5
Sinte Lutgart. Tweede boek.
I.Tprologe.
*
+ f. 4 ro. +
Nu hebbic u met waren warden En deel der viten van Lutgarden Verclart, gi heren ende vrowen, Daer ic in mire goeder trowen 5 Gepinet hebbe al sonder wanc
Te houdene al den selven ganc In didsche, ende in den selven wegen Te gane, die ic vant geslegen
In din latine vore mi.
10 Nu hebbic van der maget vri Geseget hoe si wart geboren Ende oc van Gode sent vercoren Te sire graciliker minnen;
Oc hebbic u wel doen bekinnen 15 Hoe si te Milen1
wart begeven; Ende hare wel gerakde leven, Dat si daer leidde, hebdi gehoert. Nu salic u vertrekken voert, So ic dat cortelingest mach 20 Volbrengen, wis si sider plach
T Aiwires, daer si lange sent Wel virtech ijar och daer omtrent Met groten eeren droch abijt.
+ f. 4 vo. +
Nu bidt, gi alle die hir sijt, 25 Wat uwer es grote ende clene,
Te Gode, dat hi mi verleene So claren sin met schonre spraken, Dat ic u moge cont gemaken Wel menech schone exempelkin, 30 Dat slaet noch daer in dat latijn
Bescreven van der vrowen viten, Warbi dat ic mi moge quiten Van din gelove dat ic dede Ende daer ic bant mi selven mede
* 13hs. gracililiker.
1 Milen. Het Benedictijner-nonnenklooster van Sinte-Katharina, waar Sinte Lutgart, nog geen dertien jaar oud, onder de kloostervrouwen aangenomen werd en elf jaar verbleef, stond te Sint-Truiden, buiten de Tiensche poort, nagenoeg ter plaats waar zich thans het
stationsgebouw bevindt. Eerst in 1231, dus jaren nadat Sinte Lutgart dit klooster verlaten had, vestigden zich de kloosterzusters te Nonnen-Mielen, ongeveer 3 kilometer ten noorden van Sint-Truiden. De abdij, die sinds den naam van Nonnen-Mielen of Mielen droeg, werd op het einde der vorige eeuw, evenals vele andere, opgeheven. De plaats, waar zij stond, wordt thans nog Nonnen-Mielen genoemd.
De schuld dezer onnauwkeurigheid ligt aan den Latijnschen tekst, dien Willem van Afflighem vóór zijn verblijf te Sint-Truiden moet gevolgd hebben, zoo hij wezenlijk de schrijver van dit gedicht is.
M.J. Wolters,Notice historique sur l'ancienne abbaye noble de Milen près de St.-Trond, Gand, 1853.
J. Daris,Histoire du Diocèse et de la Principauté de Liège pendant le XIIIe et le XIV e siècle, Liège, 1891, p. 52. - 45 l. taenen.
35 In dat begin van desen werke. Mar wonder sic ic ende merke An selke liede die ic weet; Ic siese comen so gereet,
Daer men van ouden ijeesten singet, 40 Oc daer men voert die sagen bringet
Van wigen och van tavelronden, Daer wilen eer hen onderwonden Te dichtene af die menestrele, Die consten wel met selken spele 45 Die riese lokken ende tenen,
So dat si wars hen daden waenen. Mar wonder hevet mi van desen
+ f. 5 ro. +
Warumme si so gerne lesen Van ouden sagen dat gedichte, 50 Ende oc geloeven also lichte
Din logeneren die se tellen, Daer si hen gerne met gesellen, Ende andre goede exempelkine In didsch, in walsch ende in latine 55 Bescreven achter laten bliven.
