Strategische beantwoording?

Het gemeten effect van de beleefde levenskansen in het land van herkomst op de gebruikte terugkeervariabelen (attitude, gepercipieerde controle en intentie) zou overschat kunnen zijn indien verschillen in terugkeerintentie tevens een effect zouden hebben op de gerapporteerde levenskansen. Dit zou het geval zijn als respondenten met de laagste intentie tot terugkeer om strategische redenen méér dan andere respondenten de onveiligheid in het land van herkomst zouden hebben overdreven. Misschien vreesden sommige respondenten, die de veiligheid in hun land van herkomst helemaal niet zo negatief inschatten, maar om heel andere redenen niet van plan zijn om te remigreren, dat een eerlijke beantwoording van de vragen over de veiligheid hun kansen in de asielprocedure zou verkleinen en de kans op verplichte terugkeer zou vergroten.

Voor de gerapporteerde gezondheid geldt iets soortgelijks. De respondenten die het meest negatief staan tegenover terugkeer, maar daar andere redenen voor hebben dan gezondheidsklachten, hebben mogelijk hun ongezondheid overdreven, omdat zij hoopten dat zij hun verblijf in Nederland zouden kunnen verlengen met een medische procedure (zie de noot voor details hierover).34

Strategische beantwoording kan niet met zekerheid worden geïdentificeerd en ge-elimineerd, maar er kan toch een indruk van worden verkregen, wanneer de aan-nemelijke veronderstelling wordt gemaakt dat ‘strategische’ respondenten vooral de laagst mogelijke antwoordcategorieën zullen hebben gekozen bij de vragen over gezondheid en veiligheid.

Gezondheid is gemeten met de vraag ‘Hoe zou u in het algemeen uw gezondheid omschrijven?’. De antwoordcategorieën waren ‘slecht’, ‘matig’, ‘goed’, ‘heel goed’ en ‘uitstekend’. In de paragrafen 5.1 tot en met 5.4 is de gezondheid meegenomen als één variabele. Daarbij werd verondersteld dat de relatie tussen gezondheid en terugkeer lineair is. Het is ook mogelijk om het effect van de variabele gezondheid in kaart te brengen met vier variabelen in plaats van met één. Dit zijn zogeheten ‘dummies’ die in dit geval aangeven of een respondent een ‘slechte’ en ‘matige’, een ‘goede’ of een ‘heel goede’ gezondheid zegt te hebben. De respondenten met een ‘uitstekende’ gezondheid vormen in dat geval de vergelijkingsgroep. De score op terugkeer van respondenten met een ‘slechte’ gezondheid wordt in het regres-siemodel dan vergeleken met de score van respondenten met een ‘uitstekende’ gezondheid. Ook respondenten met een ‘matige’, ‘goede’ en ‘heel goede’ gezond-heid worden op hun beurt vergeleken met de respondenten met een ‘uitstekende’ gezondheid. In de paragrafen 5.1 tot en met 5.4 werd de gerapporteerde gezond-heid meegenomen als één variabele omdat het aantal onafhankelijke variabelen al

34 Uitgeprocedeerde asielzoekers kunnen een beroep doen op artikel 64 van de Vw 2000, dat bepaalt dat uitstel van vertrek kan worden verleend wanneer de vreemdeling of een van zijn gezinsleden vanwege medische problemen niet in staat is om te reizen. De IND beslist op het verzoek om uitstel van vertrek na hierover advies te hebben ingewonnen bij het Bureau Medische Advisering (BMA). Wordt het verzoek gehonoreerd, dan beslist het COA over het verlenen van (vervolg)opvang. Zolang de IND en het COA niet hebben besloten op het verzoek heeft de vreemdeling wel rechtmatig verblijf in Nederland, maar geen recht op opvang. Een andere mogelijkheid is het aanvragen van een reguliere verblijfsvergunning op medische gronden. Ook het indienen van een dergelijke aanvraag geeft geen recht op opvang (VluchtelingenWerk Nederland, 2007). Eind 2009 heeft de Staatssecretaris van Justitie aangekondigd dat uitgeprocedeerde asielzoekers die een actueel en volledig medisch dossier over-leggen in beide gevallen ook tijdens de aanvraagprocedure opvang kunnen krijgen (Kamerstukken 139399).

