“Stads- of dorpskernen” lijken sterk op “ruimtelijke gehelen”, omdat het gaat om heterogene combinaties van erfgoedrelicten die zich in elkaars buurt bevinden en organisch gegroeid zijn. Toch is de inhoudelijke link tussen de relicten groter bij stads- of dorpskernen: ze bestaan uit het centrale deel van een woonkern en eventueel aangrenzende gebieden. Centraal in deze woonkernen bevinden zich traditioneel een kerk, een abdij, een kasteel en/of een plein, met daarrond woonhuizen. Ook typische dorpsbebouwing komt frequent voor, zowel publiek (bijvoorbeeld een school, een station, een stadhuis) als religieus (bijvoorbeeld een pastorie, een kerkhof, een kapel). Zeker parochiekerken zijn een populair element in beschermde kernen, vaak in combinatie met een nabijgelegen pastorie of dekenij, maar de aanwezigheid van deze erfgoedrelicten is geen noodzakelijke voorwaarde. Zo zijn er ook verschillende beschermingen zonder een parochiekerk, zoals bewoningskernen rond een kasteel of abdij, of bij de kruising van wegen en/of waterwegen.11 269 van de 685 bouwkundige gehelen zijn ‘stads- of dorpskernen’.
Het eerste wat opvalt is dat stads- of dorpskernen meer homogeen beschermd werden in vergelijking met de andere categorieën:
- 243 stads- of dorpskernen zijn uitsluitend beschermd als stads- of dorpsgezicht - 17 stads- of dorpskernen zijn uitsluitend beschermd als cultuurhistorisch landschap
- 5 stads- of dorpskernen werden eerst beschermd als cultuurhistorisch landschap, daarna opnieuw als stads- of dorpsgezicht (meestal met een ruimere afbakening)
- 4 stads- of dorpskernen werden beschermd als stads- of dorpsgezicht en tegelijk als één monument of als monumentencluster
- Geen enkele stads- of dorpskern is als geheel enkel beschermd als één monument of als monumentencluster
11 Bijvoorbeeld het gehucht Clachoire, met enkel gebouwen aan een kruispunt (ID 13742); het gehucht Male, met een abdij centraal (ID 14666); of het gehucht De Fintele, een groepering van gebouwen die ontstond als handelsnederzetting (ID 12265).
Toch zijn er ook nog verschillen. Zo tellen de provincies Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant ongeveer dubbel zo veel beschermde stads- of dorpskernen als de overige provincies:
- Antwerpen 31 - Limburg 41
- West-Vlaanderen 39 - Oost-Vlaanderen 85 - Vlaams-Brabant 73
Een nog grotere variatie in de categorie van de stads- of dorpskernen is te vinden bij de afbakening van de bescherming. Bij sommige kernen bestaat de bescherming bijvoorbeeld uit honderden gebouwen en tientallen straten, pleinen of waterlopen, bij andere kernen is de bescherming beperkt tot het centrale plein zelf, zonder aangrenzende bebouwing. We kunnen deze afbakeningen nog onderverdelen, met die nuance dat de categorieën niet sluitend zijn, aangezien sommige kernen licht afwijken van de definities. De onderverdeling is dus een eerste aanzet, die nog verder onderzocht moet worden.
Bij “mononucleaire stads- of dorpskernen” bestaat de bescherming uit een centraal plein en een kerk met de direct aangrenzende gebouwen:
- Bij 34 mononucleaire beschermingen sluiten de gevels van die gebouwen op elkaar aan, bijvoorbeeld12:
o Grote Markt te Diest (ID 182)
o Dorpskom te Assebroek (ID 14649)
Dorpskom, Assebroek, ID 14649 (Inventaris.onroerenderfgoed.be)
- Bij 32 mononucleaire stads- of dorpskernen bevinden zich hoofdzakelijk vrijstaande gebouwen op de percelen rondom het plein, bijvoorbeeld:
o Merendree te Deinze (ID 10255) o Dorpskom Dudzele (ID 14656)
Bij “uitgebreide mononucleaire stads- of dorpskernen”, is de basis van de bescherming gelijkaardig aan de vorige categorie (ofwel aansluitende gevels, ofwel vrijstaande gebouwen rond een centraal plein met kerk), maar de afbakening werd uitgebreid met ofwel straten en bebouwing die leiden naar het centrale plein, ofwel een typologische site (bv. een abdij- of kasteeldomein), ofwel onbebouwde oppervlakte:
- Bij 36 beschermingen gaat het om de uitbreiding rond een kern omgeven door aaneengesloten gevelwanden
o Dorpskom Gierle te Lille (ID 5910), met aangrenzende straten o Dorpskom Steenhuize-Wijnhuize te Herzele (ID 9385), met kasteel
o Dorpskom Wieze te Lebbeke (ID 9437), met een extra straatwand en een verder gelegen hoeve
Dorpskom, Gierle, ID 5910 (Inventaris.onroerenderfgoed.be)
- Bij 54 beschermingen gaat het om de uitbreiding rond een kern omgeven door percelen met vrijstaande gebouwen
o Gehucht Bollebeek te Asse (ID 792), met een hoeveareaal en de loop van een waterloop
o Dorpskern Korbeek-Lo te Bierbeek (ID 496), met een aan weerszijde bebouwde straat, een hoeve, boomgaarden en weilanden
Dorpskom, Miskom, ID 88 (Inventaris.onroerenderfgoed.be)
“Polynucleaire stads- of dorpskernen” hebben meerdere kernen, waardoor ze een relatief grote oppervlakte bestrijken.
