In onderzoeken en in internationale richtlijnen spreekt men meestal van recidiverende acute otitis media bij 3 of meer episoden per half jaar of 4 episoden per jaar. 88 Verschillende interventies worden genoemd ter preventie van frequent recidiverende otitis media acuta: adenotomie, onderhoudsbehandeling met antibiotica, trommelvliesbuisjes en vaccinatie tegen pneumokokken.
Adenotomie: in een systematisch literatuuronderzoek (14 onderzoeken; n = 2712 kinderen) zijn 4
onderzoeken opgenomen die het effect van adenotomie bij kinderen met recidiverende otitis media acuta vergeleken met het effect van trommelvliesbuisjes of niet-chirurgische behandeling. Adenotomie lijkt weinig effectief in het voorkomen van recidieven. 89
Onderhoudsbehandeling met antibiotica: de meta-analyse van Rosenfeld laat zien dat continu
profylactisch gebruik van antibiotica het aantal recidieven met 0,09 episode (95%-BI 0,05 tot 0,12) per patiënt per maand vermindert, oftewel 1,1 episode per patiënt per jaar (95%-BI 0,6 tot 1,4). Dit betekent dat een enkele episode van recidiverende otitis media acuta kan worden voorkomen door één kind gedurende 11 maanden te behandelen, of 11 kinderen gedurende 1 maand. Bij profylactisch antibioticagebruik neemt de kans op een nieuwe episode af met 21% (95%-BI 13 tot 30; mediane onderzoeksduur 6 maanden), en daalt de kans op het doormaken van 3 of meer episodes met 8% (95%-BI 4 tot 12). 16 Een Cochrane-review van 17 onderzoeken met 1586 kinderen beschrijft een afname van ongeveer 3 naar ongeveer 1,5 episoden per jaar bij kinderen met recidiverende otitis media acuta die continu profylactisch antibiotica kregen. 90 Profylactisch antibioticagebruik vergroot echter het risico op resistentieontwikkeling.
Trommelvliesbuisjes: een systematisch literatuuronderzoek met 5 RCT’s (519 kinderen; leeftijd 0
tot 6 jaar) beschrijft het effect van trommelvliesbuisjes bij recidiverende otitis media acuta. Alle 5 de RCT’s dateren uit de jaren 80 en 90 van de vorige eeuw en zijn van matige kwaliteit. De RCT’s laten alleen in de eerste 6 maanden na de operatie enig effect zien van trommelvliesbuisjes: 3 tot 5 kinderen moeten een trommelvliesbuisje krijgen om in de 6 maanden na de operatie 1 episode bij 1 kind te voorkomen. In vergelijking met geen behandeling lijken trommelvliesbuisjes 1 episode te voorkomen in de 6 maanden na de operatie. 91 Een Fins onderzoek heeft de effecten van
trommelvliesbuisjes, trommelvliesbuisjes met adenotomie en niet-chirurgisch beleid vergeleken bij 300 kinderen jonger dan 2 jaar met recidiverende otitis media acuta. Kinderen die een buisje kregen hadden een halve episode van otitis media acuta per jaar minder dan de kinderen die geen buisjes kregen. Adenotomie had geen toegevoegde waarde ten opzichte van trommelvliesbuisjes alleen. 92
Pneumokokkenvaccinatie: een Cochrane-review betreffende het effect van het
pneumokokkenconjugaatvaccin (PCV) includeerde 6 trials die de effectiviteit van het vaccin onderzochten in de preventie van recidieven van otitis media acuta. 10 Er wordt onderscheid gemaakt tussen toediening in het eerste levensjaar (3 trials) en toediening na het eerste
levensjaar (3 trials). Toediening van het heptavalente PCV in het eerste levensjaar leidde tot een relatieve reductie van het risico op recidieven met 9% (95%-BI 4 tot 14). 93 Een kleiner onderzoek vond eveneens een relatieve risicoreductie van 9%, maar dit resultaat was niet significant. 94 Een derde RCT vond bij toediening van undecavalent PCV met Haemophilus influenzae-proteïne D als dragereiwit een niet-significante relatieve risicoreductie van 56% (95%-BI –2 tot 81). 95 In 3 trials werd het vaccin na het eerste levensjaar toegediend. Toediening van het 9-valente PCV bij
kinderen van 12 tot 35 maanden oud leidde tot een relatieve reductie van het risico op recidieven met 17%. 96 Twee trials bij kinderen met een voorgeschiedenis van otitis media acuta die op latere leeftijd (1 tot 7 jaar oud) gevaccineerd werden vonden geen effect op het aantal recidieven.
