Inleiding
Dit evaluatie- en adviesrapport is tot stand gekomen voor en in samenwerking met stichting Philomela. De resultaten zijn gebaseerd op een etnografisch onderzoek naar de beleving van interculturele communicatie en ‘belonging’ in het Amsterdamse Zwaluwkoor. Het grote verloop van deelnemers gepaard met de wens tot uitbreiding van Philomela waren aanleiding voor dit onderzoek. Dit rapport is een verslag van de belangrijkste factoren die de deelnemers aan het koor binden.
Er wordt momenteel geëxperimenteerd met een tweede en derde Zwaluwkoor in Utrecht en Haarlem en stichting Philomela heeft de ambitie om nog meer Zwaluwkoren in Nederland op te richten. De bevindingen van dit rapport kunnen mede dienen ter ondersteuning bij het opzetten en uitbreiden van Zwaluwkoren maar zijn ook bedoeld voor andere organisaties die geïnteresseerd zijn in muziek en interculturele relaties. Ook kunnen de resultaten uit dit rapport worden gedeeld met huidige en nieuwe financiële partners van de stichting en zo bijdragen aan het onderhouden van relaties en het aantrekken van nieuwe sponsoren en fondsen, die essentieel zijn voor het voortbestaan van het koor en mogelijke uitbreiding.
Stichting Philomela
Stichting Philomela is een culturele ANBI (Algemeen Nut Beogende Instelling) die zich sinds 2008 inzet voor het toegankelijk maken van muziek voor marginale groepen zoals ouderen, scholieren en migranten. Het Zwaluwkoor is een van de projecten van Philomela en bestaat sinds 2017. Het is opgericht als interculturele ontmoetingsplaats, waar verbinding tussen ‘oude’ en ‘nieuwe’ Amsterdammers centraal staat. Er wordt gestreefd naar gelijkwaardigheid en het scheppen van waardering voor niet-Westerse muziektradities en bijbehorende culturen. Door
middel van muzikale en sociale verbinding wil Philomela een bijdrage leveren aan het maatschappelijk welzijn.
Belangrijkste resultaten
Nieuwkomers en gevestigde Amsterdammers hebben niet altijd de mogelijkheid elkaar te ontmoeten, en als er ontmoetingen plaatsvinden is er vaak een machtsverhouding waarbij de nieuwkomer zich in een nadelige positie bevindt. Vaak zitten stereotypes, vooroordelen, gebrek aan taal of culturele kennis in de weg tijdens communicatie. Het resultaat is een gebrek aan contact, miscommunicatie of zelfs conflict. Het Zwaluwkoor biedt een ontmoetingsplek waar interculturele communicatie gefaciliteerd wordt door middel van muziek. Het huidige
onderzoek identificeerde de volgende factoren als van belang zijnde in dit proces:
Gezamenlijke hobby/passie
Ondanks de grote mate van heterogeniteit in het Zwaluwkoor vormt de groep een eenheid. Deelnemers verschillen in leeftijd,
nationaliteit, en tal van andere factoren betreffende hun achtergrond maar ondanks al deze verschillen ervaren zij dezelfde passie voor muziek, die hen verbindt.
Gezamenlijk doel/ ideaal
Ook streven alle deelnemers naar hetzelfde ideaal en hebben zij hetzelfde doel voor ogen: het produceren van mooie traditionele liederen van over de hele wereld. Daarmee vieren zij culturele diversiteit en trachten zo integratie te bevorderen. Alle deelnemers hebben het welzijn van nieuwkomers en intercultureel contact hoog in het vaandel staan.
Gelijkwaardigheid
Nieuwkomers in Amsterdam ervaren vaak dat aan hen een lagere status wordt toegeschreven vanwege labels als ‘vluchteling’, ‘illegaal’ of ‘asielzoeker’, en de negatieve connotaties die hiermee gepaard gaan. In het Zwaluwkoor ligt een grote nadruk op gelijkwaardigheid. Labels worden niet gebruikt, er wordt uitsluitend gesproken over oude Amsterdammers en nieuwe Amsterdammers, en beide groepen krijgen een gelijke behandeling. Iedereen mag een lied uit zijn of haar land introduceren. Hierbij kan iedereen de rol van kennishebber en leidinggevende
ervaren. Nieuwkomers krijgen zo ook de kans meer van hun identiteit, en die van het land van herkomst te delen. De complexiteit van melodie, taal, ritme en betekenis van de uiteenlopende muziektradities laat de koorleden de complexe culturele identiteit van elkaar ervaren.