vrij groot was. Op dit moment in de analyse weten we echter dat diverse veronder-stelde determinanten van terugkeer in onze onderzoekgroep geen significant effect hebben op de gebruikte variabelen voor terugkeer. Dit gold bijvoorbeeld voor het gerapporteerde migratiemotief. De betreffende variabelen, die blijkbaar minder relevant zijn om de variatie in de onderzoeksgroep te verklaren, kunnen nu be-trekkelijk veilig buiten beschouwing worden gelaten. Daardoor wordt het mogelijk om het effect van de gerapporteerde gezondheid met vier variabelen te meten in plaats van met één.

Tabel 6 presenteert de resultaten van deze verdiepingsanalyse voor het effect op terugkeerintentie, de centrale afhankelijke variabele in dit onderzoek. Als terug-keerintentie niet zou samenhangen met de werkelijk beleefde gezondheid, en het gevonden effect van gezondheid louter en alleen door strategische beantwoording zou zijn ontstaan, dan zouden we verwachten dat alleen de respondenten met een ‘slechte’ en ‘matige’ gezondheid minder geneigd zouden zijn tot terugkeer in ver-gelijking met respondenten met een ‘uitstekende’ gezondheid, terwijl responden- ten met een ‘goede’ of ‘heel goede’ gezondheid dezelfde scores zouden hebben op terugkeerintentie als respondenten met een ‘uitstekende’ gezondheid.

De resultaten van deze verdiepingsslag laten zien dat het gevonden effect van gezondheid niet louter en alleen een bijeffect van strategische beantwoording lijkt te zijn. Als de andere determinanten van zelfstandige terugkeer constant worden gehouden, dan blijkt het verschil in terugkeerintentie tussen respondenten met een ‘slechte’ gezondheid en een ‘uitstekende’ gezondheid inderdaad groter dan het ver-schil tussen respondenten met een ‘goede’ gezondheid en respondenten met een ‘uitstekende’ gezondheid. Maar er is ook een significant verschil in terugkeerintentie tussen respondenten met een ‘matige’ of ‘goede’ gezondheid ten opzichte van res-pondenten met een ‘uitstekende’ gezondheid. De relatie tussen gezondheid en terugkeerintentie lijkt wel licht curvilineair te zijn: het effect van het hebben van een ‘slechte’ gezondheid is namelijk meer dan vier keer zo sterk dan het (niet-signi-ficante) effect van het hebben van een ‘goede’ gezondheid. Dit kan wijzen op be-perkte strategische respons, maar kan evenzogoed worden verklaard op inhoude-lijke gronden: het is immers aannemelijk dat het verschil tussen een slechte en matige gezondheid voor terugkeer van groter belang is dan het verschil tussen een heel goede en uitstekende gezondheid.

Het kan ook nog zijn dat terugkeerintentie een effect heeft op de werkelijk beleefde en/of objectieve gezondheid, en niet alleen op de gerapporteerde gezondheid: mis-schien is een deel van de gezondheidsklachten – die volgens de veldwerkonderzoe-ker vooral van psychische aard waren – een uitvloeisel van het verveldwerkonderzoe-keren in een situatie waarin terugkeer verplicht wordt gesteld zonder dat betrokkene daarmee instemt. Of dit inderdaad zo is, zou nader (longitudinaal) onderzoek vergen (zie ook de onderzoeksaanbevelingen in het concluderende hoofdstuk).