9798
Sinds 1 april 2006 is pneumokokkenvaccinatie in het Rijksvaccinatieprogramma opgenomen (zie www.rivm.nl/Onderwerpen/R/Rijksvaccinatieprogramma). De Gezondheidsraad beoogt hiermee vooral het aantal gevallen van ernstig verlopende invasieve aandoeningen door
pneumokokken (meningitis, sepsis, pneumonie) te reduceren. 99 De vaccinatie wordt aangeboden tegelijk met DKTP/Hib op de leeftijd van 2, 3, 4 en 11 maanden. Dat betekent dat bijna alle jonge kinderen nu gevaccineerd zijn. Eventuele nadelige effecten van de vaccinatie zijn echter nog onduidelijk.
Aanbeveling
De behandelopties om recidiverende episoden van otitis media acuta te voorkomen hebben slechts een beperkt effect. Er is geen duidelijke voorkeur aan te geven voor welke behandeling dan ook. In goed overleg met de ouders is watchfull waiting waarbij zo nodig een antibioticakuur gegeven kan worden, een goede optie. Indien de lijdensdruk hoog is, is verwijzing naar de kno-arts zeker op zijn plaats om een van de beschreven behandelingen te overwegen.
Referenties
Froom J, Culpepper L, Grob P, Bartelds A, Bowers P, Bridges-Webb C, et al. Diagnosis and antibiotic treatment of 1.
acute otitis media: report from International Primary Care Network. BMJ 1990;300:582-6.
Culpepper L, Froom J, Bartelds AI, Bowers P, Bridges-Webb C, Grob P, et al. Acute otitis media in adults: a report from 2.
the International Primary Care Network. J Am Board Fam Pract 1993;6:333-9.
Casselbrant ML, Mandel EM. Epidemiology. In: Rosenfeld RM, Bleustone CD, editors. Evidence-based otitis media. 3.
Hamilton: BC Decker, 2003.
MacIntyre EA, Karr CJ, Koehoorn M, Demers P, Tamburic L, Lencar C, et al. Otitis media incidence and risk factors in 4.
a population-based birth cohort. Paediatr Child Health 2010;15:437-42.
Uijen JH, Bindels PJ, Schellevis FG, Van der Wouden JC. ENT problems in Dutch children: trends in incidence rates, 5.
antibiotic prescribing and referrals 2002-2008. Scand J Prim Health Care 2011;29:75-9.
NIVEL. LINH-zorgregistratie huisartsen. Incidentie- en prevalentiecijfers in de huisartsenpraktijk (2011). 6.
Teele DW, Klein JO, Rosner B. Epidemiology of otitis media during the first seven years of life in children in greater 7.
Boston: a prospective, cohort study. J Infect Dis 1989;160:83-94.
Appelman CL, Claessen JQ. Recurrent otitis media [Proefschrift]. Utrecht: Universiteit Utrecht, 1992. 8.
Kvaerner KJ, Nafstad P, Hagen JA, Mair IW, Jaakkola JJ. Recurrent acute otitis media: the significance of age at onset. 9.
Acta Otolaryngol 1997;117:578-84.
Jansen AGSC, Hak E, Veenhoven RH, Damoiseaux RAMJ, Schilder AGM, Sanders EAM. Pneumococcal conjugate 10.
vaccines for preventing otitis media. Cochrane Database Syst Rev 2009;(2):CD001480.
