In dit onderzoek heb ik getracht een antwoord te geven op de overkoepelende
onderzoeksvraag: Welk licht werpt het reformpedagogisch gedachtegoed van Rudolf Steiner
op enkele belangrijke thema’s in het huidige onderwijsdebat in Nederland? De drie
hoofdstukken van dit onderzoek kunnen worden gezien als antwoord op deze vraag. Terugblikkend op het onderzoek zijn er twee dingen die ik nog wil noemen in aanvulling op de onderzoeksresultaten uit de drie hoofdstukken. Ten eerste heeft het onderzoek naar het pedagogisch gedachtegoed van Steiner mij er bewust van gemaakt dat de sociale driegeleding ook een potentiële inspiratiebron vormt voor het actuele onderwijsdebat. Daar waar ik
verwachtte dat het met het pedagogisch gedachtegoed van Steiner vooral mogelijk zou zijn om inhoudelijk op de thema’s uit het onderwijsdebat te reflecteren, maakte de sociale
driegeleding het mogelijk om het debat ook op een meer overstijgend, onderwijssociologisch niveau te beschouwen.
Ten tweede tonen het actuele onderwijsdebat en groei van vrijescholen naar mijn idee, dat er een behoefte aan verdieping bestaat in het onderwijs. Dit wordt bijvoorbeeld zichtbaar in de gretigheid waarmee Biesta’s vraag naar het waartoe van het onderwijs is overgenomen door een diversiteit aan deelnemers aan het debat. Aziza Mayo plaatst dat in een maatschappelijke beweging waarin er sprake is van een meer algemene herdefiniëring van wat waardevol is voor de samenleving en voor het individu (2015, p.19). Ik zou het willen benoemen als een behoefte aan zingeving en humanisering in het onderwijs, als reactie op de economisering en de cultuur van meten. De Humanistiek zou zich deze behoefte kunnen aantrekken en zich actiever kunnen mengen in het actuele onderwijsdebat.
Aanbevelingen voor vervolgonderzoek
De rol die het pedagogisch gedachtegoed voor de praktijk van het onderwijs zou kunnen betekenen wordt in dit onderzoek nauwelijks onderzocht of uitgewerkt. Ook de mogelijkheden die de al bestaande praktijk van het vrijeschoolonderwijs biedt ten aanzien van de thema’s uit het onderwijsdebat komt nauwelijks aan de orde. De resultaten van de reflectie van het pedagogisch gedachtegoed op het onderwijsdebat laten zien dat het zinvol kan zijn om ook de mogelijkheden die de praktijk van het
61
vrijeschoolonderwijs biedt ten aanzien van de thema’s uit het onderzoek nader te bestuderen.
In dit onderzoek is de sociale driegeleding in relatie tot het pedagogisch gedachtegoed slechts zijdelings besproken. Toch bleek daaruit dat het een waarde heeft voor het actuele onderwijsdebat en de visie op de positie van het onderwijs in de samenleving. Op basis hiervan kan men vermoeden dat nader onderzoek naar de sociale
driegeleding in relatie tot het onderwijs nog meer mogelijkheden en toepassingen hiervan in het huidige onderwijssysteem zou kunnen vinden. Zo kan de sociale driegeleding ook worden toegepast op de organisatie van een school.
Dit onderzoek heeft laten zien dat er enkele belangrijke humanistische waarden terug te vinden zijn in het pedagogisch gedachtegoed van Rudolf Steiner, zoals autonomie, vrijheid en verantwoordelijkheid. Een vergelijkend onderzoek naar de waarden in het pedagogisch gedachtegoed en de algemene humanistische waarden kan licht werpen op de eventuele relevantie van het pedagogisch gedachtegoed van Steiner voor het onderwijs dat zich baseert op een humanistisch mens- en wereldbeeld, zoals het HVO.
Zoals dit onderzoek heeft laten zien bestaan er interessante overeenkomsten tussen het werk van Gert Biesta en Rudolf Steiner. Interessant in het kader van het actuele
onderwijsdebat zou een onderzoek zijn naar hoe het werk van Steiner zich verhoudt tot het werk van Biesta en dan met name met betrekking tot de verschillende
doeldomeinen en functies van het onderwijs die Biesta omschrijft (kwalificatie, socialisatie, subjectificatie) en de notie van volwassenheid.
62
Literatuur
Antroposofische Vereniging in Nederland (2000). Antroposofie en het vraagstuk van de
rassen: eindrapport van de commissie Antroposofie en het vraagstuk van de rassen.
