2.3.1 Inleiding
De basis van MTFC wordt gevormd door enerzijds de social learning theory en decennialang onderzoek naar de voorspellers van gedragsproblemen, anti-sociaal gedrag en mentale problemen bij kinderen en adolescenten
(Patterson,1982) en anderzijds de sociale-informatieverwerkingstheorie (Crick & Dodge, 1994). Beide theorieën gaan uit van een leertheoretische benadering: zij stellen dat het antisociale gedrag is aangeleerd. Voor de verandering van dit gedrag benut MTFC dus ook een leertheoretische benadering: als anti-sociaal (en delictgedrag) kan worden aangeleerd, kan dit gedrag ook worden
afgeleerd. Daarnaast kan prosociaal gedrag worden aangeleerd als alternatief voor het antisociale gedrag, dat daarmee overbodig wordt. Het MTFC-model is in 1983 ontwikkeld door Patricia Chamberlain en collega’s, in eerste instantie ter behandeling van ernstig delinquente jeugdigen. Het programma is sinds-dien verder afgestemd voor toepassing in de doelgroepen binnen zowel de justitiële sfeer als de jeugdgezondheid. In tegenstelling tot een (gesloten) residentiële setting, is MTFC erop gericht gedragsverandering te bereiken binnen een (nieuwe) gezinscontext en de gemeenschap daaromheen, waarna jongeren in staat zijn het aangeleerde (gewenste) gedrag ook binnen hun eigen context van het gezin (of andere leefsituatie) en de gemeenschap toe te passen (Fisher & Gilliam, 2012).
2.3.2 Social learning theory: vierfasenmodel
Gedrag van kinderen en interacties met anderen worden volgens Dishion, Patterson en Kavanagh (1992) aangeleerd in de gezinsomgeving en onder bepaalde voorwaarden overgedragen naar de context buiten het gezin, bijvoorbeeld in interacties met leeftijdsgenoten en docenten. Dit aangeleerde gedrag is eerder geneigd tot probleemgedrag en delinquentie wanneer een goede ouderlijke discipline ontbreekt. Het MTFC-model vindt zijn basis in het vierfasenmodel2 (Patterson, Reid, & Dishion, 1992; Reid & Eddy, 1997) en beschrijft de ontwikkeling van relatief beperkt probleemgedrag tot een geleidelijk aan explicieter en ernstiger stiekem en openlijk probleemgedrag (MTFC, Theoretische handleiding, 2010). De vier fasen worden hieronder beknopt beschreven.
Fase 1: van peuter tot kleuter
De eerste fase in de ontwikkeling naar antisociaal gedrag wordt door Patterson ‘basistraining’ genoemd. Het gezin functioneert volgens een coërcief proces (afdwingproces): gezinsleden proberen door onaangenaam gedrag iets af te dwingen van andere gezinsleden. Het ontstaan van dit gedrag bij peuters ligt in erfelijke factoren en factoren voor en tijdens de geboorte van het kind (pre-en perinatale factor(pre-en) (Doreleijers, 2007). Geleidelijk aan ontwikkelt zich bij deze kinderen een gedragspatroon waarbij ze ouderlijke opdrachten weigeren en er op uit zijn om op korte termijn voordeel te behalen. Het coërcieve proces is risicovol, omdat het langzaam evolueert en door langdurig inslijten ten slotte tot automatische interacties en omgangsvormen leidt. In deze fase leert het kind dat negatieve, dwingende reacties (zoals weigeren of ruziën) op de verzoeken van zijn ouders een voor hem gunstig effect hebben.
2
Het gepresenteerde vierfasenmodel gaat uit van een ontwikkeling van probleemgedrag in de vroege jeugd. Een groot deel van de delinquente jongeren begint echter pas op latere leeftijd met dit gedrag. Hoewel de invloed van deviante leeftijdsgenoten zoals beschreven in fase 2 en 3 evengoed voor de late starters kan gelden, is de (vroege) rol van gezinsfactoren bij deze groep nog niet duidelijk.
De belangrijkste onderliggende mechanismen die ten grondslag liggen aan deze eerste fase van agressie en probleemgedrag zijn:
- een rechtstreekse versterking van het negatieve gedrag door de ouders; - een gebrek aan consequente reacties van de ouders op positief en negatief
gedrag;
- negatieve versterking waarbij de afwijzende reactie van het kind op de pogingen van zijn ouders om grenzen te stellen of te straffen wordt gevoed door het op- of toegeven van de ouders.
Deze mechanismen kunnen worden gestopt door een adequaat opvoedings-antwoord op het negatieve en dwingende gedrag van het kind, namelijk door het kind te ondersteunen bij en te stimuleren tot gewenst (positief) gedrag en het consequent grenzen stellen en daarnaar handelen. Binnen MTFC zijn de positieve aandacht richting de jongere en het consequent stellen van grenzen en daarna handelen dan ook belangrijke elementen om tot
gedrags-verandering te komen.
Fase 2: naar school
De basis voor agressie die het jonge kind thuis heeft gekregen, breidt zich in fase 2 uit naar de schoolomgeving. Kinderen moeten op school behulpzaam en inschikkelijk zijn om in de omgeving van de school en de klas te kunnen functioneren. Het weigerachtige gedrag leidt dan tot problemen. Coërcieve kinderen hebben het (vervolgens) ook moeilijk om negatieve feedback van onderwijzers, zoals een terechtwijzing, te incasseren. Ze kunnen hun gedrag moeilijk corrigeren op basis van opmerkingen van leerkrachten (en andere gezagsdragers). Het moeilijke gedrag leidt ertoe dat onderwijzers en leeftijd-genoten het kind niet mogen. Dit leidt tot afwijzing en terugtrekking bij het kind. In deze fase ervaren coërcieve kinderen een dubbel falen: zowel op prestatie-vlak als op sociaal prestatie-vlak zijn er moeilijkheden.