Gates GA, Klein JO, Lim DJ, Mogi G, Ogra PL, Pararella MM, et al. Recent advances in otitis media. 1. Definitions, 11.
terminology, and classification of otitis media. Ann Otol Rhinol Laryngol Suppl 2002;188:8-18.
Marcy M, Takata G, Chan L, Shekelle P, Mason W, Wachsman L, et al. Management of acute otitis media. Evidence 12.
Report/Technology Assesment; 15. Rockville (MD): Agency for Healthcare Research and Quality, 2001.
Lieberthal AS, Carroll AE, Chonmaitree T, Ganiats TG, Hoberman A, Jackson MA, et al. The diagnosis and management 13.
of acute otitis media. Pediatrics 2013;131:e964-9.
CBO. Multidisciplinaire richtlijn Otitis media bij kinderen in de tweede lijn (2012). Ga naar bron: CBO.
14.
Multidisciplinaire richtlijn Otitis media bij kinderen in de tweede lijn (2012).
Gebel RS, Okkes IM. ICPC-2-NL. International Classification of Primary Care. 2e dr. Utrecht: Nederlands Huisartsen 15.
Genootschap, 2000.
Rosenfeld RM, Kay D. Natural history of untreated otitis media. Laryngoscope 2003;113:1645-57. 16.
Glasziou PP, Del Mar CB, Sanders SL, Hayem M. Antibiotics for acute otitis media in children. Cochrane Database Syst 17.
Rev 2004;(1):CD000219.
Bain J. Treatment of acute otitis media: are children entered into clinical trials representative? Br J Gen Pract 18.
2001;51:132-3.
Damoiseaux RAMJ, Van Balen FAM. Duration of clinical symptoms in children under two years of age with acute ototis 19.
media. EJGP 2000b;6:48-51.
Rovers MM, Glasziou P, Appelman CL, Burke P, McCormick DP, Damoiseaux RA, et al. Antibiotics for acute otitis 20.
media: a meta-analysis with individual patient data. Lancet 2006;368:1429-35.
Pukander J. Clinical features of acute otitis media among children. Acta Otolaryngol 1983;95:117-22. 21.
Van Dongen TMA, Van der Heijden GJMG, Freling HG, Venekamp RP, Schilder AGM. Parent-reported otorrhea in 22.
children with tympanostomy tubes: incidence and predictors. PLoS One 2013b;8:e69062. Van Buchem FL. De behandeling van otitis media acuta. Ned Tijdschr Geneeskd 1989;133:290-2. 23.
Van Zuijlen DA, Schilder AGM, Van Balen FA, Hoes AW. National differences in incidence of acute mastoiditis: 24.
relationship to prescribing patterns of antibiotics for acute otitis media? Pediatr Infect Dis J 2001;20:140-4. Anthonsen K, Hostmark K, Hansen S, Andreasen K, Juhlin J, Homoe P, et al. Acute mastoiditis in children: a 10-year 25.
retrospective and validated multicenter study. Pediatr Infect Dis J 2013;32:436-40.
Grote JJ, Van Buchem FL. Otitis media bij kinderen. Rapport uitgebracht aan de Ned Ver voor KNO-heelkunde en 26.
Heelkunde van het Hoofd-halsgebied. Leiderdorp: De Medicus, 1988.
Van Dongen TMA, Van der Heijden GJMG, Van Zon A, Bogaert D, Sanders EA, Schilder AGM. Evaluation of 27.
concordance between the microorganisms detected in the nasopharynx and middle ear of children with otitis media. Pediatr Infect Dis J 2013a;32:549-52.
Coker TR, Chan LS, Newberry SJ, Limbos MA, Suttorp MJ, Shekelle PG, et al. Diagnosis, microbial epidemiology, and 28.
antibiotic treatment of acute otitis media in children: a systematic review. JAMA 2010;304:2161-9.
Casey JR, Adlowitz DG, Pichichero ME. New patterns in the otopathogens causing acute otitis media six to eight years 29.
after introduction of pneumococcal conjugate vaccine. Pediatr Infect Dis J 2010;29:304-9.