Een vergelijkbare exercitie is mogelijk bij de variabele ‘levenskansen herkomstland veiligheid’, die is afgeleid van de items ‘Zou u bang zijn als u [in de komende 12 maanden] zou terugkeren?’ (schaal 1-5) en ‘Het is voor mij onveilig in mijn land van herkomst’ (schaal 1-7). Er kan in dit geval worden verondersteld dat ‘strategische’ respondenten, als die er zijn, geconcentreerd zijn onder de respondenten die bij beide items een 1 hebben gekozen of bij een van beide vragen een 2. Dit geldt voor 91 van de 108 respondenten. We noemen deze groep ‘levenskansen veiligheid laag’. De resterende 17 respondenten kunnen vervolgens worden verdeeld over twee on-geveer even grote categorieën: ‘levenskansen veiligheid midden’ en ‘levenskansen

veiligheid hoog’.35 Als terugkeerintentie in werkelijkheid niet zou samenhangen met de beleefde veiligheid, zodat het gevonden effect louter het gevolg zou zijn van strategisch beantwoording, dan zouden we een verschil verwachten tussen de lage en hoge groep, maar niet tussen de middengroep en de hoge groep. Er blijkt echter wel degelijk een substantieel en significant verschil te zijn tussen de middengroep en de hoge groep (B=-8,9), hoewel dit verschil kleiner is dan het verschil tussen de lage en de hoge groep (B=-13,6).

We kunnen derhalve concluderen dat verschillen in terugkeerintentie daadwerkelijk verbonden lijken te zijn met de werkelijk beleefde (on)veiligheid. Anders gesteld: de meeste respondenten lijken daadwerkelijk te denken dat het in het land van her-komst relatief onveilig is en die gedachte lijkt daadwerkelijk een belemmering te zijn voor terugkeer. Dit roept vervolgens de vraag op hoe de beleefde veiligheid zich verhoudt tot de objectieve veiligheid: Hebben de respondenten echt iets te vrezen bij terugkeer (als gevolg van de politieke situatie in het land van herkomst) of heeft de pessimistische inschatting van de veiligheid andere oorzaken? Een verkenning van die vraag staat centraal in het restant van dit hoofdstuk.

Tabel 6 Verdiepingsanalyse. Regressiemodellen met dummies voor de

variabelen ‘levenskansen herkomstland veiligheid’ en ‘gezond-heid’ B p Sociale bindingen Migratieschulden 2,34 0,13 Bindingen herkomst 0,89 0,12 Toekomstperspectief

Levenskansen herkomstland veiligheid laagste groep -16,65 0,01 Levenskansen herkomstland veiligheid middengroep -11,37 0,02 Levenskansen herkomstland (soc. ec.) -2,19 0,06 Ingeschatte kans op legaal verblijf -0,11 0,84

Levenskansen illegaal verblijf -2,66 0,02

Hoger beroep / bericht gehad van verblijfsbeëindiging 3,56 0,04

Gesproken met DT&V 8,23 0,00

Praktische voorwaarden voor terugkeer

Papieren 0,65 0,06

Genoeg geld voor terugkeer en eerste levensonderhoud 0,96 0,03

Gezondheid (‘slecht’) -13,41 0,01

Gezondheid (‘matig’) -7,39 0,02

Gezondheid (‘goed’) -6,70 0,02

Gezondheid (‘heel goed’) -2,65 0,21

Constante 6,84 0,06

Verklaarde variantie (Nagelkerk) 79%

Percentage goed geclassificeerd (nul model) 80%

Percentage goed geclassificeerd 93%

35 De eerste respondent in de hoogste categorie heeft bij de vraag ‘Zou u bang zijn als u [in de komende 12 maan-den] zou terugkeren?’ gekozen voor ‘een beetje’ en bij de vraag ‘Het is voor mij onveilig in mijn land van her-komst’ voor ‘mee oneens’, de op een na laagst mogelijke antwoordcategorie bij die vraag. De respondent met de hoogste score in de groep ‘levenskansen veiligheid hoog’ koos bij beide vragen respectievelijk voor ‘een beetje’ en ‘zeer mee eens’.

5.7 De relatie tussen beleefde veiligheid en meer objectieve