Dat de weldighe fortuyn den mensch, (voorts ghecomen van slechte en gheringhe af-comst en geclommen op den bergh van hooveerdicheyt buyten kennisse van sijn eyghen selven) can veranderen en doen worpen inde duysternisse der verachtinghe.
Als aen den Philosoph Appollonius ghevraeght wert wie dat de rijckste mensch was van de werelt gaf voor antwoord' de Wijste, en dat den armsten was den onwetensten, daer door willende te kennen gheven datter niet soo goet, soo Edel noch soo hoogh gheacht en is als de wetenschap met voorsichtigheyt te connen ghebruycken, en geen grooter quaet als de onwetentheyt, want sy baert een misnoegen van haer eyghen natuer, ende de wetenschap een kennis van Godt om daer door te vinden den wegh der salicheyt, en die gheen wetenschap en heeft gelijck veel menschen die arm sijn en geen middelen en hebben van wetenschap te crijgen door goede oeffeningen en can de kennisse van Godt soo wel niet hebben als de Wijse menschen, en het ghene het erghste is toch niet te verwonderne, dat den onwetenden, arm
en van slechte af-comst, als hy de ghelegentheyt maer met den hair en daer door de beste fortuyen te baet crijght sijn selven meer sal verheffen als den wijsen, omd at hy geen wijsheyt en heeft, dus mach eenen wijsen mensch Godt wel loven en dancken, dat hy hem gheschapen heeft cloeck van verstandt en rijck van begeerten, want met het weten crijghtmen het besitten, maer door het hebben comtmen in bederven.
Onse gelucksalicheyt en bestaet niet in veel te hebben maer in weynich te begeren, en in dese verachtinge is het grootste geluck gelegen van de wereldt, sonder welcke verachtinge het onmogelijck is op dese werelt geluckigh te sijn. Daerom gaf Diogenes een leersaeme antwoordt aen Alexander de groote, als hy aen hem (inde tonne sittende) aenboodt te eyschen al dat hy begeerde, waer op Diogenes uytschoot en antwoorde: wie van ons beyde heeft meer van noode, ick die niet meer als ick heb, en begere, oft ghy die met u vaders rijckdom noch niet vernoecht en sijt, en u selven in soo grooten gevaer stelt om maer te hebben als ghy sult crijghen, want noyt versaedt sijnde sult het al verliesen dat ghy soeckt en noch niet en hebt.
Nochtans blijckt dat de begerelijcke giricheyt noyt te versaeden en is, ghelijckmen siet inde Crijghsmacht van onse Christene vijanden, steunende op een onghesondeert recht om daer door te crijghen dat hun niet toe en comt, ick segh
om met Crijghs ghewelt te nemen, dat sy niet en connen eyschen, strijdende teghen de verbintenis van hun eyghen gheweten, en teghen de bondige af-staeninghe oft renontiatie van hun versocht recht: datmen heylichlijck met eedt bevesticht, behoort onbrekelijck onderhouden te worden sonder af-wijcken, ter wijlen dat door den eedt, Godt self tot ghetuyghen gheroepen, en als versekeraer en seghman ghestelt wordt om t'beloofde aen weder sijden te doen onderhouden, op dat hy naermaels naer verdiensten straft, die de ghegheven trouw comt te verbreken. Dus sou het seer swaer vallen Godt ghetuyghe des logens te willen maecken: want daer en is gheen vaster versekeringh als de verbintenisse des Eedts, jae door den Eedt wort verstaen: datmen versaeckt ende niet en begheert het deel dat ons inden Hemel van Godt is
toe-gheschickt, soo wanneer wy teghen ons beter-wetentheydt, om gheldt, om goedt, oft om jemants vrientschap, oft uyt vreese vande doodt derven sweiren ende de waerheydt verlooghenen.
Wee hun die wetens en willens door eenen valschen Eedt hun siel beschadighen en alsoo bedrieghende den mensch, hun eyghen siel verdoemen, om dat Godt niet en kan bedroghen worden.
Als den Eyghenaer is in een vred'saem besit uyt cracht van vorstelijcke erffenis door rechtveerdighe vrede-handelingh bevesticht en
nieuwt, van t'ghene datmen van hem t'onrecht en niet uyt recht, maer met ghewelt wilt af-nemen, soo blijckt dat sulcken heyschers, hun geluck-saligheydt, en de vreese Godts niet lief en hebben, en niet en volghen de leeringhe der Heydensche
Philosophen: dat de gheluck-salicheyt bestaet, niet in veel te hebben maer in weynigh te begeren.
