Terugblik en analyse: de plek van het subject in Baudrillards werk

Ons leven heeft altijd in het teken gestaan van de praal van het subjekt en de armzaligheid van het objekt. Het is het subjekt dat de geschiedenis maakt, dat de wereld totaliseert. Of het nu gaat om een individueel of collectief subjekt, een subjekt van het bewustzijn of van het onbewuste, het ideaal van de hele metafysika is een subjekt-wereld, het objekt is niet meer dan een incident op de koninklijke weg van de subjektiviteit. Het lot van het objekt is bij mijn weten door niemand ooit opgeëist. Het is als zodanig niet eens verklaarbaar: het is slechts het vervreemde deel, het vervloekte deel van het subjekt. Het objekt is verachtelijk, obsceen, passief, prostitutief, het is het vleesgeworden Kwaad, de vleesgeworden vervreemding in haar pure staat.

(FS, p. 175-176)

D

e aanval op het subject als een wils-, kennis- en machtssubject is een rode draad door

Baudrillards vroege en latere werk. Het vroege kapitalisme was het tijdperk van de wet die van de mens een individu met een essentie maakte. De wet constitueerde een universeel systeem van betekenis en waarde, waar het subject in ontstond. Waar voorheen de mens een betekenis kreeg door de relaties met anderen of objecten, kregen in de politieke economie zowel de mens als de objecten hun betekenis vanuit het universele systeem van betekenis. Het subject kwam

tegenover het object te staan en verkreeg zo een betekenis als tegenovergesteld aan het

passieve object. In het tijdperk van de politieke economie, de tijd van machtsrelaties, dialectische tegenstellingen, klasse, arbeid en productie, was het idee van een vrij, autonoom en rationeel subject nog houdbaar. Hier bestond nog het geloof dat het subject en het object verbonden werden door het begrip behoefte. Het idee dat er een vooraf gegeven subject bestaat met een wil onafhankelijk van de omgeving, wordt door Baudrillard gezien als een ideologie behorend bij dit tijdperk. Sinds we in de derde orde van simulacra zijn beland, kunnen we de historisch-culturele bepaaldheid van het autonome subjectbegrip zien.

De vroege Baudrillard laat zien dat de referentie van de politieke economie, het willende subject, altijd een simulacrum is geweest, die in onze tijd verdwijnt in een simulatie. De

aanwezige objecten en het kopen van objecten hebben nooit iets met de behoeftes, de

verlangens, de motivatie of de wil van het subject te maken gehad, net zoals de tekens in de taal altijd onafhankelijk zijn geweest van de wil van het subject. Het systeem had een behoeftige mens nodig en daarom heeft de mens behoeftes gekregen. Het systeem wordt dan wel in stand gehouden door de mens, maar controleert eerder de mens dan andersom. Het subject heeft namelijk niet het economische systeem ontwikkeld om zijn behoeftes te vervullen, net zo min als het subject het taalsysteem heeft ontwikkeld. Beide zijn aan het subject voorafgegaan. Met andere woorden de systemen hebben respectievelijk een subject met behoeftes en een

linguïstisch subject gevormd. De systemen hebben dus de ‘macht’, omdat hun structuur van de tegenstellingen de werkelijkheid en het subject erin construeert. Het concept ‘macht’ (zowel negatief als positief) kon echter pas geboren worden door de dood van het leven te scheiden. Door de fundamentele fictionele uitsluiting van de dood, kon macht bestaan. Macht is dus fictioneel, net als de begrippen verlangen en behoefte, en behorend bij het tijdperk van de politieke economie.

In eerste instantie lijkt de vroege Baudrillard een heteronoom subjectbegrip te hebben, omdat het subject gevormd wordt door invloeden en krachten buiten zijn macht. Baudrillard bekritiseert de politieke economie echter niet vanwege de vermeende macht over het subject, maar vanwege de teloorgang van de symbolische uitwisseling, waar ‘subject’ en ‘object’ elkaars inhoud bepaalden en vernietigden. Baudrillards vroege werk moeten we dus niet enkel zien als een aanval op het autonome subjectbegrip, maar tevens op de gehele constructie van het subject als tegenovergesteld aan het object; dit komt in zijn latere werk nog meer centraal te staan.