Dagan R. Impact of pneumococcal conjugate vaccine on infections caused by antibiotic-resistant Streptococcus 30.
pneumoniae. Clin Microbiol Infect 2009;15 Suppl 3:16-20.
Fenoll A, Aguilar L, Vicioso MD, Gimenez MJ, Robledo O, Granizo JJ. Increase in serotype 19A prevalence and 31.
laboratory-based surveillance in Spain, 1997-2009. BMC Infect Dis 2011;11:239.
Wald ER. Acute otitis media and acute bacterial sinusitis. Clin Infect Dis 2011;52 Suppl 4:S277-S283. 32.
Heikkinen T, Thint M, Chonmaitree T. Prevalence of various respiratory viruses in the middle ear during acute otitis 33.
media. N Engl J Med 1999;340:260-4.
Ruuskanen O, Heikkinen T. Viral-bacterial interaction in acute otitis media. Pediatr Infect Dis J 1994;13:1047-9. 34.
Uhari M, Mantysaari K, Niemela M. A meta-analytic review of the risk factors for acute otitis media. Clin Infect Dis 35.
1996;22:1079-83.
Jones LL, Hassanien A, Cook DG, Britton J, Leonardi-Bee J. Parental smoking and the risk of middle ear disease in 36.
children: a systematic review and meta-analysis. Arch Pediatr Adolesc Med 2012;166:18-27.
Rovers MM, Numans ME, Langenbach E, Grobbee DE, Verheij TJ, Schilder AG. Is pacifier use a risk factor for acute 37.
otitis media? A dynamic cohort study. Fam Pract 2008;25:233-6.
Alho OP, Laara E, Oja H. Public health impact of various risk factors for acute otitis media in northern Finland. Am J 38.
Epidemiol 1996;143:1149-56.
Claessen JQ, Appelman CL, Touw-Otten FW, DeMelker RA, Hordijk GJ. Persistence of middle ear dysfunction after 39.
recurrent acute otitis media. Clin Otolaryngol Allied Sci 1994;19:35-40.
Rothman R, Owens T, Simel DL. Does this child have acute otitis media? JAMA 2003;290:1633-40. 40.
Laine MK, Tähtinen PA, Ruuskanen O, Huovinen P, Ruohola A. Symptoms or symptom-based scores cannot predict 41.
acute otitis media at otitis-prone age. Pediatrics 2010;125:e1154-61.
Shaikh N, Hoberman A, Kaleida PH, Rockette HE, Kurs-Lasky M, Hoover H, et al. Otoscopic signs of otitis media. 42.
Pediatr Infect Dis J 2011;30:822-6.
Shaikh N, Hoberman A, Rockette HE, Kurs-Lasky M. Development of an algorithm for the diagnosis of otitis media. 43.
Acad Pediatr 2012;12:214-8.
Appelman CL, Claessen JQ, Touw-Otten FW, Hordijk GJ, DeMelker RA. Severity of inflammation of tympanic 44.
membrane as predictor of clinical course of recurrent acute otitis media. BMJ 1993;306:895.
Legros JM, Hitoto H, Garnier F, Dagorne C, Parot-Schinkel E, Fanello S. Clinical qualitative evaluation of the diagnosis 45.
of acute otitis media in general practice. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2008;72:23-30.
Palmu A, Puhakka H, Rahko T, Takala A, Kilpi T. Predicting the development and outcome of otitis media by 46.
tympanometry. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2002;62:135-42.
Helenius KK, Laine MK, Tähtinen PA, Lahti E, Ruohola A. Tympanometry in discrimination of otoscopic diagnoses in 47.
young ambulatory children. Pediatr Infect Dis J 2012;31:1003-6. Pepys MB. C-reactive protein fifty years on. Lancet 1981;1:653-7. 48.
Principi N, Marchisio P, Bigalli L, Massironi E. C-reactive protein in acute otitis media. Pediatr Infect Dis 49.