Zeist: AViN.
Bakker, P.C.M., Noordman, J.M.A., & Rietveld - van Wingerden, M. (2010, tweede herz. druk). Vijf eeuwen opvoeden in Nederland: idee en praktijk 1500-2000. Assen: Koninklijke van Gorcum.
Biesta, G.J.J. (2012). Goed onderwijs en de cultuur van het meten. Ethiek, politiek en
democratie. Den Haag: Boom|Lemma.
Biesta, G.J.J. (2015a). Het prachtige risico van het onderwijs. Culemborg: Uitgeverij Phronese.
Biesta, G.J.J. (2015b). Virtuoos onderwijs en virtuoos onderwijzen. Geraadpleegd op: 20-09- 2015, van http://oud.hetabc.nl/sites/hetabc.nl/files/virtuoos_onderwijs_en_virtuoos_ onderwijzen-gert_biesta.pdf
Biesta, G.J.J (2015c). Persoonsvorming of subjectificatie? Een poging tot verheldering [Gastblog]. Geraadpleegd op 28-10-2015, van
http://hesterij.blogspot.nl/ 2015/09/ persoonsvorming-of-subjectificatie-een.html
Docentendenktank, de (z.d.) Werkwijze. Geraadpleegd op 28-11-2015, van http://docentendenktank.nl/
Essen, M. van & Imelman J.D. (2003). Historische pedagogiek. Verlichting, Romantiek en
ontwikkelingen in Nederland na 1800 (Rev. Ed.). Groningen/Heeg: HB Uitgevers.
Graste, S. (2015) Een plek vinden in de wereld: een Arendtiaans perspectief op ontworteling in de huidige tijd (Masterscriptie). Utrecht: Universiteit voor Humanistiek.
63
Hanegraaf, W.D. (ed.). (2005). Dictionary of gnosis & western esotericism. Leiden: Brill.
Heldens, P. (2008). Over ontstaan en streven van de eerste Vrije School. Nijmegen: (z.u.). Te vinden op:http://www.vrijeschoolvalentijn.nl/syndeo_data/media/eerste_
vrijeschool.pdf.
Hetkind (2015). HetKind: Inspiratie, ligitimatie en verbinding. Geraadpleegd op 1-112015, van http://hetkind.org/
Hupkens, H. (2015). Worden wie je moet zijn. Onderwijspedagoog Gert Biesta over de bedoeling van onderwijs en opvoeding. Motief, 196, 4-7.
Imelman, J.D & Meijer W.A.J. (1986). De nieuwe school gister en vandaag. Amsterdam: Elsevier.
Imelman, J. D. & Van Hoek, P.B.A. (1983). Hoe vrij is de Vrije School? Nijkerk: Intro.
Kelchtermans, G. (2009). Gekoesterde kwetsbaarheid als professionele deugd. Verhalende
reflecties over goed leraarschap. NIVOZ lezing, uitgesproken op 20 mei 2009.
Kessels, J.W.M. (2013). Toekomst van het onderwijs in Vlaanderen. De school – een
aantrekkelijke plek voor leren en werken in 2030? Geraadpleegd op 06-09-2015, van:
http://doc.utwente.nl/88499/1/NL-Toekomst_Onderwijs_Kessels_2013.pdf
Kneyber, R. & Evers, J. (Eindred.). (2013) Het alternatief. Weg met de afrekencultuur in het
onderwijs. Amsterdam: Uitgeverij Boom.
Korthagen, F. & B. Lagerwerf (2011). Leren van binnenuit: Kwaliteit en inspiratie in het
onderwijs. Den Haag: Boom Lemma Uitgevers.
Krijger, A. (2014) Waar gaan we naar toe? Samenvatting en discussie. Geraadpleegd op 13 12-2015, van http://www.vrijeschoolbeweging.nl/achtergrond/waar-gaan-we-naartoe- samenvatting-en-discussie/.
64
Kunneman, H. (2009, derde herz. druk). Voorbij het dikke-ik. Bouwstenen voor een kritisch
humanisme. Amsterdam: Humanistics University Press.
Kunneman, H. (2013). Kleine waarden en grote waarden: Normatieve professionalisering als politiek perspectief. Inaugurele rede Universiteit voor Humanistiek, Utrecht. Amsterdam: Humanistics University Press.
Leerling 2020. (Z.d.). Waarom gepersonaliseerd leren? Geraadpleegd op 08-09-2015, van http://leerling2020.nl/#section-project.
