Ouderdom van de hooimaatjes

Maten komen vanaf het einde van de Middeleeuwen in geschreven documenten voor. Het gebruik van hooiland is echter waarschijnlijk wat ouder. Er zijn namelijk palynologische aanwijzingen dat hooiland al gedurende de Middeleeuwen voorkwam75_{. Het werd gemeenschappelijk gebruikt totdat intensivering van het}

gebruik, vanaf de zestiende eeuw, er toe leidde dat de gerechtigden de hooilanden onderling verdeelden76_.

Hoe oud de hooilanden in het onderzoeksgebied zijn is nog onduidelijk. We vinden in de negentiende eeuw zowel hooiland in de oude kernen van het cultuurland, zoals rond Lonneker en Driene, als in de heide. De hooilanden in de oudere kernen van het cultuurlandschap zijn mogelijk het oudst. Misschien moeten we daar de hooilanden zoeken die in het Verpondingsregister van Twente van 1601 worden genoemd77_{. Daaruit blijkt dat de oude erven, zoals de middeleeuwse erven Leutink in}

Driene, juist ten westen van ons onderzoeksgebied en Espelo bij Lonneker, in het oosten, over hooiland beschikken78_{. Omdat van de hooipercelen alleen de afmetingen}

worden genoemd, maar geen locatie, is het niet mogelijk de precieze ligging te achterhalen. De afmetingen worden bovendien niet exact aangegeven, maar in dagen meyens, de oppervlakte die in een dag gemaaid kon worden. Leutink had 11_/

2 dach

meyens. Espelo beschikte over 6 dage grazs meyens en daarnaast nog over 3 dage graesz meyens vry maeten. Waarschijnlijk maakten de eerste 6 dagmaten deel uit van het horige goed, terwijl de overige 3 dagmaten vrij bezit van de bewoner van de hof waren. De dagmaten blijken een relatieve maat. In 1602 wordt namelijk omschreven dat Leutink beschikte over een hooymate van eenen dach meyens en nog een dach meyens unduchtich landt (slecht hooiland) up halff landt getaxyrt (voor de helft getaxeerd)79_{. Samen beslaat dit}

kennelijk de 11_/

2 dagmaat die in 1601 werd genoemd. Het gebruik van zo’n relatieve

maat maakt het onmogelijk om met behulp van de oppervlakte de locatie van het hooiland te reconstrueren.

Uit de verpondingsregisters blijkt dat er bij sommige erven nieuwe hooilandpercelen werden ontgonnen. Zo breidde het erf Japink in de Marke Hasselo (een van de hooimaatjes in ‘De Wildernis’ was in 1832 eigendom van ene Japink) tussen 1601 en 1602 haar areaal hooiland uit van 1 dach meyens tot 2 dachmaet grasmayens.

In ons onderzoeksgebied liggen slechts enkele hooimaatjes dicht bij een oud erf. Het gaat om de Hooimaat van Espelo en de Breuks maot, beide bij hof Espelo. De andere hooimaatjes liggen ofwel bij een van de jongere erven (erven van na 1500), zoals bij De Pierre, Schaddehuis, De Veldschoothuizen en Asman of temidden van de heide zoals de hooimaatjes in het Hartjesbosch (zie figuur 6).

75 _{Zie Bakker, 1989.}

76 _{Vervloet, 1991; Waterbolk, 1991; Bieleman, 1992.} 77 _{Vereniging Oudheidkamer Twente, 1985.}

78 _{Beide erven zijn aangegeven op de Historische Kaart van Twente van de Werkgroep Historische}

Kaart van Twente, 1991.

De hooilanden bij die jongere erven zijn waarschijnlijk pas ontgonnen toen ook de erven zelf ontstonden. Omdat ze in 1500 nog niet bekend waren, moet dat in de Nieuwe of Nieuwste Tijd gebeurd zijn (par. 3.2).

Er werden in die periode namelijk hooilanden ontgonnen. Dat blijkt onder andere uit het markenboek van Hasselo waar in 1702 aangravingen bij verschillende maten worden genoemd, onder andere bij de Busschers maote80_{. Busschers was de bewoner}

van het erf De Pierre en bezat in 1832 de Pierinks maot81 _{welke misschien de opvolger}

is van de Busschersmaot waarvan de veldnaam niet meer bekend is82_{. Misschien}

moeten we ook de ontginning van de Wolfs maot of Assinks maot, tot deze illegale aangravingen rekenen. Ze waren in 1832 in handen van ene Burgerinck83_{, die bij de}

verdeling van de marke van Groot Driene zijn oude aangravingen in deze contreien kreeg toebedeeld84_.

