aantal Joodse neocons (Wolfowitz) met reactio naire Israëlische kringen zouden deze weg ech ter geblokkeerd hebben. (Zie de kritiekloze hou ding t.o.v de agressieve politiekvan Sharon.)
Ook de belangen van het industrieconglome raat dat verbonden is aan de Bush-Cheney rege ring wordt als verklaring genoemd. Bush presta ties als gouverneur die de ‘spoils’ van de liberali sering aan zijn vriendjes toedeelde, maar ook de nauwe betrokkenheid van Cheney bij Hallibur ton, Karl Rove met Enron etc. in aanmerking ge nomen, ligt dit in de lijn der verwachtingen.
Clarke geeft sterke staaltjes van de ‘spoils’, die 57 Bush ook nu nog aan zijn vriendjes uitdeelt. De in de regering Bush samengebalde ‘oliebelangen’ maken het voor Soros onwaarschijnlijk dat deze overwegingen geen rol hebben gespeeld. Van Wolferen noemt dit zelfs een geruststellende ge dachte, omdat de geheime agenda in dit geval ‘gewone conservatieve’ politiek zou zijn.
Een andere verldaring zou kunnen zijn dat Irak een mooi speelveld leek te vormen om het nieuwe Amerikaanse buitenlandse beleid
BOEKESSAY
Willem Minderhout over de buitenlandse politiek van George W. Bush schouwelijk uit te dragen: ‘zie maar wat er gebeurt als je niet voor ons bent.’ Een geïsoleerd en door een erkende slechterik geregeerd land als Irak leent zich daar in eerste instantie beter voor dan het ingewikkelde Noord Korea, of het rela tief kalme Iran.
K L U W E N VA N B E L A N G E N
Dit amalgaam van belangen en doelstellingen lijkt de ingreep in Irak onkwetsbaar te maken voor kritiek. Als er geen massavernietigingswa pens gevonden worden, dan is herstel van de de mocratie het doel. Als het herstel van de demo cratie tegenzit, dan is de strijd tegen het terro risme — dat in het post-Saddam tijdperk Irak uiteindelijk toch in zijn greep lijkt te hebben ge kregen — weer het eigenlijke motief.
Dit kluwen maakt het niet eenvoudig om te bepalen o f‘9-11’ een Pearl Harbour was, een ge rede aanleiding om ten strijde te trekken, of een Reichstagbrand, een welkom argument om een reeds voorgenomen politiek door te voeren. Zelfs lezing van Clarke’s verslag van binnenuit maakt dat niet echt duidelijk, of leert dat het beide was. Mensen als Rice en Wolfowitz waren zo gebrand op een aanleiding om Irak aan te val len, dat ze — mijn interpretatie — waarschijn lijk werkelijk geloofden in een betrokkenheid van Irak. Al Quaeda hadden ze tot dan toe schro melijk onderschat, zo goed als genegeerd zelfs.
De aanval op Irak, anders dan de omverwer ping van het Taliban-regime in Afghanistan, had geen enkele relatie met de strijd tegen het terro risme van Al Quaeda. De angst voor aanwezig- 5 8 heid van chemische en bacteriologische wapens
mag misschien gegrond zijn geweest (‘Het Westen’ had de grondstoffen immers zelf gele verd) , maar de v n-wapeninspecties waren daar een effectief middel tegen. De angst voor atoom wapens, of een anderszins directe bedreiging van ‘het Westen’ is nooit gefundeerd geweest. Ook van een ‘As van het Kwaad’ was geen sprake.
Dat de neocons in de Bush-regering ‘bew ijs materiaal’ tegen Irak willens en wetens hebben opgesekst door reguliere informatie van Penta
gon en C IA een ‘spin’ te geven staat ondermssen onomstotelijk vast. Hiertoe werd de afdeling Special Plans opgericht, die zich wijdde aan het 'vinden’ van bewijzen voor de banden van Sad- dam met Al Quaeda en het bezit van massaver nietigingswapens (waaronder kernwapens) om aan te tonen dat Saddam een acuut gevaar was voor de regio en de vs zelf, waarbij informatie uit uiterst dubieuze bronnen nog werd aange dikt.
Het waarom van deze neoconservatieve ver betenheid wordt mij niet duidelijk. Afgezien van een begrijpelijk kater naar aanleiding van de af loop van Desert Storm, kan alleen een uiterst ‘onconservatief’ geloof in de maakbaarheid van de samenleving een begin van een oplossing bie den.
