2.9 Governance
2.9.2 Respons-opties voor ESD-governance
De drie trends die hierboven werden geschetst, zijn geenszins voltooid en beperken zich ook niet tot het natuur- en milieubeleid. Zij maken deel uit van een bredere maatschappelijke en institutionele evolutie waarin zowel het beleid, de markt als het middenveld worden ‘meegetrokken’. Een analyse van ESD-governance dient dan ook meer te omvatten dan een evaluatie van de instrumenten van het natuur- en bosbeleid. We onderscheiden daarom met betrekking tot ESD-governance zeven interventietypes (zie Figuur 11) (Vira et al., 2011).
Figuur 11. Bij de analyse van ESD-governance in Vlaanderen onderzoeken we zeven
interventietypes, gegroepeerd op drie niveaus: onderbouwing, kadering & instrumentering en implementatie (Vira et al., 2011). De analyse besteedt vooral aandacht aan de sectoren biodiversiteit, landbouw, water, bos, ruimte, en toerisme & recreatie en aan de interacties daartussen. De interventietypes komen tot stand vanuit een brede institutionele basis (overheid, markt en samenleving) waarin naast de overheid sensu stricto ook andere actoren een rol vervullen. Wetgeving & beleid, organisatie van beleid & overleg tussen actoren en de heersende maatschappelijke opvattingen en attitudes creëren het kader en de voorwaarden voor de inzet van beleidsinstrumenten, de werking van markten en van andere maatschappelijke acties. Die
interventietypes hebben een invloed op drivers, ecosystemen en biodiversiteit,
Die interventietypes zijn geen alternatieven die elkaar uitsluiten. Zij vormen veeleer complementaire strategieën die elkaar aanvullen en, afhankelijk van de omstandigheden, in meer of mindere mate deel kunnen uitmaken van een bepaalde respons-strategie en instrumentenmix. De interventietypes en respons-opties verwijzen ook niet enkel naar het beleid of de overheid
sensu stricto maar naar een bredere institutionele basis waarin zowel overheids-, markt- als
maatschappelijke actoren een actieve rol opnemen.
De interventietypes worden gegroepeerd op drie niveaus. Aan de basis van elke institutionele respons, of die nu via de overheid, de markt of via sociale netwerken verloopt, liggen (1) kennis, evaluatie en informatie die de overige zes interventietypes onderbouwen. Op een tweede niveau situeren zich interventietypes die de beleids- en organisatorische kaders en instrumenten voorzien om die respons vorm te geven. Die kaders en instrumenten hebben zowel een faciliterende als voorwaardenscheppende invloed op de verdere implementatie. Zij omvatten (2) wet- en regelgeving en beleidsplanning; (3) organisaties en structuren voor overleg, (participatieve) beleidsuitvoering, monitoring en handhaving; en (4) een set van maatschappelijke opvattingen en attitudes. Op het derde niveau, implementatie, onderscheiden we (5) incentives, vaak gekoppeld aan markttransacties; (6) de inzet van technologie en praktijken; en (7) vrijwillige acties.
Hoofdstuk ’10. Beleidsrespons’ omvat ter voorbereiding van de NARA-B en NARA-S een eerste verkennende analyse van deze interventietypes en actoren (zie hoofdstuk 10). De governance-analyse komt uitvoeriger aan bod in NARA-B (2016). In NARA-S (2018) worden dan scenario’s ontwikkeld waarbij gevolgen van alternatieve respons-opties worden vergeleken. Daarbij ligt de nadruk op de sectoren biodiversiteit, bos, landbouw en water. Andere beleidssectoren en thema’s die van belang zijn voor ecosysteemdiensten, welzijn en welvaart (bv. ruimtelijke ordening, toerisme & recreatie, ondernemingsbeleid, innovatiebeleid, mobiliteit, huisvesting, stedelijk beleid of internationale handel) worden om redenen van haalbaarheid niet in extenso behandeld. Bepaalde elementen van die thema’s, bv. stadsbossen, komen wel aan bod als onderdeel van andere sectoren. Naast de analyse van de actoren (belanghebbenden) en sectoren zelf wordt ook aandacht besteed aan het feit of en in hoeverre er sprake is van samenwerking tussen deze actoren, over institutionele en sectorgrenzen heen. Bij de analyse besteden we, waar mogelijk en via voorbeelden of gevalstudies, aandacht aan de impact van de thans toegepaste respons-opties op drivers (bv. trend landgebruiksveranderingen), op ecosystemen en biodiversiteit (bv. bosuitbreiding, ecologische toestand waterlopen), op ecosysteemdiensten (bv. regulatie overstromingsrisico, groene ruimte voor buitenactiviteiten) en op welzijn en welvaart (bv. gezondheid, landbouwinkomen).