- 10 beschermingen bevinden zich in middelgrote steden13: o Stadskern Zoutleeuw (ID 1749)
o Stadskern Zottegem (ID 9178) o Stadskern Maaseik (ID 3597) - 5 beschermingen bevinden zich in dorpen:
o Dorpskom Dikkele te Zwalm (ID 11543)
o Dorpskom Sint-Pauwels te Sint-Gillis-Waas (ID 11517) o Oude kern Rekem te Lanaken (ID 3177)
13 Grote historische steden als Mechelen, Gent of Leuven worden niet gedekt door één overkoepelende bescherming, maar door meerdere afzonderlijke beschermingen van de meest essentiële pleinen en wijken.
Stadskern, Zoutleeuw, ID 1749 (Inventaris.onroerenderfgoed.be)
“Centrumloze stads- of dorpskernen” hebben niet één centraal punt. De 38 woonkernen in deze categorie worden gevormd door de optelsom van erfgoedrelicten die geen vaste structuur volgen, bijvoorbeeld een kerk, een pastorie, een kasteel, een hoeve of een watermolen, met de straten en woningen en onbebouwde percelen ertussen als deel van de beschermde afbakening. Dit soort kernen komen enkel voor op het platteland. In gehuchten bestaat de kern soms uitsluitend uit eenvoudige woonhuizen, zonder grotere bouwwerken als kerken of hoeves.
- Dorpskern Millen te Riemst (ID 2293): onder meer een kerk, een pastorie, een motte en enkele hoeves plus de dorpswoningen
- Dorpskom Perk te Steenokkerzeel (ID 762): een kasteel, een hoeve, boerenhuisjes en heel wat onbebouwde percelen
- Dorpskern Bekkerzeel te Dilbeek (ID 396): een kasteel, een kerk, een pastorie, een gemeentehuis en voormalige brouwerij
Gehucht, Clachoire, ID 13742 (Inventaris.onroerenderfgoed.be)
Daarnaast zijn er 13 beschermde “straatdorpen”, waarbij een straat met aangrenzende bebouwing centraal staat. Soms bevindt er zich een kerk en/of plein aan het uiteinde van de straat:
- Sint-Engelbertusstraat te Beveren (ID 7644): een straat met zowel aaneengesloten als vrijstaande woningen, inclusief een kerk en pastorie die op hetzelfde moment werden gebouwd
- Dorpskern Gutschoven te Heers (ID 3676): buigende straat met vrijstaande woningen
47 “minimale stads- of dorpskernen” beperken zich tot twee of drie gebouwen met hun directe omgeving. De aangrenzende woonhuizen maken deel uit van de beschermde afbakening. De vaakst voorkomende combinatie is een kerk en een pastorie/dekenij, inclusief het kerkhof en de
pastorietuin. Andere gebouwen in deze constellatie zijn bijvoorbeeld een hoeve, een motte, een gemeentehuis of een dorpswoning.
- Dorpskom Koolkerke te Brugge (ID 11646): kerk, pastorie, kerkhof
- Dorpskern Dilsen te Dilsen-Stokkem (ID 2199): voormalige kerk, kerkhof, kerkhofmuur, kapelanie en pastorie
- Dorpskom Ressegem te Herzele (ID 9350): kerk, kerkhof, pastorie, tuin, vijver en motte
Dorpskom, Koolkerke, ID 11646 (Inventaris.onroerenderfgoed.be)
Ten slotte zijn er nog beschermde dorpskernen die strikt genomen geen bouwkundige gehelen zijn, omdat ze niet bestaan uit meerdere bouwkundige elementen.14 De bescherming van de woonkern is beperkt tot een plein of een dries, al dan niet inclusief een kerk, maar zonder de aangrenzende gebouwen. De drie eerste voorbeelden werden beschermd als stads- of dorpsgezicht, de twee laatste als cultuurhistorisch landschap:
- Dorpsplein Eksaarde te Lokeren (ID 9778) - Essenbeek te Halle (ID 674)
- Dorpskern Wommelgem (ID 5508) - Marktplein Lommel (ID 2532) - Plein Linkebeek (ID 869)