Mar die die oude bourden scriven, Si swegen bat, dat seggic hen; Want ic dis wale soker ben Dat si mesdoen sere utermaten 60 In din dat si den lieden laten
Die loegene horen over waer Van dingen, die si tellen daer. Ene andre pine hen van minnen Te telne, die wel lettel kinnen
6
*
65 Och weten wat die minne si; Dengenen seggic weder: spi! Dat si van minnen dorren spreken Die loes baraet ende arge treken Bedekken metter minnen name, 70 Daer beide lachter ende blame
Af comet ende menech leet
+ f. 5 vo. +
Dengenen, die dat ommecleet Van derre minnen willen dragen. Nochtan sie ic so wel behagen 75 Van derre truffen selken doeren
Dat rimen, dat sijt gerne horen. Die hiraf spreken, sonder waen, En hebben noch uit wel verstaen Noch in hen selven nit ne kinnen 80 De vriheit van gerechter minnen: Want Gode minnen, dats allene Gerakde minne ende el negeene. Die Gode minnet sonder wane Met goeder herten ende stranc, 85 Hem pinet houden goede seden
Getrowelic in allen steden, Dat es degene die so levet Dat hi den prijs van minnen hevet. Ene andre sijn die achemeren 90 Die loegene ende so pareren, Die si van wonderliken saken Na haren wille selve maken, Dat si kaitiven ende riesen
Doen haren tijt daer met verliesen: 95 Daer doen si stomme beesten spreken,
+ f. 6 ro. +
Daer doen si simmen speren breken, Daer doen si rammen messen singen1, Din esel dansen ende springen, Dat hem wel qualic vugen soude, 100 Wart dat hi dis it plegen woude,
Nu dat sijn wesen ons betoeget; Mar die din esel meer verhoeget, Och die hem meer ambachtes gevet Na die nature, die hi hevet,
105 Dan eenen sac ter moelen dragen, Met rechte mach hijs hem beclagen. Mar bi din esel, die nit el
En can gedoen, noch ander spel Betogen dan nature hem leeret, 110 (Die alle dinc te pointe keeret)
Ende allewege en esel blivet So wat dat men van heme scrivet; Ende oc bi andren beesten mede, Die altoes houden haren sede 115 Din hen verleenet die nature,
So provic u dat creature
* 89l. Ende andre, d. i. weer anderen (?).
1 Toespeling opReindert I, 2948 vlgg. 147 l. der. - 170 l. (of d. i.) arebeit. Zie: I n l e i d i n g , Versbouw, Diaeresis, Medeklinkers, 3.
En was gemaket nie engeene So doer alse es die mensche allene: Want hi sijn wesen meer onschonet 120 Met quaden werken, die hi tonet,
+ f. 6 vo. +
Dan andre dire ende andre beesten, Die der naturen bat geleesten Na haren wesene hare werke, Dan selke menschen, als ic merke 125 An harre wisen, doen de hare;
Dit togt hem selven oppenbare. Die dan van beesten scriven woude, Hem selven tirst hi noemen soude, Na dat mi dunkt in minen wane; 130 Want die hem rimen pijnt te slane
Van stommen diren ende trachten Van hen dis si wel lettel achten, Och die hem pijnt met schonen warden Te dichtene it van din luparden,
135 Van simmen ende cokatrisen
Ende andren beesten, die daer bisen Beide achter bosche ende achter heiden, Ende andre goede besechheiden
Verroekelosen al die wile 140 Dullic om sos gedane ghile,
Mi dunke dat hem wel betaemt Dat hi oc beeste si genaemt; Mi dunket hi wel een cornut;
+ f. 7 ro. +
Want alse hi heft gesegt al ut, 145 Soc nes mar scheren ende schop
Al daer hi heft gemuset op. Mar die daer sagen van den diren En roeket uit, welt hi bekiren An een gedichte sinen moet 150 Dat vromelic es ende goet,
So come sitten hir bi mi: Die vite van der maget vri Lutgarden, welt hi hem gesellen Met mi, die sal ic hem voltellen; 155 Daer sal hi mogen vinden in,
Opdat hi willet sinen sin Daertoe bekiren, die bispele Van prise goet ende dire vele, Opdat hi vrudt, die selen comen 160 Te baten hem ende oc te vromen.
Ic seggu wel in wat maniren: Welt hi den sin daertoe bekiren So dat hi moge al ut verstaen Mijn dicht, hi mages bate ontfaen; 165 En can hi dis gedoen nit wel,
So radic hem dat hi it el Ga suken, dat hi moge lesen;
+ f. 7 vo. +
Want over eene lesse wesen Ende nit onthouden dat men seit, 170 Dat es verloren arbeit.
