Soortbeschrijving en verspreiding

De Noordse woelmuis Microtus oeconomus neemt als ijstijdrelict binnen de zoogdierfauna van Nederland een bijzondere plaats in. Als aparte ondersoort is Microtus oeconomus arenicola de enige endemische zoogdiersoort van Nederland.

De Nederlandse ondersoort van de Noordse woelmuis is een vrij forse woelmuis met een bruine tot zwarte vacht aan de bovenzijde, de onderzijde is donkergrijs. De vacht is vrij lang en heeft een enigszins metaalachtige glans. De staart is relatief lang en beslaat circa 40% van de kop-romplengte. De kop is breed en de oren steken vrijwel niet uit de lange vacht. De achterpoten zijn fors en donker, vaak met contrasterende witte nagels. Volwassen dieren zijn 9,5-16 cm lang en wegen 20-60 g (zie foto omslag).

De Noordse woelmuis is van oorsprong een dier van de toendra. Zijn verspreidingsgebied strekt zich uit van Noord-Scandinavië via Siberië en Alaska tot in Canada. Gescheiden daarvan leven, als relicten van een veel groter areaal tijdens de laatste ijstijd, populaties in Midden-Noorwegen en Zweden, langs de Oostzeekust van Finland, in Oostenrijk, Slowakije, Hongarije en Nederland. Veel van deze relictpopulaties zijn beschreven als aparte ondersoort.

De eerste meldingen van de Noordse woelmuis in Nederland betreffen enkele exemplaren uit de omgeving van Lisse. De vroegst bekende verspreiding in Nederland stamt uit 1945. Over het voorkomen van de soort is pas vanaf 1990 veel bekend geworden, omdat in alle relevante provincies onderzoeken en inventarisaties zijn uitgevoerd (fig. 6). De verspreiding is beperkt tot een vijftal regio’s waar min of meer van elkaar gescheiden metapopulaties voorkomen: Friesland-Overijssel, Texel, Noord-Holland Midden, Veenweidegebied Holland-Utrecht en het Deltagebied. De soort is typerend voor vochtige tot uitgesproken natte vegetaties in laagveen- en kleigebieden. De vindplaatsen zijn beperkt tot laag Nederland: afgesloten zeearmen,

zeeklei, laagveen en de overgangen hiertussen. Door verlies van goede leefgebieden verminderde het areaal in de periode 1989-1996 tot 1946-1969 met 24%.

De Noordse woelmuis is een vrijwel strikte herbivoor met een weinig selectieve voedselkeuze. Zijn voedsel bestaat uit rietspruiten, zeggen, biezen en (schijn)grassen. In de winter kan dit worden aangevuld met schors, zaden en wortels, in de zomer met kruiden (dicotylen).

Gedurende de wintermaanden zoeken de dieren de drogere delen in een leefgebied op. Van daaruit worden in de loop van het voorjaar geschikter wordende plekken bewoond. De soort is erg mobiel. De afstanden die gewoonlijk worden afgelegd tussen zomer- en winterhabitat zijn enkele tientallen meters tot 200 meter, maar deze kunnen ook wel tot 1500 meter bedragen. Dispersieafstanden kunnen wel tot ruim drie km bedragen. In 1953 werden door de stormvloed geïnundeerde gebieden in hetzelfde jaar door de Noordse woelmuis weer gekoloniseerd. Recent gevormde eilandjes in het Deltagebied die tot meer dan 1500 meter van het vasteland verwijderd liggen werden al snel bewoond. De soort lijkt dan ook in staat om brede wateren te overbruggen.

Dieren die in het najaar worden geboren vormen het grootste deel van de overwinterende populatie. Voortplanting begint al vroeg in het jaar en deze vrouwtjes kunnen vijf nesten van elk 3-7 jongen werpen. De vroeg geboren vrouwtjes kunnen nog in hetzelfde jaar enkele worpen krijgen. De individuele, elkaar overlappende leefgebiedjes van de mannetjes zijn groter (ca. 50x50 m) dan die van de vrouwtjes (ca. 20x20 m). De dieren gebruiken ondergrondse of bovengrondse gangen en maken nesten met twee toegangen. De nesten worden bij voorkeur onder hooi- of rietstapels gemaakt. De gangen zijn bij hoge grondwaterstanden goed waarneembaar door de opgeworpen kleine aardhoopjes (5.1.2).

Het voorkomen van de Noordse woelmuis in verschillende vegetatietypen lijkt te worden beïnvloed door de aanwezigheid van twee andere woelmuissoorten: de Veldmuis en de Aardmuis. Bij het voorkomen van meer dan één soort woelmuis is de biotoopkeuze beperkter dan daar waar maar één soort aanwezig is. De kans op het aantreffen van Noordse woelmuizen in goed of matig geschikt habitat werd verlaagd met 44-61% bij aanwezigheid van de Aardmuis.

De Veldmuis is door zijn gedrag optimaal aangepast aan korte vegetaties. Zowel Aardmuis als Noordse woelmuis hebben hun optimum in hogere vegetaties. De Noordse woelmuis is daarbij beter aangepast aan koude en natte omstandigheden (een goede zwemmer). Door de hoge mobiliteit kunnen de Noordse woelmuizen plekken die na inundatie weer droogvallen snel in gebruik nemen. In dergelijke situaties zou de Noordse woelmuis dus de Aardmuis kunnen verdringen. Waar die voorwaarden niet optreden krijgt de Aardmuis de overhand.

De uitkomst van deze concurrentie is dat de Veldmuis zich beperkt tot droge grasvegetaties, de Aardmuis tot iets verdrogende riet- en ruigtevegetaties en de Noordse woelmuis tot echt natte en/of periodiek overstromende riet- en ruigtevegetaties en graslanden.

Binnen één leefgebied kan de Noordse woelmuis in zeer uiteenlopende habitats worden aangetroffen, maar de belangrijkste zijn: nat schraalgrasland, rietland en ruigte. Bloemrijk grasland, open begroeiingen zoals buitendijks gelegen pionier- vegetaties zijn matig geschikt. Struweel, broekbos en droge graslanden zijn ongeschikt. Natte en/of periodiek overstromende riet- en ruigtevegetaties en graslanden vormen een optimaal habitat voor deze soort.

Leefgebieden met minimaal 7,5 hectare geschikt habitat lijken een duurzame populatie van de soort te kunnen herbergen. Door de grote populatiedynamiek als gevolg van de snelle voortplanting en korte levensduur kunnen populaties snel reageren op plotselinge gunstige en ongunstige omstandigheden.

Figuur 6. Verspreidingskaarten van Noordse woelmuis en Aardmuis sinds 1990. Ontleend aan gegevens databank VZZ (uit Drees 2003). Zwarte vierkantjes = voorkomen bevestigd.

5.1.2 Huidige ontwikkeling in de Vlietlanden