Wee, wee segh ick noch eens die soodanigh altijdt begerich is, om meer te begeren als hem toe-comt, en daer door steunt op een ydel hope van bedroch, verraet en eyghen baet, sijnde qualijck te beschrijven wat al costelijcke schattinghen d'onnoosele daer door hebben moeten op brenghen, en teghen de rechtveerdicheydt worden uyt-gheperst, om van brandt, plonderingh, moorderij, en schoffieringh bevrijt te sijn. Daerom sijn de ghene, die rechtveerdich en voorsichtigh, met kennisse van hun eyghen selven, leven, de wijste, en die de noyt versaeyde giericheyt lief hebben om een onrechtveerdich besit te crijghen, onwetende, botte en rampsalighe menschen.
Hier dient by ghevoeght een ghedenck-weerdigh oproer oft muyterij in onsen tijdt, te weten inden jaere 1647. voor-ghevallen binnen het Rijck van Napels, ende opgherockt door eenen onwetenden, stouten, onversaefden en arch-listighen visscher by naem Mas Aniello d'Amalphi, den welcken tot sijn eyghen schaede ende
dinghe heeft willen toomen het onghebonden perdt der Neapolitaensche vryheyt, wiens roemsucht was sonder paelen, trachtende de Overheyt te onderworpen aen het ghesagh vande onderdaenen, en in't jock te brenghen van het boeven-ras der
oneenicheyt, als wanneer sijn op-geblaesen eergiericheyt, sich soo verheerelijckt ende verheven siende inde muyterije der ghemeynte, die hy opghestoockt hadde, was gheraeckt op den hooghsten trap vande hooveerdigheydt waer door den appetijt van sijnen onversaedelijcken smaeck der ydel glorie meer en meer water-monde, ende, om het bedrieghelijck sogh van sijn ongheoorlofde begeerte noch meer in te suygen, heeft het heel Napels Rijck in twist ghebrocht ten opsicht vande
op-ghedronghen lasten die hy oordeelde overtollich te wesen, waer door de vlammen van oneenicheyt sich soo wijt en breedt verspreyd' hadden datter veel onnoosele den hals ghebroken en godtvruchtighe zielen verdruckt sijn. Waer door den helschen vyandt (die den maeckelaer van alle quaet is) en den voorlooper van alle ondeught, het hert van Mas Aniello soo heeft beprickelt met de hooveerdighe warensucht en ydel eergiericheyt, dat hy d'onnoosele door ghewelt, de godtvruchtighe door vrees, en de machtighste Bevel-hebbers door bedrogh heeft weten te redden, en op het uyterste punt te brenghen vanden onderganck: soo ver' dat hy onder sijn macht en ghebiedt hadde ghecreghen op den
tijdt van neghen daghen, dat sijn regheringhe duerde: over de dry hondert duysent mannen, tot dat hy ten lesten uyt hooveerdicheyt, sot en cranck-sinnich gheworden sijnde, als eenen hont is door-schoten. Ghelijck veele menschen sulckdanighe voorbeelden willende naervolghen, ten langhen lesten oock sullen vallen inde straffe van hun eyghen miserie.
Wee die uyt hooverdij d'een straf aen d'ander cnoopen Want sy daer door licht in hun eygen schaduw' loopen En als een schaey vergaen, dat is het eynd' van't quaet: Wee dan segh ick noch eens, die sulcken wegen gaet Daer loffe vryheyt vlieght voor wind' met volle seylen Daer ist heel sorghelijck de eendracht te verdeylen Inde gemoederen des volckx, want als sy breckt Dan sietmen in wat anxt het lants welvaeren steckt, Hoe doots en bleeck van vrees, de opperhoofden beven Om dat hun goet en bloet, jae tot hun eygen leven Staet over al ten doel, van d'ongheregeltheyt Die jeder een versint met schandelijck verwijt. De Neringh leyt te bed, de Coopmanschap op sterven Men siet daer by den Raet van't lants bestier bederven Soo als een voorspoock van allenden en veel schrick Tot dat hy wort een proy van sijnen eyghen strick.
Als den Keyser Sigismundus eens wert ghevraeght waerom dat hy veel menschen van gheringhe af-comst, om hun wetenschap en gheleertheyt meer was verheffende als andere, die
eel van bloet, en groot van stam waren: gaf voor antwoord' dat hy de selve niet sonder reden groot achte, en met giften vereerde, om dat sy andere rijcke persoonen door gheleertheydt en wetenschap (die veel arme menschen, ghelegentheyt hebbende om te leeren, worden inghestort) te boven ginghen, besonderlijck als hun wetenschap ende gheleertheydt redelijck ende in rechtveerdicheyt ghebruyckt wert, welcke gaeven sy van niemandt en hadden als van Godt, en dat de ghene de welcke de selve van Godt vercrijghen, weerdigh sijn gheacht om verheven te worden, en dat het wel in sijn keyserlijcke macht was van den bedelaer een Graef te maecken, en hem te gheven soo grooten bevel als hem beliefde, amer niemandt en conde begaeven met wijsheyt oft wetenschap, de welcke gaven sijn van Godt ende niet vanden mensch.