Lievegoed, B.C.J. (2003). Ontwikkelingsfasen van het kind. Zeist: Christofoor.
Lievegoed, B.C.J. (1987). Lezingen en Essays. Zeist: Vrij Geestesleven.
Lindenberg, C. (1992). Rudolf Steiner. Baarn: Tirion.
Martens, R. (2014). Neoliberaal onderwijsbeleid. Onderwijsinnovatie, 1, 12-14. Geraadpleegd op: http://issuu.com/open_universiteit/docs/oi_1_def?e=4604970/7162296#search.
Maso, I. & A. Smaling (2004). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie. Den Haag: Boom Lemma Uitgevers.
Masschelein, J. & Simons, M. (2012). De apologie van de school. Een publieke zaak. Leuven/Den Haag: Acco.
Mayo, A. (2015) Autonomie in verbondenheid: Waarde(n)vol onderwijs voor nu en voor de
toekomst. Lectorale rede. Leiden: Hogeschool Leiden.
Meijer, W.A.J. (2002). Stromingen in de pedagogiek. Baarn: HB Uitgevers.
Meijer, W.A.J. (2013a). Onderwijs, weer weten waarom. Amsterdam: SWP.
65
Ministerie van onderwijs, cultuur en wetenschappen (2015). De Waarde(n) van weten:
Strategische agenda hoger onderwijs 2015-2025. Geraadpleegd op 22-09-2015, van
https://www.rijksoverheid.nl/documenten/beleidsnotas/2015/07/07/de-waarde-n-van- weten-strategische-agenda-hoger-onderwijs-en-onderzoek-2015-2025
Nationale Denktank, de. (2015). Nationale Denktank 2015: Het leren van de toekomst. Geraadpleegt op 31-10-2015, van http://www.nationale-denktank.nl/jaarlijkse denktank/denktank-2015/.
De Nieuwe Meso (2015). Vooruitblik DNM3: Wat is goed onderwijs? Geraadpleegd op: 07 09-2015, van http://www.denieuwemeso.nl/nieuws/vooruitblik-dnm-23-wat-is-goed- onderwijs.
Nieuwstadt, M. van (2015). De nieuwe goeroes. Onderwijsblad, 1. Geraadpleegd op: http://www.aob.nl/default.aspx?id=272&article=10983&q=onderzoek&m=
De Balie, NIVOZ/HetKind & De Iona Stichting (2013). Achtergronden bij gespreksavond De
Balie: Onderwijs, vermogen van morgen. De Balie, NIVOZ/HetKind, De Iona Stichting.
Geraadpleegd op 1-08-15, van
http://2012.iona.nl/footage/files/Raad_v_Samenhang_vervolg_19sept13.pdf
NIVOZ (z.d.). NIVOZ: Onderwijs, tact en leiderschap. Geraadpleegd op 31-10-15, van http://nivoz.nl/.
Onderwijs 2032 (2015a). Wat doet het platform onderwijs 2032? Geraadpleegd op 06-09- 2015, van http://onsonderwijs2032.nl/over-ons/
Onderwijs 2032 (2015b). Analyse dialoog Onderwijs 2032. Geraadpleegd op 1-11-2015, van http://onsonderwijs2032.nl/wp-content/uploads/2015/09/150930-Analyse-dialoog- Onderwijs2032_def.pdf
Onderwijsfilm van het jaar 2015 (z.d.). Wat is het doel van onderwijs? Geraadpleegd op 1-11- 2015, van http://watishetdoelvanonderwijs.nl/
66
Onderwijsfilosofie (2015). Onderwijsfilosofie: grondslagen voor doordacht onderwijs. Geraadpleegd op 1-11-2015, van http://www.onderwijsfilosofie.nl/
Onderwijsraad (2013). Een smalle kijk op onderwijskwaliteit. Geraadpleegd op 1-05-2015, van https://www.onderwijsraad.nl/upload/documents/publicaties/volledig/Stand- van-educatief-Nederland.pdf
Onderwijsraad (2014). Een eigentijds curriculum. Geraadpleegd op 1-11-2015, van https://www.onderwijsraad.nl/upload/documents/publicaties/volledig/Een-eigentijds- curriculum.pdf
Onderwijsraad (2015). Onderwijsdialoog over de professionele ruimte van de leraar. Geraadpleegd op 2-11-2015, van https://www.onderwijsraad.nl/actueel/nieuws/ uitnodiging-onderwijsdialoog-professionele-ruimte/item7312
Operation Education (2015). Operation Education: Over ons. Geraadpleegd op 31-10-2015, van http://operation.education/over-ons/
Paull, J. (2011). Rudolf Steiner and the Oxford Conference: The birth of Waldorf Education in Britain. In: European Journal of Educational Studies 3 (1) 2011
Platform Bèta Techniek. (Opdrachtgever). (2013, 6 maart). Waar een klein land groot in
moet worden [Videobestand]. Geraadpleegd op 3-11-2015, van
https://www.youtube.com/watch?v=PrMbHFUJKpk
Pentagon (1994). Rudolf Steiner in Nederland. Amsterdam: Auteur.