De uitvinding van het subject gaat hand in hand met de uitvinding van de begrippen realiteit en natuur. We zijn gevangen in het idee dat we een kennissubject en een machtssubject zijn. We hebben het idee dat we de wereld, het object, kunnen kennen vanuit onze subjectpositie en die met behulp van de kennissystemen kunnen beheersen. De productie van tekens, die de wereld zouden objectiveren en beheersbaar zouden moeten maken, is tegenwoordig echter doorgeslagen tot een hoeveelheid interpretatiesystemen die geen enkele relatie meer tot de realiteit hebben. Het autonome subject dat als alibi fungeerde voor de betekenissystemen is tegenwoordig gevangen in de wildgroei van deze inhoudsloze, circulerende tekens. De macht is geïmplodeerd; zij is overal aanwezig en bestaat dus niet meer. Macht komt nog enkel

gesimuleerd voor.

Doordat de logica van differentie elke referent heeft vernietigd, kunnen we de macht nergens meer lokaliseren behalve buiten het systeem. We zitten nu in een ongebreidelde verspreiding van betekenaren en verschillen volgens het model. De opposities subject/object en waarheid/schijn zijn bevrijd. De tegenstelling subject/object is dus verdwenen, omdat ze niet meer naar een inhoud verwijst. Elk subjectbegrip is in deze situatie problematisch, omdat het begrip subject niets meer kan betekenen, sinds het niet meer tegenover het object staat.

In deze inhoudsloze subjectpositie is het verschil met anderen de norm geworden. De differentiedenkers en de feministen juichen dit toe, omdat ze volgens Baudrillard de illusie hebben dat we nu vrijer dan ooit zijn. Het vrije subject kan volgens Baudrillard niet meer bestaan als de referent en de dialectische opposities verdwenen zijn. Het autonome subject wordt in de

hyperrealiteit enkel nog gesimuleerd. Omdat we niet tegen het verlies van onze positie als subject kunnen, proberen we haar met alle macht in stand te houden. Deze referentherstellende

pogingen zijn altijd gedoemd om te mislukken, omdat ze enkel leiden tot meer circulerende tekens. We proberen alles, inclusief onszelf, een inhoud, een essentie te geven. Dus duiken de begrippen persoonlijke ontwikkeling, identiteit, zelf en eigenheid in ons woordenboek op. Maar identiteit heeft niets te maken met een vrije keuze van het autonome subject, het is een

verplichting. ‘Zelfs als het gaat om onze eigen identiteit (…) worden we gesommeerd om haar te accepteren, om er met ons leven voor in te staan (…), gesommeerd om onszelf te zijn, te

spreken, te genieten, ons te realiseren.’ (FS, p. 61). Alle uitspraken en tips over zelfrealisatie, identiteit en jezelf zijn in de tijdschriften wijzen er juist op dat niemand meer een zelf heeft. Er is geen tegendeel meer om ons zelf te definiëren en we kunnen onszelf onmogelijk uitwisselen doordat het tekensysteem onze werkelijkheid is, waardoor het begrip ‘zelf’ nu leeg geworden is.

Alles ‘eigen’ aan de mens wordt geconstrueerd door het tekensysteem. Alle doelen die voorheen aan de menselijke activiteiten waren vastgekoppeld zijn verdwenen. We sporten niet meer vanwege de status die hieraan vastgekleefd is, maar omdat we in staat zijn te sporten. De inhoud van de activiteiten doet er niet meer toe, enkel de vorm, de formule, heerst. Dit komt doordat circulatie het best werkt als er geen inhoud bestaat. Maar we moeten de overheersing van netwerken en systemen niet zien als een vervreemdende kracht, want we zijn geen subject meer. De mens en zijn systemen en media vormen immers een geheel circuit van kettingreacties. ‘Het flexibele, mobiele individu van een variabele geometrische vorm is niet meer een subject met rechten, maar is eerder een tacticus en promotor van zijn eigen bestaan geworden, wiens

referentiepunt niet meer enig actorschap van de wet is, maar louter de efficiëntie van zijn eigen functioneren of prestatie.’ (TE, p. 87, mijn vert.). Het subject heeft dus geen positie meer in de hyperrealiteit; het is enkel een onderdeel van het systeem geworden.

In de primitieve samenlevingen was het subjectbegrip al niet van toepassing. Als de symbolische uitwisseling centraal staat, zijn de begrippen subject en object immers omkeerbaar en daardoor niet bestaand. De mens en het ding krijgen hun inhoud in hun concrete relaties volgens de regel van aanbieden en terugaanbieden. Het subject en het object hebben derhalve beide geen essentie; ze krijgen continu een inhoud in de symbolische uitwisseling. Als zowel het object als het subject gezien kan worden als een vorm die continu anders wordt ingevuld, dan kan er geen dialectisch onderscheid tussen subject en object gemaakt worden. In het vroege kapitalisme werd deze symbolische uitwisseling buitengesloten door het subject een vaste vorm aan de hand van de dialectische tegenstellingen te geven. In de hyperrealiteit zitten we in de situatie dat het subject noch een inhoud heeft, noch uitwisselbaar is, waardoor de vorm van het subject leeg blijft.