Ware imen oc die nit ne rochte Mijns rimens och nit goet en dochte Mijn dicht, dat ic hir nu bedide, Dengenen badic ende riede
7
175 Deen van den tween: och dat hi swege Al stille, och dat hi ginge en wege Al sonder beiden sire verde, Daer hi dengenen nit ne derde Met sire nosen, die hir sijn 180 Versament om die tale mijn
Te horne die ic seggen sal. Nu motu geven Got geval, Dat gi se motet so volhoren Van buten alle metten oren, 185 Dat si int herte binnen blive
Ende ewelic daerin beclive, So dat si drage vrocht daerbinnen. Nu sal ic moten saen beginnen Dat ander deel van desen werke. 190 Bidt Gode dat hi mi gesterke
Ende oc gewege in dese vart!
+ f. 8 ro. +
Daertoe so mote mi Lutgart, Die maget edel ende goet, Verleenen gracie ende spoet 195 Dat ic met eeren ende vromen
Des werkes mote al over comen. Amen.
*II.Hir begint dander partie van den boke. Van din dat mense abdisse
maken woude ende van din dat si te Gode bat dat his hare verdroge, ende van din dat onse Vrowe te hare quam ende sise trostede mettin dat si hare benam dat walsch te leerne.
Doe comen was in derre wise Lutgart, die magt van groten prise, T Aiwires binnen, daer si sent 200 Hilt langen tijt in dat convent
Die ordene ende die costumen, Daer menech plegt hem an versumen, Die die ne welt volbrengen nit,
Dat selden hare es sent geschit, 205 So lip wel vollic die nimare
Aldaer omtrent, dat comen ware T Aiwires mettin Godes bruden Lutgart, die goede, van Sentruden. Dis was wel menech harde vro 210 Tin tiden, dat die dinc also
Beschikket was; want goet ende ere Dede oppenbare Got, die Here, Van Cistiaus din grawen nonnen,
+ f. 8 vo. +
Dat si Lutgarden ie gewonnen. 215 Dis waren blide ijonc ende out
Ende alle dankden menechfout Dire eeren Gode al sonder wanc; Si seiden: ‘Got hi hebbes danc, Dat hi ons hevet toe geweget
* 237l haestelic. - 240 l. it. - 250 l. gemessen.
250l. mochten (?). - 251 l. mochten of mocht men (?). 255l. verstonde. - 272 l. dollende of donlede.
220 Lutgarden, die den name dreget Van sonderlinger heilechheiden.’ Aldos so spraken ende seiden Die menege an din selven tide: Want si dis alle waren blide 225 Die dat vernamen, ende sagen
Lutgarden grawe cleeder dragen, Die daertevoren andre droch Te Milen, daer si lange gnoch Geweset hadde in eren groet, 230 Al schiet si deenen doer die noet.
Tien selven tide dat Lutgart Dos in dien lande wart vermart Ende in der goeder liede mont Was worden aldos namecont, 235 So wart gemicket altehant
Van soelken lieden in dat lant, Dien haestelike was cont gemaect
+ f. 9 ro. +
Dat si so wale was geraect Dat si wel tere abdiën dochte, 240 So wanneer dat si hare iit mochte
Gehelpen metter walscher talen, Dat sise abdesse souden maken In enen cloester, van dengenen Die daer int lant die beste scenen; 245 Want hen wel dogte al openbare
Dat wel gesciet dien cloester ware, Daer si abdessen name in droege. Dies dochte hen allen wel gevoege, Dat si in enen worde abdesse; 250 Met rechte en mochte, niet gemesse,
Met rechte en mochte niet mesloven, Daer si abdesse worde boven. Dies wart tien tide also geslegen Die raet ende overeen gedregen, 255 So wanneer dat si iet verstuende
Dis walsches, och gespreken conde, Dat mense abdesse maken soude, In welken dat si wesen woude. So lange was met gueden staden 260 Hare ende gins hir op geraden,
Dat dese dinc es comen voert
+ f. 9 vo. +
So verre, dat wel heft verhoert Lutgart, die maget goedertiren, Dat mense weder wilde stiren 265 Tonleden van ambachte wert.