1986;5:525-7.
Tejani NR, Chonmaitree T, Rassin DK, Howie VM, Owen MJ, Goldman AS. Use of C-reactive protein in differentiation 50.
between acute bacterial and viral otitis media. Pediatrics 1995;95:664-9.
Bertin L, Pons G, D’Athis P, Duhamel JF, Maudelonde C, Lasfargues G, et al. A randomized, double-blind, multicentre 51.
controlled trial of ibuprofen versus acetaminophen and placebo for symptoms of acute otitis media in children. Fundam Clin Pharmacol 1996;10:387-92.
Southey ER, Soares-Weiser K, Kleijnen J. Systematic review and meta-analysis of the clinical safety and tolerability of 52.
ibuprofen compared with paracetamol in paediatric pain and fever. Curr Med Res Opin 2009;25:2207-22. Pierce CA, Voss B. Efficacy and safety of ibuprofen and acetaminophen in children and adults: a meta-analysis and 53.
qualitative review. Ann Pharmacother 2010;44:489-506.
Valkhoff VE, Schade R, ’t Jong GW, Romio S, Schuemie MJ, Arfe A, et al. Population-based analysis of non-steroidal 54.
anti-inflammatory drug use among children in four European countries in the SOS project: what size of data platforms and which study designs do we need to assess safety issues? BMC Pediatr 2013;13:192.
Coleman C, Moore M. Decongestants and antihistamines for acute otitis media in children. Cochrane Database Syst 55.
Rev 2008;(3):CD001727.
Dunn C, Gauthier M, Gaudreault P. Coma in a neonate following single intranasal dose of xylometazoline. Eur J Pediatr 56.
1993;152:541.
Higgins GL III, Campbell B, Wallace K, Talbot S. Pediatric poisoning from over-the-counter imidazoline-containing 57.
products. Ann Emerg Med 1991;20:655-8.
Mahieu LM, Rooman RP, Goossens E. Imidazoline intoxication in children. Eur J Pediatr 1993;152:944-6. 58.
Soderman P, Sahlberg D, Wiholm BE. CNS reactions to nose drops in small children. Lancet 1984;1:573. 59.
Van Velzen AG, Van Riel AJ, Hunault C, Van Riemsdijk TE, De Vries I, Meulenbelt J. A case series of xylometazoline 60.
overdose in children. Clin Toxicol (Phila) 2007;45:290-4.
Sen EF, Verhamme KM, Felisi M, ’t Jong GW, Giaquinto C, Picelli G, et al. Effects of safety warnings on prescription 61.
rates of cough and cold medicines in children below 2 years of age. Br J Clin Pharmacol 2011;71:943-50.
FDA. Public health advisory: FDA recommends that over-the-counter (OTC) cough and cold products not be used for 62.
infants and children under 2 years of age. Silver Spring (MD): U.S. Food and Drug Administration, 2008. Ga naar bron:
Foxlee R, Johansson A, Wejfalk J, Dawkins J, Dooley L, Del Mar C. Topical analgesia for acute otitis media (review). 63.
Cochrane Database Syst Rev 2006;(3):CD005657.
Hoberman A, Paradise JL, Reynolds EA, Urkin J. Efficacy of Auralgan for treating ear pain in children with acute otitis 64.
media. Arch Pediatr Adolesc Med 1997;151:675-8.
Bolt P, Barnett P, Babl FE, Sharwood LN. Topical lignocaine for pain relief in acute otitis media: results of a double-65.
blind placebo-controlled randomised trial. Arch Dis Child 2008;93:40-4.
Kinderformularium. Gedownload op 3 december 2019 Ga naar bron: Kinderformularium. Gedownload op 3 december
66.
2019
Venekamp RP, Sanders S, Glasziou PP, Del Mar CB, Rovers MM. Antibiotics for acute otitis media in children. 67.
Cochrane Database Syst Rev 2013;1:CD000219.