Om een verdere ontwikkeling van het coërcieve gedrag tot antisociaal gedrag in een later stadium te voorkomen, is een aantal aspecten van belang:
- het ombuigen van het weigerachtige gedrag op school van het kind (vereist een routine/programma op school) en het stimuleren van opname van het kind in de groep (sociale inclusie in plaats van afwijzing);
- het voorkomen van te snelle overplaatsing naar een andere groep of zelfs een andere school;
- het ingrijpen van de ouders bij het signaleren van het achterblijven van het kind op school.
Duidelijk is dat het ombuigen van het negatieve gedrag dus niet alleen thuis moet plaatsvinden, maar ook in de context van school en in interactie met klasgenoten. MTFC richt zich behalve op de ouders en de jongere zelf dan ook op het gedrag dat jongeren op school laten zien (via docenten).
Fase 3: vriendschap met afwijkende leeftijdsgenoten
In fase 3 wordt het risico voor coërcieve kinderen steeds groter om betrokken te raken bij deviante leeftijdsgenoten en criminaliteit. Dit wordt veroorzaakt door de combinatie van hun eigen antisociale gedrag, de afwijzing door andere leeftijdsgenoten en een tekort aan sociale vaardigheden. Doordat
ouders er niet in slagen toezicht te houden op hun kind en het te corrigeren en stimuleren, is er ruim baan voor de omgang met leeftijdsgenoten in soort-gelijke situaties. De jongere kiest voor andere antisociale leeftijdsgenoten; deze wending kan een zeer negatief effect hebben op de levensloop van de jongere. Verschillende onderzoeken (van Lier, Wanner, & Vitaro, 2007; Vitaro, Pedersen, & Bredgen, 2007) laten de kracht van de relatie zien tussen de aansluiting bij deviante leeftijdsgenoten en later crimineel gedrag (deviant peer
influences). Er is in het verleden wel eens op de ironie gewezen van de in
groepen uitgevoerde behandelingen voor criminele jongeren (bijvoorbeeld positieve groepscultuur en geleide groepsinteractie) (Elliott, Huizinga, & Ageton, 1985). Deze groepsbenaderingen lijken in het licht van het peer influence-onderzoek immers meer bij te dragen aan het behoud van criminele vriendschappen en crimineel gedrag dan aan de reductie ervan. Binnen MTFC staat (daarom) juist de individuele benadering in combinatie met plaatsing buiten de eigen context centraal: weg van de negatieve sociale interacties met gezinsleden, vrienden en school die in de loop der jaren zijn opgebouwd, zodat ruimte ontstaat voor het aanleren van positieve gedragsstijlen.
Fase 4: volwassen antisociale levensstijlen
De laatste fase beschrijft de verdere ontwikkeling van de jongere tot anti-sociale volwassene, met onder andere problematische relaties, ongunstige kwalificaties voor de arbeidsmarkt, risicovol gezondheidsgedrag en
delinquentie (Timmermans, Van Lier & Koot, 2008; Timmermans, Van Lier & Koot, 2009; Fergusson & Horwood, 1998). MTFC beoogt voordat deze laatste fase aanbreekt een verandering naar positief gedrag, het volgen van een opleiding en het behalen van goede startkwalificatie, het hebben en behouden van een stabiele woonomgeving wat de kans op bovengenoemde risico’s laat afnemen.
2.3.3 Cognitieve theorie: sociale-informatieverwerking
Naast het vierfasenmodel baseert MTFC zich ook op een model voor sociale-informatieverwerking (Crick & Dodge, 1994) dat een cognitieve verklaring voor antisociaal gedrag probeert te geven. Bij sociale informatieverwerking spelen automatische gedachten en gevoelens, iemands kernovertuigingen, beschik-bare vaardigheden en steun een belangrijke rol. Een minder adequate sociale informatieverwerking kan de kans op delinquent of antisociaal gedrag ver-klaren. In het kort komt deze verklaring neer op de volgende processen: - De jongere ervaart automatische gedachten en gevoelens die meteen
negatieve reacties oproepen: een neutrale vraag wordt door de jongere als vijandig geïnterpreteerd (selectieve waarneming), waarop direct een agressieve reactie van de jongere volgt.
- De kernovertuiging die als basis bij de jongere aanwezig is (en die automatische gedachten en gevoelens genereert) is negatief en recht-vaardigt zijn antisociaal gedrag; maakt het gedrag als het ware logisch en verdedigbaar voor de jongere.
- Kernovertuigingen komen voort uit iemands zelfbeeld, zijn beeld van anderen en de wereld om hem heen en kernstrategieën van de jongere. Voorbeelden van negatieve kernovertuigingen zijn ‘ik krijg geen kansen’ of ‘niemand is te vertrouwen’.
Uitgaande van deze processen van sociale informatieverwerking, zet MTFC in op verandering van de automatische gedachten en gevoelens en verandering van de kernovertuigingen van de jongere zodat het antisociale gedrag over-bodig wordt en zal verminderen.