3.5 Verenigde State van Amerika 3.6 Suid-Afrika
3.7 Samevatting
3.1 Inleiding
Die doelwit van hierdie hoofstuk is om te bepaal hoe die reg geestesongestelde beskuldigdes deur die eeue benader het, ten einde vas te stel wanneer en waarom geestesongesteldes vir aanhouding gestuur is. Die soektog in die geskiedenis is verder om te bepaal waar die begrippe “gesonde outomatisme” en “siek outomatisme” vandaan gekom het, en of daar ‘n verband is tussen die ontstaan van die begrip “gesonde outomatisme” en die verpligte aanhouding van geestesongesteldes.
Die geskiedenis toon ‘n paar uitstaande gebeurtenisse in die ontwikkeling van die reg t.a.v. geestesongesteldheid:
• Romeinse tydperk – Twaalf tafels , 450 v.C. • “Wild Beast test,” – 1724 tot 1800.
• M’Naghten-reëls – Engeland ,1843.
• Onweerstaanbare Drang-toets – VSA , 1887. • Durham-reël – VSA , 1954.
• American Law Institute Rule – VSA, 1962 en 1984.
3.2 Romeinse reg
Indien daar in die Romeinse reg gesoek word na die strafregtelike verantwoordelikheid van die geestesongestelde en die moontlike aanhouding van sodanige oortreder, word gevind dat daar baie min daaroor geskryf is.100 Een van die hoofredes was dat die deliktereg die
funksie van die strafreg verrig het.101
In die Romeinse tydperk is daar onderskei tussen dade met kwaadwilligheid en dade daarsonder. Dade met kwaadwilligheid
100 Verschoor 1980:35.
101 Verschoor 1980:35. Verschoor noem ook die onderskeie redes hiervoor in sy
verrig, het gelei tot ‘n skuldigbevinding en gevolglik was die dader onskuldig bevind as hy nie met kwaadwilligheid opgetree het nie.102
Dit is opmerklik dat daar geen sprake was van ‘n middeweg of strafversagtende omstandighede by strafoplegging nie. Die strawwe was oor die algemeen, noukeurig voorgeskryf, sodat daar geen keuses was t.o.v. strafoplegging nie.103
Die dade is later verder onderverdeel in ratio cinatio en impulsio. Dit kan vertaal word na voorbedagte dade en impulsiewe dade. Die beginsel het gegeld dat daar ‘n motief moet wees alvorens ‘n persoon skuldig bevind kan word, en dat impulsiewe optredes sonder motief is en dus sal lei tot ‘n bevinding van onskuldig.104
Die feit dat latere skrywers na die voluntas van die dader kyk, is nie van Romeinse oorsprong nie, maar is oorgeneem uit die filosofie van Aristoteles.105 Aristoteles het hom reeds in 500 v.C. uitgespreek oor die vrywillge aard van die handeling en die posisie van geestesongesteldes. ‘n Onwillekeurige handeling is volgens Aristoteles ‘n optrede wat onder dwang geskied of ‘n optrede weens
102 Bergenthuin 1985:13. 103 Bergenthuin 1985:13. 104 Bergenthuin 1985:12. 105 Verschoor 1980:35.
onkunde. 106 Aristoteles se siening kan in die volgende stelling
saamgevat word: “A person is morally responsible if, with knowledge of the circumstances, and the absence of external compulsion, he deliberately chooses to commit a forbidden act.”107 Hierdie stelling
omvat die meeste elemente van die moderne strafreg van vandag, nl. dat geen eksterne faktore aanwesig is wat as verweer kan dien nie, die dader besef dat sy handeling verkeerd is en die dader is bewus van die omstandighede.
Die volgende uitstaande gebeurtenis m.b.t. geestesongesteldheid in die reg, is die opstel van die bepalings in die Romeine se Twaalf Tafels, 450 v.C. wat kinders en geestesongesteldes verskoon van enige aanspreeklikheid vir misdrywe gepleeg. 108 Die Staat was onbetrokke by die vervolging en individue kon self besluit wat die geskikste straf is. Voogdyskap van die geestesongestelde is toevertrou aan die geestesongestelde se familie. Reeds in 450 v.C. het die wette ook daarop gedui dat die verweer van geestesongesteldheid versigtig benader moet word, omdat die mense kan voorgee dat hulle geestesongesteld is, net om aanspreeklikheid te ontduik.109 106 http://www.public.iastate.edu/~cfehr/201%20n%/20Freedom%202.doc 107 Hooper 2004:1. http://ua1vm.ua.edu/~jhooper/insanity.html 108 Hooper 2004:1.http://ua1vm.ua.edu/~jhooper/insanity.html 109 Psychiatry & The Law.