Perspectieven en alternatieven
‘Simply opening markets and waiting for free trade to solve problems frequently does not work. We need to acknowledge and seriously ad- dress the medium-term social and political pro blems createdby trade globalization.’
De bezetting van Irak zal, volgens Soros, tot een ontnuchtering leiden en de zeepbel zal barsten. Van Wolferen schetst een beeld, dat daar, de metafoor van de zeepbel incluis, volledig mee overeenstemt. Clarke schetst de totale desinte gratie van het Midden Oosten, zelfs als Irak tot een ‘Jeffersonian’ democratie kan worden omge smeed.
Matigende krachten in de binnenlandse poli tiek zouden door de commercialisering van de media, de ontaarding van het bedrijfsleven, de verdwijning van de civil society en het bankroet van de Democratische Partij — dit alles trekt in de meest sombere bewoordingen voorbij — zo goed als volledig ontbreken. Soros verklaart deze revolutionair rechtse dynamiek uit het samen gaan van ‘marktfundamentalisme’ en ‘religieus fundamentalisme’ binnen de Republikeinse par tij, dat twijfel noch tegenspraak duldt en waar binnen vrijhandel ‘een moreel principe’ is.
Alle geraadpleegde auteurs concluderen dat
BOEKESSAY
Willem Minderhout over de buitenlandse politiek van George W. Bush de buitenlandse politiek van devs uiteindelijkalleen kan worden verklaard uit een verblind ideologisch streven naar wereldheerschappij. Kunnen de vs deze politiek blijven voeren, of zal deze zichzelf in de staart bijten? De militairtech- nologische superioriteit van de vs stelt ze in staat om de legers van nationale staten, vrijwel zonder verliezen aan eigen kant, te vernietigen, maar niet om de harten van de bevrijde volkeren te winnen.
Als het doel van Bush jr het verdedigen en uit bouwen van de Amerikaanse hegemonie is, op dat Amerika de wereld in zijn eigen beeld her schept dan is het bestaan van terreurgroepen een welkom alibi om die agenda te volgen. Bin Laden als ‘Goldstein’, Orwell zat er zo gezien in ‘1984’ maar twintig jaar naast. Bush en Bin Laden zou j e dan als ‘frères-ennemis’ kunnen beschou wen, want Al Quaeda heeft er op zijn beurt be lang bij dat Amerika als een bedreiging voor de ‘Muslim way of life’ kan worden afgeschilderd.
De weg uit het moeras
‘Je hebt verstandig gesproken, Sancho,’ ant woordde Don Quichot, 'wij zullen het tot onze wijsheid maken om niets te doen, totdat de kwaadaardige aspecten van de planeten, die nu regeren, voorbij zijn.' (Cervantes)
De aanval op het w t c en het Pentagon wordt door alle auteurs gezien als een Pearl Harbor. De vs konden dit niet over hun kant laten gaan. De neo-conservatieven achter Bush grepen dit ‘Pearl Harbor’ echter aan om er een ‘Rijksdagbrand’ van te maken: het doorslaggevende argument om hun eigen revolutionaire agenda door te voe ren op weg naar een New American Century, waarbij vanwege een samenspel van redenen Irak een aantrekkelijke test case vormde en de eenheid tegen het terrorisme wreed verstoord werd. De bestrijding van het terrorisme was een vals voorwendsel om Irak aan te vallen en blijkt zelfs contraproductief uit te paMcen. Is er voor de vs een weg terug uit dit moeras? Is er een alter natieve manier om het terrorisme wel effectief aan te paldcen?
Van Wolferen bepleit een keurige onderwer ping aan de spelregels van een slagvaardiger te maken V N . Barber en Soros werken dit perspec tief verder uit, vanuit een erkenning van de Amerikaanse dominantie, echter gebaseerd op multilaterale verbanden en afspraken. Barber schetst een politiek van ‘preventieve democra tie’, die de plaats moet innemen van ‘preventieve oorlog', die andere culmren in hun waarde laat, maar ander naties en volkeren door scholing en overreding tracht te winnen voor democratische waarden en door de groei van een 'civil society’ te stimuleren. Voor zover de vs hun tanden moe ten laten zien, is dat ter handhaving van de re gels van deze ‘CivWorld’,
Soros vertoog wijkt daar niet wezenlijk van af. Hij werkt uiteraard het perspectief van zijn ‘open society’ verder uit, een mooi sociaal-demo- cratisch programma van ‘gebreidelde’ mondiali sering. D evs moeten hun ‘verantwoordelijk heid’ nemen, maar zich niet door ideologische verblinding laten leiden bij de verbreiding van Westerse waarden. Hij waagt zich aan een voor spelling met betrekldng tot Irak. Hij ziet drie mogelijke scenario’s; Bush zet door en slaagt erin Irak te stabiliseren; Bush ziet zijn vergis sing in en stuurt de neocons de laan uit; of iets daarmssenin. Hij betwijfelt of Bush in staat is om de tweede variant, de lijn Powell, te gaan vol gen. Voor een diepgaande hervorming en het herwinnen van vertrouwen is een andere presi dent nodig.