Intercultureel leren
Naast muziek die de koorleden verbindt, delen de deelnemers van het Zwaluwkoor een aantal belangrijke kenmerken, zoals interculturele competentie, tolerantie en nieuwsgierigheid. Deze eigenschappen waren reeds aanwezig bij de leden voor deelname in het koor, maar worden verder ontwikkeld dankzij hun participatie. Deze persoonlijke kenmerken en de hierboven genoemde elementen van het koor faciliteren de communicatie tussen deelnemers; de frequentie en kwaliteit nemen toe. Het koor is niet gevrijwaard van stereotypes, vooroordelen, miscommunicatie en een incidenteel conflict. Echter, door de het werken in teamverband en het tonen van kwetsbaarheid door voor elkaar te zingen, ontstaat er vertrouwen. Daarnaast ontstaat onderling begrip voor culturele en persoonlijkheidsverschillen. Dit vertrouwen en begrip stimuleert persoonlijke- en groepsreflectie en resulteert vaak in de acceptatie van onderling verschil.
Senses of belonging
De Engelse term ‘sense of belonging’ heeft geen eenduidige equivalent in het Nederlands, maar als we de term opsplitsen betekent belonging ten eerste dat je je ‘thuis’ voelt op een plek; veiligheid en vertrouwen zijn belangrijke factoren die mensen hechten aan een plaats. Ten tweede is het belangrijk je ook onderdeel te voelen van een collectief, een groep mensen waar je samen een identiteit mee deelt. Het ervaren van belonging is een fundamentele menselijke behoefte; het betekent dat we ons verbonden voelen met anderen en geeft betekenis aan ons bestaan. Het ontbreken van belonging kan bij nieuwkomers leiden tot een gevoel van isolatie en eenzaamheid wat zich uit in psychisch onwelzijn. Nieuwkomers hebben hun thuis moeten verlaten, en in veel gevallen ook familie en vrienden. Zij moeten in Nederland opnieuw verbinding zoeken met land, mensen en cultuur om zich onderdeel te voelen van de samenleving en een thuis te creëren. De zoektocht naar verbinding wordt bemoeilijkt door verschillende factoren in de Nederlandse samenleving die ‘wij-zij’ denken versterken en soms leiden tot gevoelens van uitsluiting, afwijzing voor culturele diversiteit en het gevoel zich niet thuis te voelen voor nieuwkomers.
‘In het Zwaluwkoor voel ik mij thuis’
Het gevoel van ‘thuis’ is een emotionele en subjectieve ervaring die een persoon hecht aan een bepaalde plek. Het huidige onderzoek identificeerde drie elementen die de deelnemers het gevoel van ‘thuis’ laten ervaren: verbinding met personen, autobiografische ervaringen uit het verleden en culturele gebruiken geassocieerd met de plek in kwestie.
Verbinding met mensen
De belangrijkste factor die mensen emotioneel hecht aan een plek zijn interpersoonlijke relaties. Nieuwkomers hebben familie en vrienden vaak achter moeten laten in het land van herkomst en missen sociale interactie en connectie in Nederland. Eenzaamheid is een veelvoorkomend probleem. Muziek is een middel waardoor
mensen met elkaar in contact worden gebracht en dit contact vormt bij veel koorleden de basis voor waardevolle interpersoonlijke relaties. Die relaties ontstaan door de al eerder benoemde gedeelde passie maar ook het vertrouwen dat ontstaat door gezamenlijk zingen. Dit vertrouwen ontstaat door de kwetsbaarheid en gelijktijdige acceptatie die leden ervaren tijdens het zingen in en voor de groep. Daarnaast versterkt de onderlinge afhankelijkheid die gepaard gaat met gezamenlijk zingen het vertrouwen in elkaar. Tot slot vindt er door middel van zingen een lichamelijke en emotionele synchronisatie plaats tussen deelnemers die samen musiceren. Samen bewegen en zingen in een ritme zorgt voor fysieke ervaring van eenheid en samen muziek ervaren en voelen zorgt voor een emotionele verbinding. Muziek, ‘is een direct kanaal naar je emoties’ en blijkt emoties duidelijk te kunnen communiceren; in muziek worden emoties en/of de boodschap universeel hetzelfde begrepen. Het gezamenlijk ‘verstaan van muziek’ en ervaren van deze emoties resulteert in een
gevoel van sociale intimiteit.