Van der Merwe maak die afleiding in sy proefskrif dat geestesongesteldes in die tydperk van die Romeinse reg ten volle aan die “bloedwraak” van die naasbestaandes van sy slagoffer blootgestel was, indien hy sou moor.110 Indien die dader sonder opset optree,
word ‘n “sondebok” of “Widder” deur die familielede van die dader aan die wreker uitgelewer. 111 Hierdie bok is nie bedoel as
skadevergoeding nie112 en ook nie as offer nie,113 maar as ‘n voorwerp waarop die benadeelde sy woede kon uithaal in die plek van die skuldlose dader.
Die eerste spoor van skuld as ‘n voorvereiste vir straf, word egter lank voor die Twaalf Tafels aangetref, in een van die ou wette van die koning Numa Pompilius.114 Die dolus-begrip wat oorspronklik net uit die wils-element bestaan het, het eers in die tyd van Justinianus ontwikkel tot culpa lata.115 Daar is dus eers heelwat later in die Romeinse tydperk onderskei tussen opset, nalatigheid en toeval. Die stadige en gebrekkige ontwikkeling van die skuld-begrip was ook een van die redes waarom daar weinig sprake was van die toerekeningsvatbaarheid van geestesongesteldes.116
110 Van der Merwe 1980:7. 111 Van der Merwe 1980:8.
112 Die waarde daarvan was te gering.
113 Die dader moes self die offer aan die gode bring.
114 Raadpleeg Van der Merwe 1980:8. Die beginsel dat die skuldlose dader
weerwraak kon ontsnap, was ook bekend in die tyd van die Twaalf Tafels.
115 Verschoor 1980:36. 116 Verschoor 1980:36.
Permanente geregshowe het ongeveer vanaf 200 v.C. ontwikkel, en het bekend gestaan as die quaestiones perpetuae. 117 Die bekende praetor was die voorsittende beampte van hierdie howe. Die wet wat in 200 v.C. die straf vir moord vasgelê het, was die sogenaamde Lex Cornelia de Sicariis et Veneficis wat vernoem is na die diktator Cornelius Sulla. 118
Die Lex Cornelia se voorskrifte vir die straf van moordenaars is baie duidelik, nl. dat mense van ‘n lae stand (humiliores) vir die wilde diere gegooi word, terwyl mense van ‘n beter stand (altiores) na ‘n eiland verban word.119 Geestesongesteldes het nie binne die trefwydte van
die wet geval nie en is spesiaal uitgesonder. Hulle is beskou as ongelukkiges in die noodlot (fati infelicitas)120 en dat hulle nie self skuld het aan hulle toestand nie. Die geestesongestelde persoon is beskou as reeds voldoende gestraf deur sy eie toestand.121
In die Corpus Iuris Civilis van Justinianus 122 word die geestesongestelde verskoon van strafregtelike aanspreeklikheid en
117 Kaser se Romische Rechtsgeschichte 1967: 125 soos aangehaal deur Van
der Merwe 1980:9.
118 Digesta D 48.8. Van der Merwe 1980:10. 119 Digesta D 48.8.3.
120 Digesta D 48.8.12.
121 Modestinus in Digesta D 48.9.9. 122 528 n.C.
word sodanige persone gelyk gestel aan iemand wat aan die slaap of dood is.123
Reeds voor Christus word geestesongesteldes dus nie aanspreeklik gehou vir strafdade nie. Ten opsigte van die wilsvermoë van ‘n persoon kon geen bronne opgespoor word nie. Daar is ook van geen spesiale aanhouding sprake nie en daar kan afgelei word dat die familie van die geestesongestelde na hom moes omsien.
