Symboliek van begraafplaatsen

Symboliek in de vormgeving

In de begraafcultuur speelt symboliek een grote rol. Tekens met een achterliggende boodschap, met een betekenis zijn vooral op grafmonumenten terug te vinden. Naast het gebruik van symbolen op grafstenen komt de symboliek eveneens in sommige ontwerpen tot uiting. De ontwerper heeft bewust of onbewust vormen met een betekenis in zijn ontwerpen gebruikt.

Een vorm die veel werd toegepast is de cirkel. De cirkel staat symbool voor de oneindigheid, voor de eeuwige kringloop van het leven.28 Het toepassen van deze vorm gebeurde op verschillende manieren. Het meest komt de cirkel terug in de padenpatronen. Bijvoorbeeld op een punt waar paden elkaar kruisen of aan het einde van een pad zodat de wandelroute geen einde kent. Het is niet met zekerheid te zeggen of de architect bij het gebruiken van een cirkelvorm in zijn ontwerp de symboliek in zijn achterhoofd had of dat deze vorm is gekozen vanwege zijn

28 Bok et al, 2003, 54.

praktische aard. Door een cirkel in de padenstructuur op te nemen werd er een plek gecreëerd waar de lijkkoets of lijkauto zonder al te veel problemen kon keren. Op het voorterrein is de vorm van een cirkel eveneens vaak toegepast. Net als op de begraafplaats was een cirkelvormig pad handig om de begraafplaats te betreden en te verlaten. Bij veel dodenakkers is er een halve cirkel gebruikt die het zelfde doel had maar deze nam minder ruimte in. Naast de toepassing binnen de padenstructuur komt de vorm van een cirkel ook als waterelement terug in een aantal ontwerpen.

Naast de cirkelvorm is het kruis in ontwerpen voor begraafplaatsen toegepast. Het kruis is een christelijk symbool. Het kruis staat symbool voor het geloof, van Christus’ dood en opstanding.29 Voor de intrede van het christendom symboliseerde het kruis de verzoening tussen hemel en aarde.30 Daarom is het ook niet verwonderlijk dat deze

29 Hulsman et al, 2010, 349. 30 Houting, 2002, 92.

|Afbeelding 60 (boven) Het padenpatroon op de begraafplaats

in Sint Isidorushoeve (Overijssel) is in de vorm van een gelijk-waardig kruis aangelegd.

|Afbeelding 62 (onder) De algemene begraafplaats in Maarn

(Utrecht) kent symboliek in het padensysteem. Onderaan is een hart in de padenstructuur uitgespaard. Boven het hart ligt het hoofdpad in de vorm van een Latijns kruis. Samen met een anker, uitgevoerd in beplanting vormen zij de drie-eenheid, Geloof, hoop en liefde.

|Afbeelding 61 (boven) De algemene begraafplaats in

Gorredijk (Friesland) heeft een voorterrein met een rond-gaande padenstructuur. In deze cirkel is een waterpartij aangelegd.

|Afbeelding 63 (onder) In het hart op de algemene

begraafp-laats in Maarn (Utrecht) is een anker van Buxus aangeplant. Buxus is altijd groen en heeft in deze toepassing een dubbele betekenis gekregen.

figuur op de dodenakkers met een religieuze achtergrond in het ontwerp voorkomt. Het hoofdpad vormde de lange zijde van het kruis. Daar dwars op geplaatst stond de korte zijde. Samen vormen zij de padenstructuur, soms aangevuld met bijpaden.

Eén van de ontwerpen aangelegd in het interbellum is gebaseerd op een vlinder. De vlinder symboliseert de onsterfelijke ziel en de kortstondigheid van het aardse leven.31 Het betreft hier de nieuwe algemene begraafplaats van Lochem. Tuinarchitect Hugo Poortman tekende dit ontwerp en liet de paden in de vorm van een vlinder in een bestaand bosperceel uithakken.32 Het hoofdpad vormt het lijf van de vlinder en de overige paden symboliseren de vleugels. Bij het betreden van de begraafplaats is niet te ervaren dat de dodenakker in de vorm van een vlinder is uitgevoerd. Van bovenaf is dit wel te zien.

Op een tweetal begraafplaatsen komt de vorm van een hart terug in het ontwerp. Het hart symboliseert liefde.33De harten maken bij beide begraafplaatsen deel uit van het paden- patroon. Het middengedeelte is hierbij opgevuld met beplanting. Op de gemeentelijke begraafplaats in Maarn, waar het patroon van een hart in de padenstructuur is uitgespaard, is in het midden van dat hart, door het aanbrengen van beplanting de vorm van een anker gerealiseerd. Het anker staat symbool voor vastberadenheid en trouw en in de Christelijke cultuur voor hoop.34. Het hoofdpad van de dodenakker is in de vorm van een kruis aangelegd. Samen vormen deze tekens geloof, hoop en liefde wat symbool staat voor de drie-eenheid.35