Lectoren
Nele Bal, OVAM
Michel Boucneau, VMM
Glenn Deliège, RU Nijmegen, Faculteit Wetenschappen, ISIS
Rik Devreese, VU Brussel, vakgroep Menselijke Ecologie / Medische Sociologie Geert De Blust, INBO, onderzoeksgroep Ecosysteembeheer
Lieven De Smet, INBO, dienst Rapportering & Advisering Kees Hendriks, Wageningen Universiteit en Research Centre Hilde Heyrman, VLM, afdeling Projectrealisatie
Joachim Maes, Joint Research Centre Els Martens, ANB, afdeling Beleid
Jeroen Meersmans, University of Exeter Jeroen Panis, ANB, afdeling Beleid
Paul Quataert, INBO, dienst Biometrie, Methodologie en Kwaliteitszorg Rudy Vannevel, Vlaamse Milieumaatschappij
Matthias Schröter, Wageningen Universiteit en Research Centre Marijke Thoonen, INBO, Dienst Rapportering & Advisering
Elke Van den Broeke, Departement LNE, afdeling Milieu-, Natuur- en Energiebeleid Saar Van Hauwermeiren, Departement LNE, afdeling Internationaal Beleid
Kris Verheyen, Universiteit Gent, Labo Bos & Natuur Lieve Vriens, INBO, Dienst Rapportering & Advisering
Referenties
Aertsens J., De Nocker L., Lauwers H., Norga K., Simoens I., Meiresonne L., Turkelboom F., Broekx S. (2012). Daarom groen! Waarom u wint bij groen in uw stad of gemeente. Studie uitgevoerd in opdracht van ANB - Afdeling Natuur en Bos. VITO. 144-144 p.
Ball K., Bauman A., Leslie E., Owen N. (2001). Perceived environmental aesthetics and convenience and company are associated with walking for exercise among Australian adults. Preventive medicine 33(5):434-440.
Bateman I. (2009). Bringing the real world into economic analyses of land use value: Incorporating spatial complexity. Land Use Policy 26:30-42.
Bateman I., Abson D., Andrews B., Crowe A., Darnell A., Dugdale S., Fezzi C., Foden J., Haines-Young R., Hulme M. et al. (2011a). Valuing Changes in Ecosystem Services: Scenario Analysis. The UK National Ecosystem Assessment Technical Report. Cambridge: UK National Ecosystem Assessment, UNEP-WCMC. p 1265-1308.
Bateman I., Abson D., Beaumont N., Darnell A., Fezzi C., Hanley N., Kontoleon A., Maddison D., Morling P., Morris J. et al. (2011b). Economic Values from Ecosystems. The UK National Ecosystem Assessment Technical Report. Cambridge: UK National Ecosystem Assessment, UNEP-WCMC. p 1067-1152.
Bateman I., Mace G.M., Fezzi C., Atkinson G., Turner K. (2011c). Economic analysis for ecosystem service assessments. Environmental & Resource Economics 48:177-218.
Bateman I.J., Harwood A.R., Mace G.M., Watson R.T., Abson D.J., Andrews B., Binner A., Crowe A., Day B.H., Dugdale S. et al. (2013). Bringing ecosystem services into economic decision-making: land use in the United Kingdom. Science 341:45-50.
Batker D., Schmidt R., Harrison-Cox J., Christin Z. (2011). The Puyallup River Watershed: An ecological economic characterization. Earth Economics,.
Berrigan D., Troiano R.P. (2002). The association between urban form and physical activity in U.S. adults. American Journal of Preventive Medicine 23(2 SUPPL. 1):74-79.
Bleys B. (2013). De Index voor Duurzame Economische Welvaart (ISEW) voor Vlaanderen 1990-2011. Gent: Hogeschool Gent.
Bouckaert G. (1995). Improving performance measurement. In: Halachmi A., Bouckaert G. (editors). The enduring challenges in public management Surviving and excelling in a changing world. San Francisco, CA: Jossey-Bass. p 379-412.