Waer uyt wy moeten leeren dat sonder de goddelijcke gunst gheen gheleert, wijs oft verstandigh man ghevonden en kan worden.
Themistocles, jonck sijnde was seer gheneghen tot wellust, dronckenschap en onkuyscheydt, maer siende de trophöen en triumph-teeckenen, de welcke bewesen werden aen sijnen Capiteyn Generael Militiades om sijn vrome wackerheydt en groote deughtsaemheydt, heeft sijn ongheregelt leven ghelaeten, en sich in alle deught gheoeffent, om van ghelijcken door de deught, lof en eer te crijghen, ghelijck hy alsoden
ghen heeft: ons met sijn heerlijck exempel alsoo vermaenende dat de deught vande uytnemenste vrome mannen weerdigh is ghevolght en omhelft te worden, midts alle menschen door de deught tot eer en glorie van andere soo op-gheweckt en onsteken worden, dat sy noyt eenighen tijdt en moesten laten voorby gaen sonder profijt te doen voor de ziel, en niet voor het lichaem, want t'profijt des lichaems is tijdelijck en vande ziele eeuwelijck om de selve deughden te vercrijghen. Om datter gheen grooter verlies en is als het verlies van tijdt diemen verliest door ledicheyt, en sijn vruchten windt door arbeydt.
De oprechte eer en faem maecken ons vermaert door den tijdt terwijlen wy leven en houden ons als onsterffelijck door de deught oock naer de doodt.
Een princelijcke gunst Deught oeffenaers verheft En d'eer die daer uyt volght D'aerts rijckdom overtreft, Want rijckdom die vergaet De deught blijft altijt staen En lockt de weerdigheyt Van Keysers gunsten aen.
Die sich inde gunst van Princen en Heeren wil dringhen, moet hem trachten te behaghen en sich voeghen naer hun ghelegentheyt en ghe
negentheyt van de natuer, sijn die quaet de selve schouwen, en sijn die goet, naer-volghen, want als Coninghen en Princen begaeft sijn met deught en goede kennisse der wetenschappen, const en gheleertheyt, soo can een Schrijver oft Poëet door sijn verhoeln uyt-druckselen der seden-rijcke redenen, oft een achtbaer Schilder door sijn naterlijcke af-beldingh ghetuyghenis gheven, om te doen verheffen, ende een vroom soldaet door sijn bekende cloeckheyt doen vervoorderen, en sy en sullen oock niet missen om van Keysers en Coninghen deught en eer te crijghen.
Die nimmermeer en sal verslijten noch vergaen: Maer inder eeuwicheyt hier en hier naemaels staen.
Als den Coninck Ageselaus eens ghevraeght werdt: welck het lasterlijckste woordt was, dat aen eenen Coninck of Prins sou connen naer gegeven worden, en met welck woordt datmen hem meest sou connen eeren, gaf voor antwoord' en syde: een edel-hertich Prins en sal hem van gheen saecke soos eer verstooren, als datmen hem seyt arm te sijn: want de glorie van eenen Prins en steunt niet op de schatten die hy heeft, maer op de milde gheschenken die hy gheeft aen die de selve door const, oft gheleertheyt verdienen die sijn gheschencken, en milde gunsten daer door verbreyden. Leerende alsoo: datmen geen eer
vercrijghen en can in schatten te vergaederen voor het sterven, maer wel inde selve rijckelijck uyt te deylen in sijn leven, want de Princen veel tijdts met hun
danckbaerheyt, veel goede vrienden en door hun giericheyt veel quade vyanden verweckt hebben. Reden dat den Coninck Ageselaus soo vremt niet en antwoorde ghelijck voorseyt is, wel wetende dat Princen en Coninghen (rijck ghenoemt wordende) en rijck blijvende, sonder jemand' daer van mede te deylen, die jet noodigh heeft, nootsaeckelijck met giericheyt beseten sijn, en voor gierigaerts gheacht worden, en daerom veel liever den naem wilde voeren van arm te sijn door groote mildtheydt als rijck te blijven als giricheydt.
Rijck en girich niet wel en past Want daer geen deught en is aen vast. Maer rijck en milt is aengenaem Men crijght daer door een goede faem. Veel rijcke leven armelijck
Door miltheyt, om het Hemel-rijck Te moghen winnen naer hun doodt Door hulp van d'arme inden noodt. Dus wenscht dan liever arm te sijn Als rijck en vreck, t'goet is maer schijn.