Tähtinen PA, Laine MK, Huovinen P, Jalava J, Ruuskanen O, Ruohola A. A placebo-controlled trial of antimicrobial 68.
treatment for acute otitis media. N Engl J Med 2011;364:116-26.
Hoberman A, Paradise JL, Rockette HE, Shaikh N, Wald ER, Kearney DH, et al. Treatment of acute otitis media in 69.
children under 2 years of age. N Engl J Med 2011;364:105-15.
Bezáková N, Damoiseaux RA, Hoes AW, Schilder AG, Rovers MM. Recurrence up to 3.5 years after antibiotic treatment 70.
of acute otitis media in very young Dutch children: survey of trial participants. BMJ 2009;338:b2525.
Damoiseaux RAMJ, Van Balen FAM, Hoes AW, Verheij TJ, DeMelker RA. Primary care based randomised, double blind 71.
trial of amoxicillin versus placebo for acute otitis media in children aged under 2 years. BMJ 2000a;320:350-4. Le Saux N, Gaboury I, Baird M, Klassen T, MacCormick J, Blanchard C, et al. A randomized, double-blind, placebo-72.
controlled noninferiority trial of amoxicillin for clinically diagnosed acute otitis media in children 6 months to 5 years of age. CMAJ 2005;172:335-41.
Van Buchem FL, Peeters MF, ’t Hof MA. Acute otitis media: a new treatment strategy. Br Med J 1985;290:1033. 73.
Vaile L, Williamson T, Waddell A, Taylor G. Interventions for ear discharge associated with grommets (ventilation 74.
tubes). Cochrane Database Syst Rev 2006;(2):CD001933.
Ruohola A, Heikkinen T, Meurman O, Puhakka T, Lindblad N, Ruuskanen O. Antibiotic treatment of acute otorrhea 75.
through tympanostomy tube: randomized double-blind placebo-controlled study with daily follow-up. Pediatrics 2003;111:1061-7.
Dohar J, Giles W, Roland P, Bikhazi N, Carroll S, Moe R, et al. Topical ciprofloxacin/dexamethasone superior to oral 76.
amoxicillin/clavulanic acid in acute otitis media with otorrhea through tympanostomy tubes. Pediatrics 2006;118:e561-9.
Heslop A, Lildholdt T, Gammelgaard N, Ovesen T. Topical ciprofloxacin is superior to topical saline and systemic 77.
antibiotics in the treatment of tympanostomy tube otorrhea in children: the results of a randomized clinical trial. Laryngoscope 2010;120:2516-20.
Van Dongen TMA, Van der Heijden GJMG, Venekamp RP, Rovers MM, Schilder AGM. A trial of treatment for acute 78.
otorrhea in children with tympanostomy tubes. N Engl J Med 2014;370:723-33.
Mylanus EAM, Feenstra L, Van der Hulst RJAM. Gebruik van oordruppels bij otitis media met trommelvliesperforatie 79.
en in operatieholtes. Ned Tijdschr KNO-Heelk 2004;10:31-6.
Mylanus EAM, Feenstra L, Van der Hulst RJAM. Standpuntnota KNO-vereniging: Gebruik van oordruppels bij otitis 80.
media met trommelvliesperforatie en in operatieholtes. Utrecht: Nederlandse Vereniging voor Keel-Neus-Oorheelkunde en heelkunde van het Hoofd-Halsgebied 2006.
Venekamp RP, Javed F, van Dongen TM, Waddell A, Schilder AG. Interventions for children with ear discharge 81.
occurring at least two weeks following grommet (ventilation tube) insertion. Cochrane Database Syst Rev 2016;11:CD011684.
Rosenfeld RM, Vertrees JE, Carr J, Cipolle RJ, Uden DL, Giebink GS, et al. Clinical efficacy of antimicrobial drugs for 82.
acute otitis media: metaanalysis of 5400 children from thirty-three randomized trials. J Pediatr 1994;124:355-67. Froom J, Culpepper L, Jacobs M, DeMelker RA, Green LA, Van Buchem L, et al. Antimicrobials for acute otitis media? A 83.
review from the International Primary Care Network. BMJ 1997;315:98-102.