Verbinding met verleden, heden en toekomst
In het Zwaluwkoor mogen nieuwkomers elk een liedje van thuis introduceren dat samen gezongen wordt. Deze liederen hebben vaak een speciale betekenis voor de
nieuwkomers en gaan gepaard met levendige en emotioneel beladen herinneringen aan thuis. Dit brengt ‘thuis’ even heel dichtbij, en laat nieuwkomers deze plek delen en voortzetten door herinneringen te ervaren in een nieuwe omgeving. Hiermee wordt een klein stukje van thuis
gehecht aan het Zwaluwkoor waarbij een gevoel van continuïteit tussen verleden, heden en toekomst wordt gecreëerd.
Verbinding met cultuur
Ten slotte is taal belangrijk in het creëren en voelen van ‘thuis’. Taal is een intieme vorm van culturele kennis. Nieuwkomers ervaren bij gebrek aan taalkennis moeilijkheden in communicatie met Nederlanders of andere nieuwkomers. Volgens de dirigente ben je beperkt in wat je te zeggen hebt en wat je van jezelf kunt laten zien; ‘You can never go as deep as you want.’ Ook ben je beperkt in wat je verstaat. Subtiele nuances in taal en humor worden vaak niet begrepen, en houden de nieuwkomers hiermee buiten de intieme sfeer van de Nederlandse taal. Muziek daarentegen is een universele taal, en iedereen kent traditionele liedjes uit zijn of haar thuisland. In deze muziek kunnen nieuwkomers zich volledig uiten, en waar taal tekortschiet helpt muziek bij het delen van de persoonlijke en culturele identiteit van nieuwkomers.
‘In het Zwaluwkoor hoor ik erbij’
Helaas gaat ‘belonging’ of het gevoel van verbondenheid met een groep, voor sommigen gepaard het uitsluiten van anderen. Dit betekent dat zij die ‘erbij horen’ anderen nodig hebben die ‘er niet bij horen’ en zo hun groepsidentiteit te benadrukken. Veel nieuwkomers ervaren deze ‘ wij versus
zij’ politiek die de grens tussen Nederlanders en nieuwkomers nauwlettend bewaakt door middel van verschillende praktijken, zoals labelling, afwijzing en uitsluiting. Dit belemmert een volwaardige deelname aan de samenleving, en verhindert het ervaren van belonging. Het Zwaluwkoor in tegenstelling draagt andere waarden uit; hier staan insluiting, acceptatie en waardering centraal.
Cultuur van regiegeving
In een nieuw land, zonder taal en/of culturele kennis voelen nieuwkomers zich vaak incompetent en machteloos. Zij zijn constant degenen die worden onderwezen, aan wie wordt uitgelegd en geleerd. In het Zwaluwkoor krijgen nieuwkomers de kans om een lied uit het thuisland te introduceren, te leren aan, en te zingen voor de rest van het koor. Ze leren de taal, uitspraak, melodie en betekenis van de muziek aan de medeleden en ervaren zo een gevoel van
competentie en expertise in hun eigen traditionele muziek. Het delen van muziek wordt veelal gewaardeerd door de andere leden, en dit genereert gevoelens van trots.
Cultuur van insluiting
In het koor is iedereen welkom om te komen en te blijven. Wanneer er samen gezongen wordt, beleven de koorleden een wereld zonder grenzen, waar iedereen welkom en geaccepteerd is, een wereld waar zij collectief naar streven. Ze uiten hun gezamenlijke waarden en ambitie in hun muzikale samenkomst, waardoor ze een sterke mate van eenheid en collectieve identiteit ervaren.
