Praktijkgericht onderzoek: welk praktijkprobleem is onderzocht?

Om te bepalen of de juiste onderzoeksmethode is gekozen, is het eerst van belang om nog eens scherp te stellen waar het onderzoek een antwoord op moet geven.

In dit onderzoek ging het om de vraag of het koppelen van mensen (met en zonder beperkingen) aan elkaar op basis van het wederkerigheidsprincipe, in de praktijk leidt tot sociale integratie in de vorm van een duurzame, gelijkwaardige relatie. Dit is onderzocht in projecten van TijdvoorElkaar, waarin het wederkerigheidsprincipe een belangrijke rol speelt.

6.2 Procesevaluatie

Wat is procesevaluatie

Om inzicht te krijgen in de onderzoeksvraag is gekozen voor procesevaluatie. Dat is één van de drie evaluatievormen die Swanborn (2007) in zijn boek over evalueren van interventies onderscheidt, naast planevaluatie (het ontwerpen van toekomstige interventies) en productevaluatie (waarbij na de toepassing van een interventie in kaart wordt gebracht wat de effecten zijn). In paragraaf 3.2 hebben we proceseva­

luatie als volgt gedefinieerd: ‘Procesevaluatie is die vorm van evaluatieonderzoek

6

waarbij de invoering van de interventie – meestal in een kleinschalige context, bij een of enkele cases op de voet wordt gevolgd; waarin zo nodig wordt bijgestuurd en waar de aandacht van de onderzoeker vooral uitgaat naar de sociale processen die hierbij een rol spelen (…) Via herhaalde ondervraging en observatie wordt de sociale interactie tussen mensen en de veranderingen daarin geëxploreerd, waar-mee de onderzoeker de precieze werking van het causale proces op het spoor komt.’

(Swanborn 2007:191).

Waarom procesevaluatie

Procesevaluatie is dus onderzoek naar het uitvoeringsproces van een interventie (Swanborn, 2007:192). Swanborn beveelt het om verschillende redenen aan. Ten eerste zou procesevaluatie geschikt zijn om de invoering en uitvoering van een interventie, in dit geval de methode TijdvoorElkaar, op de voet te volgen en daar­

door zou het mogelijk zijn om de interventie ‘bij te sturen’. Het heeft als voordeel ten opzichte van productevaluatie dat het de interventie tussentijds kan evalueren en bijsturen en niet pas, zoals bij productevaluatie, op een veel later moment. Het is een aanvulling op planevaluatie, omdat achter het bureau mooie dingen kun­

nen worden uitgedacht, maar de praktijk vaak weerbarstig is. Door een interventie te volgen, ontstaat er meer zicht op eventuele ‘uitvoeringsproblemen’; het gaat dan om onverwachtse en niet voorziene barrières of weerstanden van gebruikers.

Procesevaluatie geeft de mogelijkheid om al doende te leren en nadelige effecten te vermijden of te verminderen. Wij hebben vooral gekozen voor procesevaluatie omdat het inzicht kan bieden in de sociale mechanismen die ten grondslag liggen aan het wel of niet werken van de interventie (hier gaan we zo nader op in). Het bleek echter ook waardevol te zijn om de opbrengsten van het onderzoek door te kunnen geven aan de oprichters en sociaal makelaars van TijdVoorElkaar. Zij konden de uitkomsten van het onderzoek direct gebruiken om de interventie TijdvoorElkaar te verbeteren.

Ten tweede zou procesevaluatie geschikt zijn om er beter zicht op te krijgen waarom een interventie of methode nu eigenlijk goed werkt of niet. Swanborn geeft het voorbeeld dat een sollicitatiecursus werklozen kan helpen, maar de vraag blijft: wat werkt er dan precies? De aandacht die men krijgt van de begeleiders? Of een bepaalde techniek van brieven schrijven of gespreksvoering? Procesevaluatie kan meer inzicht opleveren in wat nu precies werkt binnen een interventie. Door een interventie op de voet te volgen, kan er inzicht ontstaan in wat cruciaal is in een interventie of in welke condities ten minste moet worden voorzien om succes te be­

reiken (Swanborn, 2007:49­50). Met procesevaluatie kan het complex van mogelijk werkzame bestanddelen ontrafeld worden. Hierdoor wordt onder andere duidelijk, als we het vertalen naar het onderzoek binnen TijdVoorElkaar, dat ondersteuning

van een sociale professional cruciaal is en dat het van belang is contact te begren­

zen. Dit zijn cruciale aspecten als je contact tussen mensen met en zonder beperking wilt bevorderen.