Of in deze periode ook de hooimaatjes in het Hartjesbosch werden ontgonnen is niet duidelijk. Hun namen suggereren een band met oudere erven in de marke Hasselo en Deurningen. Taanks maotke zou dan bij het erve Taank horen, Sogtoens maotke bij het erve Sogtoen en Bols maotke bij het erve De Bol85_{. Dat deze hooimaatjes in dezelfde}

periode ontgonnen werden als de hierboven genoemde, is aannemelijk. In de zeventiende en achttiende eeuw blijkt het areaal hooiland namelijk sterk toe te nemen.

De mate waarin blijkt uit een vergelijking van het hooiland van het oude erf Leutink in het begin van de zeventiende eeuw en halverwege de achttiende eeuw. Het erf beschikte zoals we al zagen in 1601 over 11_/

2 dagmaat hooi. In anderhalve eeuw had

het haar areaal hooiland weten uit te breiden tot de 71_/

2 dagmaat waarover het in

1759 blijkt te beschikken86_{. Hieruit blijkt dat veel hooiland pas na het opstellen van}

het verpondingsregister van 1601 werd ontgonnen. Kennelijk stamt een groot gedeelte van het hooilandareaal op zijn vroegst uit de zeventiende eeuw.

Dit beeld wordt ondersteund door de uitkomsten van het palynologisch onderzoek (zie aanhangsel 1). Daaruit blijkt namelijk dat er in de periode waarin het Koekoeks maotke in gebruik was als hooiland, ook boekweit in de pollenneerslag voorkomt. De boekweitproductie kende een hoogtepunt in de zeventiende en achttiende eeuw. Hoewel ook eerder al boekweit werd geproduceerd, zien we in de curve toch een aanwijzing voor een datering in de zeventiende eeuw. Pollen van granen komt namelijk in zijn algemeenheid slechts in zeer kleine percentages voor in dit pollendiagram (aanhangsel 1, zie de curven van ceralia en secale). We schrijven dat toe

80 _{RAO. Markenarchief. Inv. nr. 460 Markenboek van Hasselo 1701-1841.} 81 _{RAO. Kadaster 1832.}

82 _{Vereniging Oudheidkamer Twente, 1985.} 83 _{RAO. Kadaster 1832.}

84 _{RAO. Markenarchief. Inv. nr. 280: Lijsten van gewaarden in de marke (ca. 1840). De verdeling van}

de marke kreeg zijn beslag in 1842 (Demoed, 1987).

85 _{Vereniging Heemkunde Weerselo, 1998.}

86 _{RAO. Ridderschappen in Overijssel. Inv. nr. 790: Staat van de erven en landerijen van de Proosdij}

aan het feit dat de hooimaatjes vrij ver van het cultuurland en geïsoleerd in de heide lagen. Daardoor treffen we slechts een fractie aan van het in de wijdere omgeving in grote hoeveelheden geproduceerde pollen. Het feit dat we bijna net zoveel boekweit als andere granen aantreffen schrijven we toe aan het feit dat er veel boekweit geproduceerd moet zijn; een verschijnsel dat zich in de zeventiende en achttiende eeuw voordeed87_.

We veronderstellen op grond van het voorgaande dat de hooimaatjes op zijn vroegst in de zeventiende eeuw werden ontgonnen. Met behulp van historische kaarten kunnen we vaststellen dat dat in ieder geval niet later dan in de achttiende eeuw gebeurd zal zijn. Zo is op een gedetailleerde kaart van de Hof Espelo uit 1729 de hooimaat van Espelo - toen maate in de driener markte genoemd – gekarteerd (figuur 9). Tevens zijn er maten gekarteerd temidden van het bouwland van Espelo, waaronder de Hutten Maat en de Maat bij Wunders huis88_.

Figuur 9 Dit fragment van de kaart van Dalhoff uit 1729 toont de hooimaatjes van Espelo die gedeeltelijk temidden van het bouwland liggen (de Huttenmaat) en gedeeltelijk temidden van de heide (rechtsonder).

87 _{Van Haaster 1997; Bieleman 1992.}

De kaart die Hottinger omstreeks 1790 vervaardigde geeft geen toponiemen en is wat minder precies in het aangeven van perceelsgrenzen (figuur 10). Op deze kaart menen we echter toch de hooimaatjes rond Assinksmaot en die in het Hartjesbosch aan te kunnen wijzen89_.

Figuur 10 Op dit fragment van de Hottingerkaart zijn vermoedelijk de hooimaatjes in ons studiegebied gekarteerd.

3.3.3 Ouderdom van de elementen en patronen behorende bij het