Boyd J., Banzhaf S. (2007). What are ecosystem services? The need for standardized environmental accounting units. Ecological Economics 63:616-626.
Broekx S., De Nocker L., Liekens I., Poelmans L., Staes J., Van der Biest K., Meire P., Verheyen K. (2013). Raming van de baten geleverd door het Vlaamse Natura 2000-netwerk. Studie uitgevoerd in opdracht van het Agentschap voor Natuur en Bos (ANB/IHD/11/03) door VITO, Universiteit Antwerpen en Universiteit Gent. Brussel. 2013/RMA/R/87.
Brundtland G.H. (1987). Our Common Future. Report of the World Commission on Environment and Development. United Nations. A/42/25.
Cardinale B.J., Matulich K.L., Hooper D.U., Byrnes J.E., Duffy E., Gamfeldt L., Balvanera P., O'Connor M.I., Gonzalez A. (2011). The functional role of producer diversity in ecosystems. American Journal of Botany 98(3):572-592.
Carpenter S.R., Defries R., Dietz T., Mooney H.A., Polasky S., Reid W.V., Scholes R.J. (2006). Millennium Ecosystem Assessment: Research needs. Science 314:257-258.
Carpenter S.R., Mooney H.A., Agard J., Capistrano D., DeFries R.S., Díaz S., Dietz T., Duraiappah A.K., Oteng-Yeboah A., Pereira H.M. et al. (2009). Science for managing ecosystem services: Beyond the Millennium Ecosystem Assessment. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106(5):1305-1312.
Chan K.M.A., Satterfield T., Goldstein J. (2012). Rethinking ecosystem services to better address and navigate cultural values. Ecological Economics 74:8-18.
Costanza R. (1997). The value of the world's ecosystem services and natural capital. Nature 387:253-260.
Costanza R. (2000). Social goals and the valuation of ecosystem services. Ecosystems 2000(3):4-10.
Costanza R. (2008). Ecosystem services: Multiple classification systems are needed. Biological Conservation 141:350-352.
Costanza R., Daly H.E. (1992). Natural Capital and Sustainable Development. Conservation Biology 6(1):37-46.
Costanza R., de Groot R., Sutton P., van der Ploeg S., Anderson S.J., Kubiszewski I., Farber S., Turner R.K. (2014). Changes in the global value of ecosystem services. Global Environmental Change 26:152-158.
Costanza R., Folke C. (1997). Valuing ecosystem services with efficiency, fairness, and sustainability as goals. In: Daily G.C. (editor). Nature's services Societal dependence on natural ecosystems. Washington D.C.: Island Press. p 49-68.
Cowling R.M., Egoh B., Knight A.T., O'Farrell P.J., Reyers B., Rouget'll M., Roux D.J., Welz A., Wilhelm-Rechman A. (2008). An operational model for mainstreaming ecosystem services for implementation. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 105(28):9483-9488.
D’ hooghe M. (2006). Sociaal kapitaal in Vlaanderen: verenigingen en democratische politieke cultuur. Amsterdam: Amsterdam University Press. 240-240 p.
Dahlgren G., Whitehead M. (1991). Policies and strategies to promote social equity in health Background document to WHO – Strategy paper: Institute for Futures Studies. 67-67 p.
Daily G.C. (2000). Management objectives for the protection of ecosystem services. Environmental Science & Policy 3(6):333-339.
Daily G.C., Söderqvist T., Aniyar S., Arrow K.J., Dasgupta P., Ehrlich P.R., Folke C., Jansson A., Jansson B.-O., Kautsky N. et al. (2000). The value of nature and the nature of value. Science 289:395-396.
Daly H.E. (1992). Allocation, distribution, and scale: towards an economics that is efficient, just, and sustainable. Ecological Economics 6(3):185-193.
De Blust G. (1991). Open Ruimte. Herwaardering van de open ruimte door evenwichtige verweving van functies en activiteiten. Fundamenten 3. Brussel: Koning Boudewijnstichting.
de Groot R.S., Fisher B., Christie M., Aronson J., Braat L., Gowdy J.M., Haines-Young R., Maltby E., Neuville A., Polasky S. et al. (2010). Integrating the ecological and economic dimensions in biodiversity and ecosystem service valuation. In: Kumar P. (editor). The Economics of Ecosystems and Biodiversity: Ecological and Economic Foundations. London: Earthscan. p 9-40.
