen. Voor nadere toelichting op achtergronden over de methode en berekeningswijze wordt verwezen naar de Atlas van de leefomgeving13.
Als een gemeente nog geen duidelijke richtlijnen of protocollen heeft voor het inzichtelijk maken van aanwezige soorten, maar er wel een indicatie vereist is voor een project, kan de NDFF geraadpleegd worden. Hiermee krijgt een gemeente een indruk waarop gelet moeten worden bij een aanvullend ecologisch onderzoek.
3.4.3 Meetnet Urbane Soorten (MUS)
Vogelbescherming Nederland is in 2004 begonnen met de een beschermingsprogramma voor stadsvogels. Dit was tevens het jaar dat de Huismus op de rode lijst kwam. Op dat moment was er nog weinig bekend over vogels in de steden. De steden vormden witte vlekken in het
verspreidingsgebied van bepaalde vogelsoorten. Vogelbescherming Nederland heeft aan de vereniging Sovon Vogelonderzoek Nederland (SOVON) de opdracht gegeven om een
monitoringssysteem te ontwikkelen speciaal gericht op het monitoren in het stedelijk gebied. De uitkomst was het Meetnet Urbane Soorten (MUS). Dit is een specifieke telmethode in de stedelijke omgeving voor inventarisaties van vogels.
Het Meetnet Urbane Soorten heeft de volgende doelstellingen:
• de aantalsontwikkeling volgen van alle broedvogelsoorten in stedelijke gebieden • (veranderingen in) de verspreiding van broedvogels in stedelijke gebieden vastleggen • dichtheidscijfers van broedvogels in stedelijke gebieden verzamelen
Naast deze doelstellingen zijn de gegevens ook in te zetten voor het beschermen van de soorten. Ook kan na ingrepen wederom een monitoring plaatsvinden om te beoordelen of ingrepen effect hebben gehad.
Elk type bos heeft zijn eigen karakteristieken waardoor bepaalde soorten wel in een loofbos voorkomen, maar niet in een naaldbos en andersom. Dit geldt ook voor steden. De gedachte is dat een stad en stad is, maar ook steden worden gekenmerkt door karakteristieken die uniek zijn.
13http://www.atlasleefomgeving.nl/documents/10156/2012769/Soortendiversiteit_NL_methode_beschrijving_
31
Door in een gebied te tellen kan aan de hand van de methode gecontroleerd worden of een gebied boven of onder de verwachting scoort. Telgebieden worden gebaseerd op het viercijferig
postcodesysteem, waarin SOVON willekeurig telpunten selecteert. Het meetnet heeft 8530
telpunten. Het is niet mogelijk om zomaar punten met elkaar te vergelijken, omdat ieder punt uniek is en bepaalde eigenschappen heeft. Deze vergelijking is pas mogelijk als de eigenschappen hierbij in acht worden genomen. De eigenschappen van de punten zijn opgesteld met gebruik van Het Centraal Bureau van de Statistiek (leeftijd bebouwing, water, groen, bodem).
Dit is een voorbeeld van een secundaire bron van Big Data; methodisch en gestructureerd verzamelde gegevens over broedvogels worden gekoppeld aan data van het CBS die voor andere doelen zijn verzameld.
Het blijkt dat er drie factoren heel belangrijk zijn voor het voorkomen van vogels, ofwel wat bepalend is voor hoe de vogelgemeenschap is samengesteld:
• Leeftijd van de bebouwing
• Gebouwd in gesloten blokken of open structuren.
• Hoog of laag Nederland; zandgronden of onder zeeniveau.
Op basis van deze kernfactoren is het mogelijk om verschillende wijktypen samen te stellen. Met de gegevens uit MUS is een gemiddelde verwachting berekend wat er aan vogels per wijktype verwacht kan worden. Dit maakt inzichtelijk welke factoren een doorslaggevende rol spelen bij het voorkomen of verdwijnen van bepaalde soorten vogels.