Pronk, H. (2014). Veertien worden. In: Opvoeden in de Puberteit. Amsterdam: Pentagon.
Raad van Samenhang (2013). Onderwijs vermogen van morgen. Symposium georganiseerd door De Balie, Het NIVOZ, De Iona Stichting. Geraadpleegd op 1-06-2015, van
http://nivoz.nl/wp-content/uploads/2014/03/achtergronden-bij-debat-de-balie-19-9-2013- onderwijs-vermogen-van-morgen.pdf
67
Reijngoud, T. (2013) Volgers en vormers: Spraakmakende opinieleiders over de toekomst van
het onderwijs. Amersfoort: Lias.
Rosenmöller, P. (2014). Hoe ICT leren persoonlijker maakt. Geraadpleegd op 07-09-2015, van http://surf.mediamission.nl/Mediasite/Play/3b01a2a2e8ba4678b43350ba3ac59725 1d? catalog=256d42e5-b866-4751-a230-3e85dcb0f01a
Sauer, J.E. (2006). Wijsheid van de mens. Over de ontwikkeling van de antroposofie van
Rudolf Steiner. Universiteit voor Humanistiek: werkstuk voor het vak ‘historisch
onderzoek’.
Sectorakkoord VO 2014-2017 (2014). Klaar voor de toekomst! Samen werken aan
onderwijskwaliteit. Geraadpleegd op: 08-09-2015, van
http://www.voraad.nl/userfiles/bestanden/Sectorakkoord/Sectorakkoord-VO-OCW.pdf
Seelen, M. (1998). Mijn lot heeft vlam gevat. Droom en daad van de Vrije School. Zeist: Vrij Geestesleven.
Seelen, M. (2004). Nawoord. In R. Steiner, Opvoeding en onderwijs: Spirituele grondslagen. Zeist: Vrij Geestesleven.
Sijmons, J. G. (2005). Phänomenologie und Idealismus: Analyse der Struktur und Methode
der Philosophie Rudolf Steiners. Proefschrift Universiteit Utrecht. Utrecht: Zeno Institute
for Philosophy.
Sissing, H. (red.) (2015). 3000 jaar denkers over onderwijs. Amserdam: Boom.
Steiner, R. (1980). Rudolf Steiner in der Waldorfschule. Vorträge und Aussprachen für die
kinder, Eltern und Lehrer in der Waldorfschule. Dornach: Rudolf Steiner Verlag.
Steiner, R. (1993). Mijn levensweg. Zeist: Vrij Geestesleven
Steiner, R. (1993). Algemene menskunde als basis voor de pedagogie. Zeist: Vrij Geestesleven.
68
Steiner, R. (2001). Opvoeden en onderwijzen als sociale opgave. Hemrik: Nearchus.
Steiner, R. (2004). Opvoeding en onderwijs: Spirituele grondslagen. Zeist: Vrij Geestesleven.
Steiner, R. (2009). De opvoeding van het kind. Amsterdam: Pentagon.
Steiner, R. (2012). Kerngedachten van de antroposofie. Wat Michael wil. Zeist: Christofoor.
Steiner, R. (2014a). Gezondmakend onderwijs. Amsterdam: Pentagon.
Steiner, R. (2014b). Opvoeden in de puberteit. Amsterdam: Pentagon.
Stevens, L. (2002). Zin in leren. Antwerpen-Apeldoorn: Garant. (Afscheidsrede Universiteit Utrecht).
Stevens, L. (2010). Zin in onderwijs. Antwerpen-Apeldoorn: Garant. (Inaugurele rede Open Universiteit).