Deliège G., Neuteleers S. (2011). Moet biodiversiteit nuttig zijn? Ecosysteemdiensten vs. natuurervaring. Natuurfocus 10(2):77-80.
Dendoncker N., Keune H., Jacobs S., Gómez-Baggethun E. (2014). Inclusive ecosystem services valuation. In: Jacobs S., Dendoncker N., Keune H. (editors). Ecosystem services: Global issues, local practices. Amsterdam: Elsevier. p 3-12.
Diaz S., Quétier F., Cáceres D.M., Trainor S.F., Pérez-Harguindeguy N., Bret-Harte M.S., Finegan, Bryan, Peña-Claros M., Poorter L. (2011). Linking functional diversity and social actor strategies in a framework for interdisciplinary analysis of nature's benefits to society. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 108(3):895-902.
Dunn R.R. (2010). Global mapping of ecosystem disservices: The unspoken reality that nature sometimes kills us. Biotropica 42(5):555-557.
EC. (2011). Our life insurance, our natural capital: an EU biodiversity strategy to 2020. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions. COM(2011) 244 final.
EC. (2014). Mapping and Assessment of Ecosystems and their Services. Technical Report - February 2014. Brussel: European Commission. 2014 - 080.
Edwards-Jones G., Davies B., Hussain S. (2000). Ecological economics. An introduction. Oxford, UK: Blackwell.
EEA. (2010). Ecosystem accounting and the cost of biodiversity losses. The case of coastal Mediterranean wetlands. Copenhagen, Denmark: European Environmental Agency.
Ekins P. (1992). A four-capital model of wealth creation. In: Ekins P., Max-Neef M. (editors). Real-life economics Understanding wealth creation. London: Routledge. p 147-155.
Farley J. (2008). The Role of Prices in Conserving Critical Natural Capital. Conservation Biology 22(6):1399-1408.
Fisher B., Turner K., Zylstra M., Brouwer R., de Groot R., Farber S., Ferraro P., Green R., Hadley D., Harlow J. et al. (2008). Ecosystem Services and Economic Theory: Integration for Policy-Relevant Research. Ecological Applications 18(8):2050-2067.
Fisher B., Turner R.K., Morling P. (2009). Defining and classifying ecosystem services for decision making. Ecological Economics 68:643-653.
Fjørtoft I. (2004). Landscape as Playscape : The Effects of Natural Environments on Children ’ s Play and Motor Development. Children, Youth and Environment 14(2):21-44.
Gómez-Baggethun E., de Groot R., Lomas P.L., Montes C. (2010). The history of ecosystem services in economic theory and practice: From early notions to markets and payment schemes. Ecological Economics 69:1209-12018.
Goulder L.H., Kennedy D. (1997). Valuing ecosystem services: Philosophical bases and empirical methods. In: Daily G.C. (editor). Nature's Services Societal dependence on natural ecosystems. Washington D.C.: Island Press. p 23-47.
Gowdy J., Hall C., Klitgaard K., Krall L. (2010). What every conservation biologist should know about economic theory. Conservation Biology 24(6):1440-1447.
Haines-Young R., Potschin M. (2009). Methodologies for defining and assessing ecosystem services. Nottingham, UK: Centre for Environmental Management, University of Nottingham. Project Code C08-0170-0062.
Haines-Young R., Potschin M. (2013). Common International Classification of Ecosystem Services (CICES): Consultation on Version 4, August-December 2012. Report to the European Environment Agency. Centre for Environmental Management, University of Nottingham. EEA Framework Contract number EEA/IEA/09/003. 34 p.
Haines-Young R., Potschin M., Cheshire D. (2006). Defining and identifying environmental limits for sustainable development. A scoping study funded by DEFRA. Centre for Environmental Management, University of Nottingham. NR0102.
Haines-Young R., Potschin M., Fish R., Brown C., Tindall C., Walmsley S. (2008). Scoping the potential benefits of undertaking an MA-style assessment for England. Overview Report to Defra. CEM, School of Geography, University of Nottingham. Defra Project Code NR0107.
Hartig T., Mang M., Evans G.W. (1991). Restorative Effects of Natural Environment Experiences. p 3-26.
Hatry H.P. (1999). Performance measurement. Getting results: Urban Institute.
Hein L., van Koppen K., de Groot R.S., van Ierland E.C. (2006). Spatial scales, stakeholders and the valuation of ecosystem services. Ecological Economics 57:209-228.