Regering Balkenende misleid
De vier auteurs tonen overtuigend aan dat het buitenlands beleid van Bush van leugen en (zelf?)bedrog aan elkaar hangt. Vooral Van Wol feren schetst daarbij een desolaat beeld van de binnenlandse voorwaarden om een dergelijk be leid te kunnen uitvoeren. Deze ondergang van de Amerikaanse samenleving wordt door het be leid van Bush — verlaging van belastingen, soci ale en milieu uitgaven — nog verdiept. Toch denk ik, de sterk in kracht toenemende anti- Bush oppositie en de kansen van Keriy in
aan-59
BOEK ESSAY
Willem Minderhout over de buitenlandse politiek van George W. Bush merking genomen, dat Van Wolferen een tesomberbeeld schetst. Nog zijn de vs niet het Iran van het Westen.
Mocht Bush voor een tweede termijn geko zen worden en zijn huidige politiek vervolgen dan is het niet ondenkbaar dat het hoofd van Abraham Lincoln, de Amerikaanse Machiavel listische ‘Prins’ bij uitstek, van Mount Rush- more zal vallen. Chaos zal ons deel zijn. Wat leert lezing van deze boeken met betrekking tot de Nederlandse militaire betroklcenheid in Irak? Op zijn minst dat de regering Balkenende excu ses zou moeten vragen aan de regering van de vs voor de wijze waarop ze misleid is.
Rest mij een laatste oordeel:
> Laurent’s boek is een prima inleiding op de film ‘Fahrenheit 9/11’.
> De boeken van Soros en Barber zijn onderling uitwisselbaar en vooral van belang vanwege de geschetste alternatieve politieke koers. Mocht Bush een tweede termijn krijgen, dan kan de regering Bos 1 daar zijn voordeel mee doen: zorg voor goede educatie; stimuleer kwaliteitsmedia en ga mediaconcentraties te
gen; ga niet al te verkrampt om met culmrele minderheden; versterk de ‘civil society’; brei del 'het kapitaal’; streef bij de politieke ver nieuwing niet naar plebiscitaire oplossingen met alle gevaren van demagogie en plutocra tie opdat in ieder geval Nederland een ‘open society’, een ‘CivCountry’ blijft. Van Wolferen schetst wat er gebeurt als j e dit soort maatre gelen achterwege laat. Kortom: word geen vs en houd vast aan de v n. Een ambitieuze, maar tamelijk conservatieve agenda dus. M is schien kan prinses Mabel haar vriend Soros eensbij Balkenende introduceren.
Van Wolferen’s boek verdient het om een, in minder grote haast geschreven, tweede bijge werkte druk te krijgen. Het is een rijk boek, maar nogal slordig van compositie en over- emotioneel van toon.
Clarke’s boek ten slotte, zal als ooggetuigen verslag een bron van waarde blijven. Boven dien leest het als een thriller van Le Carré. Een absolute aanrader!
60
Literatuur
PieterGeyl, Napoleon, voor en tegen in de Franse geschiedschrijving, Ut recht, 1946
Karei van Wolferen, De ondergang
van een wereldorde. Contact Am
sterdam, 2003
Eric Laurent, La guerre des Bush; Les secrets inavouables d'un conflit, Pion Parijs, 2003
Benjamin Barber, Hetrijkvande
angst, AMBO/Manteau Amster
dam Antwerpen, 2003 George Soros, De zeepbel van de Ame
rikaanse macht, Contact Amster
dam, 2004
Richard Clarke, Againstall enemies. Pree Press, New York etc., 2004 Henry Kissinger (2000; 1957), A
World restored. Mettemich, Castle- reagh and the problems ofpeace
1S12-1822, Phoenix Press Londen Gore Vidal, Droomoorlog, Arbeider
spers Amsterdam Antwerpen, 2003
Shadia Dmry, 'Gurus of the right’ Benjamin Barber, Jihad versus
McWorld, Ballantine New York,
1995