Owi! hoe sere was ververt Die maget, doe si dat vernam! Want dat si daer beschiwen quam Dor noet, ende elre moste laten 270 Om dat gewin van harre baten,
Ende al dat se t Aiwires brachte, Dat was dolende van ambachte, Daerbi si dikke was tevoren In schade comen ende in toren 275 Ende oc gedoget hadde pine,
8
*
Daer noch behoerde hare in te sine, Opdat si noch din graet optorde Dat si aldaer abdesse worde, Ochte in dat walsche lant elwaer. 280 Mar doe die magt in sorgen swar
Gevallen was in derre wise, Te Gode wert van paradise, Die hare altoes wel stont in staden Ende oc har herte plach onladen 285 Van sorgen ende van meswenden,
+ f.10ro. +
So ginc si haren hope senden Met vaster trowen ende goeder Ende oc te sire suter moeder Mariën wert, ende ene bede, 290 Die si met vasten hope dede,
Begonste si op enen dach Daer si in kniegebede lach; Si seide: ‘Got van hemelrike, Die alle dinc geweldelike
295 Volbrengen mogt, wel sute Here, Din groten vaer, die mi so sere Verladet nu dat herte binnen, Din moetti, Here, also bekinnen Dat ikker af ontcommert si; 300 Wel sute Got, nu sendet
Uwe gracie, die mi so beverde mi Dat ikker af ontladen werde; Want vilic weder in den pas, Daer ic verlegen binnen was 305 Te minen schaden wilen eer,
So waric gonnert emmermeer. Wat soude mijns gewerden dan? Genade, Got! want ine can Mi selven wel getrosten nit, 310 Opdat die dinc also geschit
+ f.10vo. +
Als ic versta; want, sonder waen, Dis motic emmer schade ontfaen. Wat holpe dan dat ic te Milen Om dat gemac van mire silen 315 Gelaten hadde ende elre vonde
Dat selve, dis ic nit ne conde Gedragen sonder schade groet? Mar loesset mi ut derre noet, Die uwen wille doet algader! 320 Dis biddic u, wel sute Vader. Oc biddic u, wel sute Vrowe, Daer ic altoes in vinde trowe, Die maget ende moeder sijt Ende emmermeer gebenedijt 325 Selt wesen in den hogen trone
Daer gi met Gode spannet crone, Dat gi beschowet die mesquame Dar ic af boete gerne name; Dat es die sorge, die mi dert,
330 Daer ic af sere ben ververt; Want vilic weder in die pine Daer mi verwasset in te sine, So we mi dan dat ic hir quam
+ f.11ro. +
Ende ic die kovele an genam, 335 Daer ic van commere ende sorgen
Altoes in waende sijn verborgen! Want, moet die dinc also volcomen Alsic hir hebbe nu vernomen, So motic emmer werden sware 340 Verladen meer dan ochtic ware
Te Milen bleven, vrië Maget; Want igewelc, die sorge draget Van eere abdiën, lange in pine So staet dengenen wel te sine, 345 In langen commer ende in leet,
Alsic wel bi mi selven weet, Bi din dat ic so lange droch Dat prioraet, dat mi verwoch Beide al te sere ende al te sware. 350 Bi die so seggic oppenbare
Dat ic en werde abdesse nit, So wat dat mi daerna geschit, Noch priorinne, al sonder waen, Magic met eeren dis onstaen. 355 Nu hebbic u die noet geclaget,
Vrie edele Moeder ende Maget, Die mi verweget nu so sere;
+ f.11vo. +
Dis biddic u ende onsen Here, Dats Ihesus Kerst, u sone goet, 360 Dat gi verleenet mi din spoet
Ende uwe gracie sendet mede Dat ic in dese closterstede, Daer ic in drage nu abijt, Noch elre (want gi mechtech sijt 365 Te comene alles wel tevoren)
En werde nemmermeer gecoren Tabdessen noch te priorinnen; Mar dat ic mote, Vrowe, hir binnen In eenechheiden so geleven, 370 Dat ic te ijonest al sonder sneven
Te meerre baten ende vromen Te goeden inde mote comen; O Moder ende Maget sijn, Dis moetti mi gehelpech sijn!’ 375 Eer dese bede har inde nam,
Aldaer met groten schine quam Gevaren neder harde lise Die Vrowe van din paradise, Die Moeder ende Maget sijn, 380 Dat nimene el ne mochte sijn Bedaget noit dan hare allene,
+ f.12ro. +
Die was van alre vlekken reene. Die sprac aldos aldaer si stoet: ‘Lutgart, mine utvercorne goet, 385 U clagen hebbic wel vernomen,
Dis benic u nu trosten comen; U clagen hebbic wel verstaen, Oc es uwe bede wale ontfaen,
9
*
390 Want icse ontfine al sonder wanc. Al clagende hebdi dis verlijt, Dat gi verladen binnen sijt Van groten sorgen, die u deren Ende u dat herte so ververen, 395 Dat gi ne cont gehermen nit;
Want gi din wederval onssit Ende oc die nose van ambachte, Daer men u weder gerne in brachte, Alse u wel cont gemaket es.