Hendriks K., Braat L., Deerenberg C., van Egmond P., Gaaff A., van der Heide C.M., Jongbloed R., Klok C., Leneman H., Melman D. et al. (2014). TEEB voor gebieden. Hoofdstudie. Wageningen: Alterra, Wageningen UR. Alterra rapport 2489.
Hillsdon M., Thorogood M. (1996). A systematic review of physical activity promotion strategies. British journal of sports medicine 30(2):84-89.
Hooper D.U., Adair E.C., Cardinale B.J., Byrnes J.E.K., Hungate B.A., Matulich K.L., Gonzalez A., Duffy J.E., Gamfeldt L., 'Connor M.I. (2012). A global synthesis reveals biodiversity loss as a major driver of ecosystem change. Nature advance online publication.
Jacobs S., Staes J., De Meulenaer B., Schneiders A., Vrebos D., Stragier F., Vandevenne F., Simoens I., Van Der Biest K., Lettens S. et al. (2010). Ecosysteemdiensten in Vlaanderen. Een verkennende inventarisatie van ecosysteemdiensten en potentiële ecosysteemwinsten. ECOBE 010-R127.
Jacobs S., Stevens M., Van Reeth W., Van Daele T., Schneiders A., Demolder H., Thoonen M., Van Gossum P., Peymen J. (2013). Capaciteit voor levering van ecosysteemdiensten. Tussentijdse evaluatie van een methode gebaseerd op landgebruik en expertkennis in Vlaanderen. Brussel: INBO.
Jax K., Barton D.N., Chan K.M.A., de Groot R., Doyle U., Eser U., Görg C., Gómez-Baggethun E., Griewald Y., Haber W. et al. (2013). Ecosystem services and ethics. Ecological Economics 93(0):260-268.
Kamenetzky M. (1992). The economics of the satisfaction of needs. In: Ekins P., Max-Neef M. (editors). Real-life economics Understanding wealth creation. London: Routledge. p 181-193. Kaplan R. (1983). The role of nature in the urban context. In: Altman I., Wohlwill J.F. (editors). Human behavior and environment: Advances in theory and research Vol 6: Behavior and the natural environment. New York: Plenum Press. p 127-161.
Kaplan S. (1995). The restorative benefits of nature: Toward an integrative framework. p 169-182. Kickert W.J.M. (1993). Complexity, governance and dynamics: conceptual explorations of public network management. In: Kooiman J. (editor). Modern governance New government-society interactions. London: Sage. p 191-204.
Kooiman J. (1993). Social-political governance: Introduction. In: Kooiman J. (editor). Modern governance New government-society interactions. London: Sage. p 1-6.
Koppenjan J.F.M., de Bruijn J.A., Kickert W.J.M. (1993). Netwerkmanagement in het openbaar bestuur: over de mogelijkheden van overheidssturing in beleidsnetwerken. ten Heuvelhof E.F., Ringeling A.B., in 't Veld R.J., Koppenjan J.F.M., (editors). 's Gravenhage: VUGA.
Kubiszewski I., Costanza R., Franco C., Lawn P.A., Talberth J., Jackson T., Aylmer C. (2013). Beyond GDP: Measuring and achieving global genuine progress. Ecological Economics 93:57-68. Kuo F.E., Sullivan W.C. (2001). Aggression and Violence in the Inner City: Effects of Environment via Mental Fatigue. p 543-571.
Lawn P.A. (2003). A theoretical foundation to support the Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW), Genuine Progress Indicator (GPI) and other related indexes. Ecological Economics 44. Leidelmeijer K., van Kamp I. (2003). Kwaliteit van de leefomgeving en leefbaarheid. Naar een begrippenkader en conceptuele inkadering. RIGO Rapportnummer: 80330. 104 p.
Leroy P., Loots I. (2006). Beleidswetenschappelijk onderzoek over het Vlaamse milieubeleid. In: Leroy P., Loots I. (editors). Vlaams milieubeleid: in staat van/tot vernieuwing? Brugge: Vanden Broele. p 13-33.
Liekens I., Schaafsma M., Staes J., Brouwer R., De Nocker L., Meire P. (2010). Economische waardering van ecosysteemdiensten, een handleiding. Brussel.