Symbolische beplanting

Niet alleen in het ontwerp van begraafplaatsen komt symboliek tot uiting, maar ook bij de beplanting. Bepaalde plantensoorten hebben namelijk een specifieke symbolische waarde. Veel voorkomend op begraafplaatsen is groenblijvende beplanting. Het betreft hier in de meeste gevallen uitheemse beplanting in de vorm van coniferen. Andere toegepaste groenblijvende soorten zijn venijnboom, palmboompje, hulst, laurierstruiken en klimop. Eveneens komen sparren en douglasbomen voor. Deze beplanting heeft de eigenschap het gehele jaar door groen te zijn. Groenblijvende beplanting symboliseert het eeuwige leven.36

De altijd groene beplanting geeft het hele jaar het zelfde beeld. Bloemen daarentegen bloeien slechts een korte periode per jaar, in een bepaald seizoen. Naast dat bloemen voor beleving van de seizoenen zorgen en kleur geven aan de begraafplaats, hebben zij ook een symbolische waarde. Bloemen komen in vele gedaantes op begraafplaatsen voor. Onder meer bij bomen, heesters en vaste planten. De periode dat de bloemen zichtbaar zijn verschilt per soort. Het is mogelijk om door variatie in soorten het hele jaar door, door middel van bloemen kleur op de begraafplaats te creëren. Naast de beplanting die onderdeel uitmaakt van de begraafplaats worden er door nabestaanden bloemen op graven gelegd bij een uitvaart of als de dode zijn of haar grafrust al heeft gevonden. Bloemen symboliseren de ziel, ze openen het hart naar het zonlicht zoals mensen hun ziel openen naar God.37

Er is op begraafplaatsen ook beplanting gebruikt met een eigen symboliek. De hulst is een van deze heesters. Naast het groenblijvende blad heeft het blad stekels. In een christelijke context is dit van betekenis. Hulst symboliseert, naast het eeuwige leven, de doornenkroon en het lijden van Christus.38 Evenals de hulst is klimop een groenblijvende plant. Naast het immer groene blad heeft klimop hechtwortels die ervoor zorgen dat de plant zich ergens aan vast houdt, ergens mee is verbonden. Op de begraafplaatsen, aangelegd in het interbellum wordt klimop veelal als bodembedekker toegepast. Klimop symboliseert, naast het eeuwige leven, verbondenheid tot in de dood.39

Een andere, veel voorkomende groenblijvende heester uit de coniferenfamilie is de venijnboom, beter bekend als Taxus. De venijnboom blijft altijd groen en wordt van oudsher met rouw en dood in verband gebracht. Omdat de Taxus goed is te snoeien komt deze in verschillende gedaantes op begraafplaatsen voor. De venijnboom wordt toegepast als afscheiding tussen de rijen graven, in de vorm van een geknipte haag. Eveneens zijn er varianten in de vorm van een zuil aangeplant en wordt Taxus in losse vorm gehandhaafd. De venijnboom staat symbool voor onvergankelijkheid.40

31 Hulsman et al, 2010, 349.

32 Correspondentie A. Baarssen beheerder Nieuwe Begraafplaats Lochem, 13 november 2014 33 Meijer, 1992, 27. 34 Houting, 2002, 92. 35 Strouken et al, 1999, 66. 36 Ibidem, 67. 37 Bok et al, 2003, 48. 38 Meijer, 1992, 31. 39 Strouken et al, 1999, 67. 40 Kok et al, 1994, 168.

82

Naast groenblijvende beplanting werden er bomen toegepast die hun blad laten vallen. Het betreft bomen met een opgaande habitus. Deze bomen symboliseren de levensboom.41 Daarnaast zijn er ook bomen die de takken en twijgen naar beneden richten. Deze bomen stralen iets treurig uit, alsof ze huilen. Ze worden dan ook treurbomen genoemd. Op meerdere begraafplaatsen, aangelegd tussen 1918 en 1940, zijn deze bomen aangeplant. Het betreft voornamelijk treurberken, -beuken en -wilgen. Treurbomen staan symbool voor rouw en verdriet.42

De ontwerpen van begraafplaatsen verschillen onderling nog al van elkaar. De toegepaste symboliek in het ontwerp is hieraan gekoppeld. Rooms-Katholieke begraafplaatsen kennen een onderverdeling van velden in de vorm van een kruis. Algemene dodenakkers daarentegen hebben weinig christelijke symboliek. Een padenstructuur waarin de wandelgangen de vorm van een kruis aannemen zijn nauwelijks te vinden. De cirkelvorm komt, in tegenstelling tot Katholieke grafvelden, echter wel meer op gemeentelijke begraafplaatsen voor. De Joodse begraafplaatsen die tussen beide wereldoorlogen zijn aangelegd kennen geen symboliek in het ontwerp. Voor de beplanting geldt het zelfde.

Op algemene dodenakkers komt de symbolische waarde van beplanting het meest tot uiting. Het sortiment op deze begraafplaatsen is uitbundiger en kent daardoor meer plantensoorten die een betekenis hebben. Treurbomen en groenblijvende beplanting zijn bij deze dodenakkers veelvuldig toegepast. Op Rooms-Katholieke grafvelden komt minder groen voor waardoor er eveneens minder beplanting met een symbolische gedachte wordt aangetroffen.