Courter JD, Baker WL, Nowak KS, Smogowicz LA, Desjardins LL, Coleman CI, et al. Increased clinical failures when 84.
treating acute otitis media with macrolides: a meta-analysis. Ann Pharmacother 2010;44:471-8.
Tristram S, Jacobs MR, Appelbaum PC. Antimicrobial resistance in haemophilus influenzae. Clin Microbiol Rev 85.
2007;20:368-89.
Macfadyen CA, Acuin JM, Gamble C. Systemic antibiotics versus topical treatments for chronically discharging ears 86.
with underlying eardrum perforations. Cochrane Database Syst Rev 2006;(1):CD005608.
Huizing EH, Snow GB, De Vries N, Graamans K, Van de Heyning P, Feenstra L. Leerboek keel-, neus- en oorheelkunde. 87.
Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2007.
Dowell SF, Marcy M, Philips WR, Gerber MA, Schwartz B. Principles of judicious use of antimicrobial agents for 88.
pediatric upper respiratory tract infections. Pediatrics 1998;101:163-77.
Van den Aardweg MT, Schilder AG, Herkert E, Boonacker CW, Rovers MM. Adenoidectomy for otitis media in children. 89.
Cochrane Database Syst Rev 2010;1:CD007810.
Leach AJ, Morris PS. Antibiotics for the prevention of acute and chronic suppurative otitis media in children. Cochrane 90.
Lous J, Ryborg CT, Thomsen JL. A systematic review of the effect of tympanostomy tubes in children with recurrent 91.
acute otitis media. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2011;75:1058-61.
Kujala T, Alho OP, Luotonen J, Kristo A, Uhari M, Renko M, et al. Tympanostomy with and without adenoidectomy for 92.
the prevention of recurrences of acute otitis media: a randomized controlled trial. Pediatr Infect Dis J 2012;31:565-9. Black S, Shinefield H, Fireman B, Lewis E, Ray P, Hansen JR, et al. Efficacy, safety and immunogenicity of heptavalent 93.
pneumococcal conjugate vaccine in children. Northern California Kaiser Permanente Vaccine Study Center Group. Pediatr Infect Dis J 2000;19:187-95.
Eskola J, Kilpi T, Palmu A, Jokinen J, Haapakoski J, Herva E, et al. Efficacy of a pneumococcal conjugate vaccine 94.
against acute otitis media. N Engl J Med 2001;344:403-9.
Prymula R, Peeters P, Chrobok V, Kriz P, Novakova E, Kaliskova E, et al. Pneumococcal capsular polysaccharides 95.
conjugated to protein D for prevention of acute otitis media caused by both Streptococcus pneumoniae and non-typable Haemophilus influenzae: a randomised double-blind efficacy study. Lancet 2006;367:740-8.
Dagan R, Sikuler-Cohen M, Zamir O, Janco J, Givon-Lavi N, Fraser D. Effect of a conjugate pneumococcal vaccine on 96.
the occurrence of respiratory infections and antibiotic use in day-care center attendees. Pediatr Infect Dis J 2001;20:951-8.
Veenhoven R, Bogaert D, Uiterwaal C, Brouwer C, Kiezebrink H, Bruin J, et al. Effect of conjugate pneumococcal 97.
vaccine followed by polysaccharide pneumococcal vaccine on recurrent acute otitis media: a randomised study. Lancet 2003;361:2189-95.
Van Kempen MJ, Vermeiren JS, Vaneechoutte M, Claeys G, Veenhoven RH, Rijkers GT, et al. Pneumococcal conjugate 98.
vaccination in children with recurrent acute otitis media: a therapeutic alternative?. Int J Pediatr Otorhinolaryngology 2006;70:275-85.
Gezondheidsraad. Vaccinatie van zuigelingen tegen pneumokokkeninfecties. Den Haag: Gezondheidsraad, 2005. 99.