Toen het de theologisch student Noordenbos in 1920 duidelijk werd dat het dispuut
waarvan hij lid was de ontwikkeling van zijn persoonlijkheid belemmerde, besloot
hij te bedanken. Hij had geleerd af te wijzen waar hij innerlijk tegen gekant was, om
zich te kunnen inzetten voor hetgeen zijn aandacht ‘dubbel en dwars’ waard was. Zo
werd hij ‘het type van de bedachtzame, propere, wat onhandige intellectueel, niet
vlot maar degelijk, buitengewoon toegewijd aan wat hij voorstond’, zoals P. Spigt
na Noordenbos' overlijden schreef, ‘een zuiver mens’
60..
Eindnoten:
1. Gaarne spreek ik mijn dank uit jegens mevrouw A. Noordenbos te Amsterdam die mij materiaal en inlichtingen omtrent haar vader verstrekte.
2. Cf. Quisque Suis Viribus 1841-1991. 150 jaar theologie in dertien portretten, red. R.B. ter Haar Romeny en Joh. Tromp (Leiden 1991).
3. Cf. C.A. van Wijck Jurriaanse, ‘Secor Dabar’ in Het Utrechtsch Studentenleven 1636-1936, red. J. Bierens de Haan et al. (Utrecht 1936), p. 357-364; Johan A. Woudenberg, Uw Koninkrijk
kome. Het Utrechtsch Studenten-Zendinggezelschap Eltheto Hè Basileia Sou (1846-1908)
(Zoetermeer 1994), p. 16-22.
4. J. Romein, Beschouwingen over het Nederlandse volkskarakter (Leiden 1942), p. 5. Herdrukt in In opdracht van de tijd (Amsterdam 1946), waar de zin ‘zij begonnen nu in koor te brullen’ is gewijzigd in ‘de aanstaande dienaren des Woords begonnen nu in koor te brullen’ (p. 172). 5. Angenies Brandenburg, Annie Romein-Verschoor 1895-1978. Leven en Werk (Amsterdam
1988),I, p. 112;II, p. 163 citeert uit de ongepubliceerde herinneringen van Jan Romein: ‘Ik
raakte in mijn theologenjaar verder van de theologie verwijderd dan ooit voor- of nadien, precies zoals ik jarenlang de Nederlandse letteren verfoeid heb van het ogenblik af, dat ik besloten had, daarin te gaan studeren.’
6. Het Archief-Romein berust in het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis te Amsterdam. Geraadpleegd zijn de nummers 201-212 (op microfilm).
7. Nr. 459 (niet geraadpleegd).
8. Cf. Anton van der Lem, ‘De doopsgezinde Jan Romein (1893-1914). Bronnen betreffende zijn religieuze achtergrond en belijdenis’ in Doopsgezinde Bijdragen, nieuwe reeks 19 (1993), p. 149-174 (tekst van de belijdenis op p. 167-174).
9. Mondelinge mededeling van prof. dr. J.N. Bakhuizen van den Brink (1896-1987) omstreeks 1970.
10. Cf. E. Brongersma en O. Noordenbos, Rooms gevaar of katholiek recht? (Amsterdam 1954), p. 10: ‘Men heeft niet ongestraft een doopsgezinde moeder met een voorgeslacht van onverzettelijke meniste Friese waterlanders achter zich’.
11. Van 1912-1921, vriendelijke mededeling van de heer J. van Kampen te Leeuwarden, secretaris van dit leen.
12. Brandenburg, Annie Romein,I, p. 112-113.
13. Mededeling van mevrouw A. Noordenbos. 14. Archief QSV, S nr. 3.
15. Archief QSV, E 58.
16. Archief QSV, K 505. De tekst is afgedrukt in Quisque Suis Viribus 1841-1991 (zie hierboven noot 2), p. 211-212.
17. Aldus P. Spigt in zijn in memoriam in Rekenschap 25, nr. 3 (sept. 1978), p. 145-146. 18. Spigt, ibidem. Ik heb hiervoor geen bevestiging kunnen vinden.
19. Examenpapieren, uitnodiging voor de proefpreek en bewijs van toelating tot de evangeliebediening berusten bij mevrouw A. Noordenbos.
20. Brieven van Abélard en Héloïse, uit het Latijn overgebracht door O. Noordenbos en T.
Noordenbos-de Klerk (Rotterdam 1929), p. 5-6.
21. Archief- De Gids, UB Leiden, Ltk 1888X1928 06 25.
22. ‘De Kroniek van P.L. Tak 1895-1907’ in De Gids (1944-45),I, p. 53-68; 105-118;II, p. 3-13.
Gerard Brom had Noordenbos op het idee gebracht om over De Kroniek te schrijven, zie W. Thys, De Kroniek van P.L. Tak (Amsterdam-Antwerpen 1956), p. 13. Na lezing van Noordenbos' artikel had prof. Frank Baur te Gent Thys gesuggereerd op dit onderwerp te promoveren, ibidem, p. 7.
23. ‘De eeuw der Verlichting’ in De Gids (1971), p. 446-453.