Die hantering van geestesongesteldheid in die Romeinse tydperk kan basies opgesom word as ‘n benadering dat die geestesongestelde reeds genoeg gestraf is deur sy geestesongesteldheid en dus nie ook nog aanspreeklikheid vir enige wandade kon opdoen nie.124
3.3 Romeins-Hollandse reg
Geen maatstaf het in die Romeinse of Romeins-Hollandse reg bestaan, om die toerekeningsvatbaarheid van ‘n persoon vas te stel nie.125
123 Psychiatry & The Law. 124 Satis furore ipso punitur. 125 Strauss 1971:5.
Die bepaling van toerekeningsvatbaarheid was waarskynlik ‘n aangeleentheid vir die regter om te beslis op ‘n wyse wat hy goed geag het.
Die beginsel wat in die Romeinse reg aangetref word dat geestesongesteldes nie aanspreeklikheid kan opdoen nie, omdat hul geestesongesteldheid reeds voldoende straf is, word ook gevind by die Romeins-Hollandse skrywers.126
Hugo de Groot, die vader van die natuurreg, het die wilsvryheid as ‘n voorvereiste vir strafregtelike aanspreeklikheid gesien.127 De Groot
noem nie die aanspreeklikheid van geestesongesteldes uitdruklik nie, maar as sy teorie van wilsbeheer toegepas word, kan aanvaar word dat die geestesongestelde nie aanspreeklikheid kan opdoen nie, weens die gebrek aan rede.128
Carpzovius,129 wys daarop dat “een dolle door zyne dolheyd genoeg gestraft is,” maar dat dit net geld vir diegene wat permanent “dol” is. Misdadigers wat ‘n misdaad pleeg in ‘n helder oomblik, op die grens
126 Skrywers soos Julius Clarus, Joost de Damhouder en Matthaeus
Wesenbecius in die sewentiende eeu.
127 Van der Merwe 1980:15.
128 Johannes Voet gebruik ook die rede as deurslaggewende faktor.
129 ‘n Skrywer van die Duitse reg, maar wat gereeld deur Romeins-Hollandse
skrywers aangehaal is en dus ook ‘n invloed gehad het op die Romeins- Hollandse reg
van “dolheyd” en normale verstand, moet wel gestraf word.130 Die
beskuldigde word egter nie vrygelaat nie as hy die verweer van “dolheyd” suksesvol opper nie. – “en (des noods) in boeyen en banden moet gehouden en bewaard worden: juyst niet tot straffe der gepleegde misdaad, maar, opdat hy niet verderverlykers tegen zich zelven of tegen anderen onderneeme.”131
Carpzovius onderskei ook tussen “dolles” en “droefgeestiges.” “Dolles” omskryf hy as “van’t gemeen verstand en van zinnen beroofd zyn,” terwyl droefgeestiges omskryf word as “van eenen wanhoopenden en beroerden geest…” wat wel aanspreeklikheid kan opdoen.132
Antonius Matthaeus 133 is ook ‘n sewentiende eeuse Romeins- Hollandse skrywer wat in sy werke na geestesongesteldheid verwys het. In sy De Criminibus,134 hoofstuk 2 vra hy ondere andere “Quid de furiosis et mente captis judicandum ?” 135 Matthaeus se mening is dat
geestesongesteldes nie aanspreeklik gehou kan word vir hulle dade nie en glo dat hulle genoeg gestraf is deur die geestesongesteldheid self.136
130 Verschoor 1980:40. Carpzovius 1772:1480. 131 Carpzovius 1772:1482.
132 Carpzovius 1772:1484. 133 Beter bekend as Matthaeus II
134 Matthaeus, geredigeer deur Hewett en Stoop 1987:14. 135 Wat moet besluit word oor geestesongestelde persone? 136 Matthaeus 1679: 23.
Van der Linden wys daarop dat ‘n sekere graad van swaarmoedigheid tot ontoerekeningsvatbaarheid kan lei. Alhoewel hierdie swaarmoediges dan nie skuldig bevind word nie, word hulle “tot voorkoming van onheilen, tot eene gevangenis verwezen…”137
Samevattend kan dus genoem word dat die Romeins-Hollandse skrywers dit eens was dat die vereistes vir toerekeningsvatbaarheid die volgende behels:
a) Die dader moes geweet het dat dit wat hy doen verkeerd is. b) Die dader moes die daad gewil het.
Geestesongesteldes was ook nie op vrye voet gelaat nie, maar is opgeneem vir aanhouding om die publiek te beskerm.