Stichting Leerplan Ontwikkeling (2015). Waarom en hoe talentontwikkeling? Geraadpleegd op 23-11-2015, van: http://www.slo.nl/voortgezet/onderbouw/themas/talent/00002/
Stichting Leerplan Ontwikkeling (z.d.). Curriculum van de toekomst. Geraadpleegd op 23-22- 2015, van http://curriculumvandetoekomst.slo.nl/
United for Education (2015). Wij zijn United for Education. Geraadpleegd op: 31-10-15, van http://united4education.nl/u4e/
Veltman, W.F. (1982). Wat is antroposofie? Zeist: Vrij Geestesleven.
Vereniging van Vrijescholen (2015a). Scholenoverzicht. Geraadpleegd op 29-10-15, van http://www.vrijescholen.nl/scholenoverzicht/#.VjIYa_l_Okq.
Vereniging van Vrijescholen (2015b). Kiezen voor de vrijeschool. Geraadpleegd op 29-10-15, van http://www.vrijescholen.nl/kiezen-voor-de-vrijeschool/#.VjIhi_l_Oko.
69
Verhaeghe, P. (2012). Identiteit. Amsterdam: De Bezige Bij.
Verschuren, P.J.M. (2011, herz. Druk). Probleemstelling voor een onderzoek. Houten: Spectrum.
Verwer, S. (2015). Denken over onderwijs: het waarom en het waartoe van de
docentendenktank. Geraadpleegd op: 28-11-2015, van http://www.onderwijsfilosofie.nl/
beschouwingen/denken-over-onderwijs-het-waarom-het-hoe-en-het-waartoe-van-de- docentendenktank/
Veugelers, W.M.M.H. (Ed.). (2011). Education and Humanism. Linking autonomy and
humanity. Rotterdam [etc.]:Sense.
Visser, J. (2014a). In gesprek met René Kneyber over de afrekencultuur in het onderwijs. In: De Correspondent. Geraadpleegd op 2-11-2015, van https://decorrespondent.nl/649
Visser, J. (2014b). Het Nederlandse onderwijs zou zich minder op de markt moeten richten. In: De correspondent. Geraadpleegd op 13-11-2015, van https://decorrespondent.nl/ 1096/Het-Nederlandse-onderwijs-zou-zich-minder-op-de-arbeidsmarkt-moeten- richten/118207548888-917005d5.
Voogt, J. & N. Pareja Roblin (2010). 21st Century Skills: Discussienota. Universiteit Twente. Geraadpleegd op 2-11-2015, van http://portal.ou.nl/documents/23372050/23372156/ voogt_pareja+roblin_2010_21_st_century_skills__discussie_paperNL__def.pdf
Vrijonderwijs (z.d.) Homepage. Geraadpleegd op: 2-12-2015, van http://www.vrijonderwijs.nl/
Waldorf World List (2015). Waldorf World List. Directory of Waldorf and Rudolf Steiner Schools and Teacher Training Centers Worldwide. Geraadpleegd op 29-10-15, van: https://www.freundewaldorf.de/fileadmin/user_upload/images/Waldorf_World_List/Wal dorf_World_List.pdf.
70
Woud, van der L. & Beliaeva, T. & H. Westerik (DUO Onderwijsonderzoek) (2015).
Keuzemotieven vrijeschool. Rapportage: Onderzoek om wel of juist niet te kiezen voor een vrijeschool. Geraardpleegd op 29-10-15, van http://www.vrijescholen.nl/wp-
content/uploads/2015/07/Rapportage-keuzemotieven-vrijescholen.pdf.
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (2013). Naar een lerende economie:
Investeren in het verdienvermogen van Nederland. Amsterdam: Amsterdam University
Press.
Wikipedia (2015). Rudolf Steiner. Geraadpleegd op: 1-12-2015, van https://de.wikipedia.org/ wiki/Rudolf_Steiner#Kritik
Verder lezen
Ball, J. (2003) The teachers soul and the terror of performativity. Journal of Education Policy,
18 (2), 215-228.
Hargreaves, A. (2003) Teaching in the knowledge society. Education in the age of insecurity. New York/Londen: Teachers College Press.
Jehaes, J. & Simons, M. (2001) Performativiteit in opvoeding en onderwijs: over onderzoek voor allen en niemand. P. Smeyers & B. Levering (red.) Grondslagen van de
wetenschappelijke pedagogiek. Modern en postmodern. Amsterdam: Boom, p.283-306.
Manen, M. van (2014) Weten wat te doen als je niet weet wat te doen: Pedagogische
sensitiviteit in de omgang met kinderen. NIVOZ.
Ravitch, D. (2010) The Death and Life of the Great American School System. How teaching