Zoals in paragraaf 4.2.2 besproken is, is volgens Baudrillard het object niets en wordt het pas iets door de context. Hetzelfde zal mijns inziens gelden voor het subject. Dit inzicht levert kritiek op het idee dat deze twee begrippen tegenover elkaar staan, want in principe zijn ze beide niets. Het autonome subjectbegrip is enkel ontstaan vanwege een bepaalde logica die buiten ons zelf ligt. De autonomie, de ratio en de vrijheid van het subject kan je zien als een gedwongen invulling van de subjectvorm die als simulacrum bestond, maar nu enkel gesimuleerd wordt. Ondanks de pogingen om het autonome subject in stand te houden, wordt de mens gefascineerd door de tekens die hem omringen. De fascinatie van de mens voor het oncontroleerbare, voor het niet-subject zijn, moeten we niet verwarren met een verlangen of een behoefte hieraan, want we zijn juist gefascineerd door het zelfverlies.

‘Het [de fascinatie] is een vorm van versmelten met het scherm, immanent zijn met het scherm. Er is geen fascinatie meer in het staren. Er is niet langer enige transcendent onderscheidingsvermogen mogelijk. Er is een soort van participatie, coagulatie, proliferatie van berichten en tekens etc. Je bent niet langer in een situatie om te kunnen oordelen en je hebt geen vermogen meer om te reflecteren. Je bent opgenomen in het scherm, je bent

een starend kijk-simulacrum. Dit is fascinatie. Het is een vorm van extase.' (Baudrillard in Gane, p. 85, mijn vert.)

De mens verliest in de cyclus van verschijningen en verdwijningen haar inhoud en subjectpositie en wordt continu een andere verschijning. Baudrillard wil mijns inziens ontsnappen aan de huidige situatie, waarin we geen subject meer zijn maar desalniettemin vasthouden aan onze positie als subject. Met de verleiding, die het effect is van de obsceniteit, ziet Baudrillard de mogelijkheid om te verschijnen en te verdwijnen.

‘Je wordt onverschillig ten aanzien van jezelf om de anderen beter in een soort van buitengewone verwarring onder te dompelen; op die manier worden zij kwetsbaar. Fundamentaal gezien, is het een neutrale en subtiele vorm van verleiding. Maar dat is niet de strategie van een verantwoordelijk en moreel subject, het is de strategie van een object. Je maakt jezelf inert als een object, verstoken van antwoorden, aldus verkrijgend een enigmatische kracht.’ (Baudrillard in Gane, p. 191, mijn vert.) De enige strategie is dat we onverschilliger dan onverschillig worden ten aanzien van de

betekenissen die we toegedicht gekregen hebben. Dit is geen bewuste keuze van de mens; het is het ironisch effect van de hyperbepaling. Baudrillard noemt dit de strategie van het object. Dit is licht verwarrend, omdat de dialectische scheidingen in de hyperrealiteit en in de verleiding niet meer bestaan. Object-worden moeten we dan eerder zien als strategie, als méér object dan object worden. In de illusie, de cyclus van metamorfoses is er noch een subjectpositie noch een objectpositie, maar zijn er enkel verschijningen en verdwijningen. Baudrillards eigen theorie is dan ook te interpreteren als een uitdaging aan het systeem, opdat de mens verdwijnt en

verschijnt als tijdelijke vorm, van welke het niet meer duidelijk is of het subject of object is, want het is opgenomen in een cyclus van metamorfoses.

In hoeverre Baudrillard echt voorbij het subject komt staat ter discussie. Enerzijds lijkt hij het subject als een verloren historische constructie te beschouwen die enkel nog als simulatie bestaat, anderzijds blijft hij volgens Oosterling appelleren aan ‘het metaforische bewustzijn van de lezer, dat een band tussen de taal en de buitentalige werkelijkheid veronderstelt’

(Oosterling,1989d). Baudrillard geeft zelf ook toe dat het hem in zijn theorie niet lukt om uit de subjectpositie te geraken; hij blijft een producent van betekenissen. (Zurbrugg, 1997, p. 32). Hierdoor ervaren we inderdaad bij het lezen van Baudrillard een ‘geladen zinvolheid’ (Oosterling, 1989d). Juist hierdoor is het lastig om Baudrillard te interpreteren.

5

CONCLUSIE

:

In document Kritiek op het autonome subject: de plek en functie van het subject bij Jean Baudrillard en Peter Sloterdijk (pagina 63-67)