400 Mar wet, Lutgart, sijt dis gewes, Dat ic din raet van derre saken Met mire macht sal wedermaken, So dat u nemermeer ne sal Tambachte wert de wederval 405 Geschaden mogen noch geletten;
+ f.12vo. +
Want ic mi sal daer iegen setten. Nu sijt in hogen ende vro;
Dit salic wedermaken so Dat gi ne werdet nemmermeer 410 Verladen, daer gi wilen eer
Te Milen wart verladen mede. Nu houdt u herte in goeden vrede; Dit salic u hegaden wale,
Want ic u sal die walsche tale 415 Ontdragen, so dat gi ne selt
Noch macht gewinnen, noch gewelt, Te sprekene it met walscher tongen; Dos seldi bliven ongedwongen Van uwen mesterschape; want 420 So wanneer dat men it dit lant
Vernemet dat u es te swaer Dat walsch te leerne, al over waer So seggic u, dat u van desen En sal nemmeer begrutet wesen, 425 Dat gi onttredet nu so sware;
Want het welstaende nit ne ware, Dat eene abdesse, maget fijn, In desen lande soude sijn Of hir of elre, die ne conde 430 Berechten nit met haren monde
+ f.13ro. +
Din closter, din si soude rekken. Daeromme salic u onttrekken
Ende ondergaen die walsche sprake; So seldi leven met gemake
435 Voertanemeer in uwen tide. Nu sijt in hogen ende blide; Ic sal u dit so wel begaden, Dat gi ne werdet meer verladen Met besechheiden van ambachte, 440 Noch met gewoude, noch met crachte,
Noch met bedwinge van gebode. Nu blivet dan, Lutgart, te Gode;
* 403l. nemmermeer. 420l. in dit.
In mach hir sijn nit langer nu; Den suten Got bevelic u.’ 445 Na desen warden denen schit
Die Godes moeder ende lit Lutgarden liggen wel getroestt, Want sise hevet al verloestt Van harre commerliker smerton. 450 Dis dankde si met blider herten
Den riken coninc van den trone Ende oc der coninginnen schone, Die boven dingele es verheven.
+ f.13vo. +
Dos es Lutgart getrostet bleven. 455 Mar wildi dat ic u bediede
Groet wonder, datter na geschide, Ic saelt u seggen of ic can: Sent dat Lutgart din troest gewan Van onser Vrowen, die se lise 460 Vertrostet hadde in derre wise,
So seggic u al sonder waen, Alse ons die vite doet verstaen, Dat si in ernste noch in spele En conste noit sent so vele
465 Dis walschs geleeren noch verhalen, Dat si wel hadde in walscher talen Och broet genoemet ochte wijn, Die lichte gnoch genoemet sijn, Noch ander dinc och licht, och swar; 470 Nochtan dat si wel XL ijar
Gestadelic och daer omtrent T Aiwires binnen woende sent, Daer si vollevede in groten eeren Al haren tijt al sonder leeren 475 Dis walsches it, nochtan dat si
Din walschen nonnen was so bi, Dat si aldaer dis walsches gnoch
+ f.14ro. +
Hen hoerde spreken int gevoch Wel menechwerf op elken dach. 480 Mar alse men daer binnen sach
Dat si ne conde nit ontfaen Int herte binnen noch verstaen Dis walsches, noch gespreken oc, Daer si wel lettel toe ontploc
485 Har herte, alse omme dat onthouden, So lit men dis al Gode wouden, Ende oc die maget goedertiren, Die men tevoren plach visiren
Tambuchte, eer men dis wart geware, 490 Dat dit gebreken was an hare,
Al sonder swarheit van gebode In haren closter dinen Gode.
III.Van din dat se onse Vrowe hit vasten VII ijar om te verwerne der
Godes wrake.
Tin tiden dat die Aubeiose1,
1 Aubeiose. De Albigenzen, een wel bekende kettersche secte uit Zuid-Frankrijk, aldus genaamd naar de Fransche stad Albi. Hun vervolging begon in 1208 en duurde tot 1229.