Behalve dat procesevaluatie geschikt is om tussentijds bij te sturen en inzicht geeft in wat er nu precies aan bijdraagt dat een interventie werkt, kan procesevaluatie ook ingezet worden om inzicht te genereren in sociale processen, meent Swanborn.

Juist daarom vonden wij procesevaluatie zo geschikt voor onze onderzoeksvraag.

Het gaat in ons onderzoek immers om het in beeld krijgen van sociale processen die ervoor zorgen dat wederkerig contact tussen mensen met en zonder beperking al dan niet ontstaat. Om inzicht te krijgen in sociale processen kent procesevaluatie een eigen aard en opzet. Zo beschrijft Swanborn (2007:200­206) dat procesevaluatie vrijwel altijd kwalitatief onderzoek is. Doorgaans betekent dit volgens Swanborn (2007) dat de onderzoeker gedurende het proces aanwezig is in het ‘veld’ en door regelmatig ondervragen en eventueel observeren van betrokkenen beter zicht krijgt op de interventie. Het is een intensieve vorm van onderzoek doen, waarbij de respondenten hun verhaal goed moeten kunnen doen. Er is aandacht voor alle mogelijke details in de interventie. Daarom wordt binnen procesevaluatie door­

gaans slechts een beperkt aantal ‘cases’ bestudeerd in een kleinschalige context. De onderzoeker spreekt of observeert binnen een bepaald tijdsbestek meerdere keren dezelfde respondenten. Hierdoor ontstaat er niet alleen inzicht in de eigen verwach­

tingen, kansen of gedragingen van een respondent, maar kan ook gevolgd worden hoe respondenten verwachtingen, kansen of gedragingen door de tijd aanpassen of veranderen. Juist vanwege deze aard en opzet en wat het onderzoek daarmee be­

oogt, namelijk inzicht krijgen in de sociale mechanismen die er aan bijdragen dat de interventie slaagt, is procesevaluatie zo geschikt voor het beantwoorden van onze onderzoeksvraag. Via in de loop van de uitvoering van de interventie herhaalde ondervraging en observatie kunnen en konden de sociale interacties tussen deelne­

mers van TijdVoorElkaar en de veranderingen daarin onderzocht worden. Door de inzet van meerdere kwalitatieve onderzoeksmethoden (literatuurstudie, case stu­

dies, interviews, focusgroep) is goed in beeld gekomen wat maakt dat wederkerige contacten tussen mensen met en zonder beperking al dan niet ontstaan.

Procesevaluatie is vaak kwalitatief van aard omdat ze inzicht wil krijgen in soci­

ale mechanismen die ervoor zorgen dat de sociale interventie al dan niet slaagt.

Daarnaast is procesevaluatie er doorgaans op gericht om een ontwikkeling in de tijd te kunnen volgen. Het volgen in de tijd bleek belangrijke voordelen te hebben. Een belangrijk voordeel van het langdurig volgen van de projecten was dat inzichtelijk werd hoe het project TijdvoorElkaar zich in de loop van de tijd ontwikkelde. Zo kwam tijdens het onderzoek naar voren hoe groot de invloed van externe factoren

op het project is: door bezuinigingen konden de sociaal makelaars hun ondersteu­

ning van de koppels niet langer zo voortzetten als ze aanvankelijk wilden. Doordat de koppels gedurende anderhalf jaar werden gevolgd, werd het effect daarvan op de deelnemers zichtbaar. Daarnaast ontstaat er door koppels gedurende langere tijd te volgen meer zicht op hoe methodische uitgangspunten van TijdvoorElkaar in de praktijk ingezet worden. Dit onderzoek laat zien dat het principe van weder­

kerigheid vanuit de sociaal makelaars niet altijd consequent onder de aandacht wordt gebracht en welke effecten dit heeft op contacten tussen mensen die elkaar ontmoeten via TijdvoorElkaar. Deze inzichten (betekenis van bezuinigen op inzet van sociaal makelaars en niet consequent toepassen van de centrale inzichten van de methode) zijn in de loop van het project al eens besproken met de oprichter van TijdvoorElkaar die gedurende het onderzoek hier dus al op kon anticiperen.

6.3 Ingezette methoden binnen de