Liekens I., Staes J., Schaafsma M., De Nocker L., Brouwer R., Meire P. (2009). Economische waarderingsstudie van ecosysteemdiensten voor MKBA. Studie uitgevoerd in opdracht van het departement LNE, afdeling Milieu-, Natuur- en Energiebeleid. 2009/RMA/R308.
Liekens I., Van der Biest K., Staes J., De Nocker L., Aertsens J., Broekx S. (2013). Waardering van ecosysteemdiensten, een handleiding. Studie in opdracht van LNE, afdeling Milieu-, Natuur- en Energiebeleid. Brussel: Departement Leefmilieu, Natuur en Energie.
Loreau M. (2010). Linking biodiversity and ecosystems: towards a unifying ecological theory. Philosophical transactions of the Royal Society of London Series B, Biological sciences 365(1537):49-60.
Lyytimäki J., Sipilä M. (2009). Hopping on one leg - The challenge of ecosystem disservices for urban green management. Urban forrestry & urban greening 8:309-315.
MA. (2005a). Chapter 1: MA Conceptual Framework. In: Millennium Ecosystem Assessment (editor). Ecosystems and human well-being Volume 1: Current state and trends. Washington D.C.: Island Press. p 25-36.
MA. (2005b). Ecosystems and Human Well-Being. Volume 1. Current State and Trends. Washington D.C.: Island Press.
Mace G.M., Bateman I., Albon S., Balmford A., Brown C., Church A., Haines-Young R., Pretty J.N., Turner K., Vira B. et al. (2011). Conceptual framework and methodology. The UK National Ecosystem Assessment Technical Report. Cambridge: UK National Ecosystem Assessment, UNEP-WCMC. p 11-25.
Mace G.M., Norris K., Fitter A.H. (2012). Biodiversity and ecosystem services: a multilayered relationship. Trends in Ecology and Evolution 27(1):19-26.
Maes J., Teller A., Erhard M., Liquete C., Braat L., Berry P., Egoh B., Puydarrieux P., Fiorina C., Santos F. et al. (2013). Mapping and assessment of ecosystems and their services. An analytical framework for ecosystem assessments under action 5 of the EU Biodiversity Strategy to 2020. Luxembourg: Publications office of the European Union.
Maes R. (1994). De overheidsmanager in een veranderend politiek en juridisch systeem. In: Bouckaert G., Hondeghem A., Maes R. (editors). De overheidsmanager Nieuwe ontwikkelingen in het overheidsmanagement. Leuven: Vervolmakingscentrum voor Overheidsbeleid en Bestuur. p 21-42.
Mallmann C.A. (1973). On the satisfaction of human aspirations as the development objective. Paper presented at the Symposium on science, Technology and Human Values, Mexico City, 2-3 July.
Martín-López B., Montes C., Benayas J. (2007). The non-economic motives behind the willingness to pay for biodiversity conservation. Biological Conservation 139:67-82.
Metcalfe L. (1993). Public management: from imitation to innovation. In: Kooiman J. (editor). Modern governance New government-society interactions. London: Sage. p 173-189.
Norgaard R.B. (1992). Coevolution of economy, society and environment. In: Ekins P., Max-Neef M. (editors). Real-life Economics Understanding wealth creation. London: Routledge. p 76-86. Norgaard R.B. (2010). Ecosystem services: From eye-opening metaphor to complexity blinder. Ecological Economics 69(6):1219-1227.
O'Neill J. (1993). Ecology, policy and politics. Human well-being and the natural world. London: Routledge.
O'Neill J., Spash C.L. (2000). Conceptions of value in environmental decision-making. In: Environment C.R.f.t., (editor). Environmental Valuation in Europe - Policy Research Brief. Cambridge, UK. p 20.
Ochelen S., Putzeijs B. (2007). Milieubeleidskosten. Begrippen en berekeningsmethoden. Brussel. Owen N., Leslie E., Salmon J., Fotheringham M.J. (2000). Environmental determinants of physical activity and sedentary behavior. Exerc Sport Sci Rev 28:153-158.
Pascual U., Muradian R., Brander L., Gómez-Baggethun E., Martín-López B., Verma M., Armsworth P., Christie M., Cornelissen H., Eppink F. et al. (2010). The economics of valuing ecosystem services and biodiversity. In: Kumar P. (editor). The economics of ecosystems and biodiversity Ecological and economic foundations. London - Washington D.C.: Earthscan. p 183-256.
PBL. (2010). Wat natuur de mens biedt. Wageningen, Nederland.