24. NRC27 oktober 1931.
25. Bibliotheekleven (1933), p. 28-47.
26. Religie en Nationaalsocialisme, resp. p. 30, 21-23 en 32.
27. Een tweede uitgebreide druk verscheen in de Prisma-reeks (Utrecht/Antwerpen 1960). 28. In Voordrachten gehouden ter herdenking van den sterfdag van Erasmus op 10 en 11 juli 1936
te Rotterdam ('s-Gravenhage 1936), p. 193-212.
29. In het voetspoor van Erasmus, resp. p. 18, 34, 68, 57.
30. ‘Misteekend perspectief’ in De Stem 21 (1941)II, p. 610-632.
31. J. Tielrooy, ‘Antwoord aan Ir L.J.M. Feber’ in De Stem 21 (1941),II, p. 633-638.
32. ‘Misteekend perspectief’, p. 618 en 622-623.
33. Cf. Brandenburg, Annie Romein,I, p. 227.
34. ENSIE I, p.XIII.
35. J. Romein, ‘Finale’, inENSIE IX, p. 661-670; citaat p. 669.
36. Resp.ENSIE I, p. 602-604 enIII, p. 134-138.
37. Cf. O. Noordenbos, ‘De Nieuwe Stem in tweeëntwintig jaren,’ in De Nieuwe Stem 22 (1967), p. 730-750. Zie ook Annie Romein-Verschoor: ‘Terugblik op De Nieuwe Stem’, in:
Drielandenpunt. Essays (Amsterdam 1975), p. 268-277.
38. ‘Het Humanisme in het christelijk oordeel’, De Nieuwe Stem 2 (1947), p. 435-447, i.h.b. p. 439, 440-441, 444.
39. ‘De ontwikkeling van het Christendom’, De Nieuwe Stem 6 (1951), p. 497-502 (geschreven als reactie op een gelijknamig artikel van P. van Schilfgaarde, p. 484-496). Citaat p. 498.
40. Men corrigere op p. 14 ‘Hortensia’ in ‘Hortensius’ (Cicero's verloren geschrift). 41. P. 27.
42. P. 35-62.
43. Paul Cliteur en Wim van Dooren (red.), Geschiedenis van het humanisme. Hoofdfiguren uit de
humanistische traditie (Meppel/Amsterdam 1991), p. 173-190. Cf. het Voorwoord, p. 11.
44. Het Woord van de Week. Humanistische radiolezingen uitgesproken voor de Vara-microfoon op Zondagochtenden, Jg. 5, nr. 41 (12 okt. 1952). De redactie berustte bij het Humanistisch
Verbond. (Voor de verwijzing naar Allard Pierson, zie diens ‘Ernest Renan’ in Verspreide
Geschriften, Feuilletons 1858-1889, ('s-Gravenhage 1906), p. 184).
45. De Vrijdenkersvereniging De Dageraad ('s-Gravenhage z.j.) (brochure in de reeks Wezen en Wording).
46. ‘De Dageraad honderd jaar’ in Gedenkbundel t.g.v. het honderdjarig bestaan van de
Vrijdenkersvereniging De Dageraad (Amsterdam/Antwerpen 1956), p. 45-68. Ook Romein
werkte aan de bundel mee.
47. Redactiecommissie: K. Bellon, Th.J.G. Locher, J. Romein.
48. Brandenburg, Annie Romein,I, p. 229 (anekdote uit ca. 1938).
49. Weerklank op het werk van Jan Romein. Liber amicorum (Amsterdam/Antwerpen 1958).
50. DeelVIII(1955), cap.III(p. 58-79); deelIX(1956), cap.XIV(p. 394-417); deelX(1955), cap.
XIV(p. 371-392).
51. Cf. p. 43-44, 60-62, 65, 78-82. Noordenbos waardeert ook de theoloog C.W. Mönnich, die met Bonhoeffer gemeen heeft ‘dat hij de mens en zijn wereld in hun goddeloze vrijheid wil laten bestaan’ (p. 136).
52. P. 61. 53. P. 200
54. ‘Roomse dwang en Katholieke vrijheid’, De Nieuwe Stem 9 (1954), p. 343-351. 55. De Nieuwe Stem 7 (1952), p. 1-4.
56. Lucas van der Land, Het ontstaan van de Pacifistisch Socialistische Partij (diss. Universiteit van Amsterdam; Amsterdam 1962), p. 22-23, 33, 149, 157.
57. Cf. Paul Denekamp en Peter Zwart, Een Nette Rebellenklub. PSP-statenfraktie in Noord-Holland
1958-1991 (Huizen 1992), p. 14-16, 33-35, 43.
58. ‘Het einde der religie’, Rekenschap 18, nr. 2 (2 juni 1971), p. 65-73; citaten resp. p. 71, 68, 73. 59. Recensie van G.A. van den Bergh van Eysinga, Godsdienstwetenschappelijke Studiën, De
Nieuwe Stem 7 (1952), p. 480; cf. De Nieuwe Stem 5 (1950), p. 733 (recensie van G. Hartdorff, Historie of historisering? Een onderzoek naar de visie van G.A. van den Bergh van Eysinga op de wordingsgeschiedenis van het Christendom).