Pearce D.W., Atkinson G. (1989). The concept of sustainable development: An evaluation of its usefulness ten years after Brundtland. In: Centre for Social and Economic Research on the Global Environment U.C.L.a.U.o.E.A., (editor). CSERGE Working Paper.
Pearce D.W., Turner R.K. (1990). Economics of Natural Resources and the Environment. New York: Harvester Wheatsheaf.
Pikora T., Giles-Corti B., Bull F., Jamrozik K., Donovan R. (2003). Developing a framework for assessment of the environmental determinants of walking and cycling. Social Science and Medicine 93(9):1583-1589.
Plieninger T., Dijks S., Oteros-Rozas E., Bieling C. (2013). Assessing, mapping and quantifying cultural ecosystem services at community level. Land Use Policy 33:118-129.
Poelmans L., Van Daele T. (2014). Landgebruikskaart NARA-T 2014. Studie uitgevoerd in opdracht van het INBO - Referentietaak Natuurrapportering Vlaanderen. Mol: VITO. 2014/RMA/R/45.
Proost S., Rousseau S. (2007). Inleiding tot de milieu-economie. Leuven: ACCO.
Raudsepp M. (2005). Relations to forest and psychological well-being: an empirical study in Estonia. In: Gallis C. (editor). Thessaloniki: Siokis. p 81-91.
Russell R., Guerry A.D., Balvanera P., Gould R.K., Basurto X., Chan K.M.A., Klain S., Levine J., Tam J. (2013). Humans and Nature: How Knowing and Experiencing Nature Affect Well-Being. Annual Review of Environment and Resources 38(1):473-502.
Sallis J.M., Bauman A., Pratt M. (1998). Environmental and policy interventions to promote physical activity. American Journal of Preventive Medicine 15(4):379.
Schneiders A., Van Daele T., Van Landuyt W., Van Reeth W. (2012). Biodiversity and ecosystem services: Complementary approaches for ecosystem management? Ecological Indicators 21(0):123-133.
Schröter M., van der Zanden E.H., van Oudenhoven A.P.E., Remme R.P., Serna-Chavez H.M., de Groot R.S., Opdam P. (2014). Ecosystem services as a contested concept: a synthesis of critique and counter-arguments. Conservation Letters:n/a-n/a.
Spash C.L., Vatn A. (2006). Transferring environmental value estimates: Issues and alternatives. Ecological Economics 60:379-388.
Stragier F. (2010). Natuurlijke structuren als fysieke en psychologische geluidsbuffer. In: Jacobs S., Staes J., De Meulenaer B., Schneiders A., Vrebos D., Stragier F., Vandevenne F., Simoens I., Van Der Biest K., Lettens S. et al. (editors). Ecosysteemdiensten in Vlaanderen: Een verkennende inventarisatie van ecosysteemdiensten en potentiële ecosysteemwinsten. Anterwerpen: Universiteit Antwerpen - Ecosystem Management Research Group ECOBE. p 205-220.
Taylor A.F., Kuo F.E., Sullivan W.C. (2001). Coping with add: The Surprising Connection to Green Play Settings. p 54-77.
Taylor A.F., Kuo F.E., Sullivan W.C. (2002). Views of nature and self-discipline: Evidence from inner city children. Journal of Environmental Psychology 22(1–2):49-63.
TEEB. (2008). The economics of ecosystems and biodiversity. An interim report. Welzel+Hardt, Wesseling, Germany.
TEEB. (2010). The economics of ecosystems and biodiversity: Ecological and economic foundations. London: Earthscan.
Tilman D., Reich P.B., Knops J.M.H. (2006). Biodiversity and ecosystem stability in a decade-long grassland experiment. Nature 441(7093):629-632.
Toman M. (1998). Why not calculate the value of the world's ecosystem services and natural capital. Ecological Economics 25:57-60.
Turkelboom F., Raquez P., Dufrêne M., Raes L., Simoens I., Jacobs S., Stevens M., De Vreese R., Panis J., Hermy M. et al. (2014). CICES going local. Ecosystem services classification adapted for a highly populated country. In: Jacobs S., Dendoncker N., Keune H. (editors). Ecosystem services Global issues, local practices. Amsterdam: Elsevier. p 223-247.
Turner R.K., Morse-Jones S., Fisher B. (2010). Ecosystem valuation. A sequential decision support system and quality assessment issues. Annals of the New York Academy of Sciences