Cultuur van waardering
Ten slotte, worden nieuwkomers als volwaardige mensen en deelnemers gewaardeerd. Labels, stereotypes en vooroordelen die zij ervaren zijn nauwelijks aanwezig in het koor. Het delen van muziek, met diepe betekenis en rijke geschiedenis, legt de complexiteit van traditionele muziek maar ook van de persoon die haar introduceert bloot. Muziek en nationale herkomst zijn beiden belangrijke aspecten van iemands identiteit. Het delen van nationale muziek die als persoonlijk waardevol wordt beschouwd is het uiten van identiteit. De uitgesproken waardering voor deze muziek wordt vervolgens ook als een persoonlijke waardering ervaren.
Vaste kern vs. het gehele koor
Een belangrijke kanttekening bij bovengenoemde resultaten betreft de algemeenheid. Het koor bestaat uit zo’n 40 leden maar het verloop is groot. Het koor lijkt een vaste kern te hebben van zo’n 15 leden die consequent aanwezig zijn, terwijl andere leden minder vaak aanwezig zijn. De beschreven resultaten zijn vooral van toepassing op de vaste kern van het koor. De andere leden, vanwege geringere aanwezigheid, zijn minder bestudeerd. Leden buiten de vaste kern zijn minder vaak aanwezig bij sociale gelegenheden buiten het koor en introduceren minder vaak een lied uit eigen land en missen hiermee de bovengenoemde positieve effecten die hiermee gepaard gaan. Soms worden liedjes afgewezen vanwege de moeilijkheidsgraad of vanwege de stijl die niet zou passen bij traditionele volksmuziek. Dit lijkt voor Nederlanders minder belangrijk dan nieuwkomers, die zich hierdoor overgeslagen voelen.
Het Zwaluwkoor slaagt er op vele vlakken in verbinding te creëren tussen ‘oude’ en ‘nieuwe’ Amsterdammers, echter is die verbinding niet voor alle koorleden even sterk. De volgende aandachtspunten zouden kunnen bijdragen aan een (nog grotere) mate van insluiting en verbinding binnen het Zwaluwkoor.
● Aandacht voor het gebruik van ‘cultuur’
Wanneer cultuur wordt gebruikt binnen het koor is dit veelal positief en bedoeld om de ‘andere’ identiteit van nieuwkomers te waarderen als gelijkwaardig, leerzaam en waardevol. Buiten het koor daarentegen gaan culturele verwijzingen naar andere leden soms gepaard met culturele stereotypering en hiërarchisch denken. Dit benadrukt en vergroot het verschil en de ‘afstand’ tussen Nederlanders en nieuwkomers terwijl. Vooral de dirigente en vaste kernleden hebben hierin een voorbeeldfunctie en zouden extra aandacht kunnen besteden aan hun eigen gebruik van cultureel labelen en andere leden op hun gebruik aanspreken.
● Verbreden repertoire
Door het versoepelen van de regels omtrent de in te brengen muziek, is er meer ruimte voor de afwijkende persoonlijke voorkeuren qua muziek. Zo krijgen meer nieuwkomers de kans muziek te zingen en delen die voor hen speciaal is en ervaren ook zij de verbindende kracht van muziek via regiegeving, het delen van identiteit en herbeleven en re-integreren van autobiografische herinneringen.
● Aanmoediging in het delen van muziek
Sommige leden zijn minder vocaal aanwezig in het koor dan anderen. Zij durven geen leiding te geven of initiatief te nemen om een lied te delen. Aanmoediging van de dirigente helpt nieuwkomers ‘gezien’ te worden en motiveert om de regie te nemen.
● Extra aandacht voor insluiting
Het element van insluiting is erg belangrijk voor nieuwkomers in het Zwaluwkoor, specifiek voor diegenen die veel uitsluiting hebben ervaren in de Nederlandse maatschappij. Er zijn een aantal punten waardoor insluiting nog vollediger kan zijn:
o Taal. Er wordt in het koor in verschillende talen gecommuniceerd en sommige (Nederlandse) deelnemers zijn van mening dat Nederlands de vaste taal zou moeten zijn, vanwege het beoogde doel van integratie. Echter, is het ook van essentieel belang dat iedereen verstaat en begrijpt wat er gezegd wordt zodat
niemand zich buitengesloten voelt. Daarom zou er extra aandacht mogen worden besteed aan het communiceren in zowel Nederlands als Engels.
o Psychisch welzijn. Met name de deelnemers met een vluchteling achtergrond hebben soms een traumatische geschiedenis in het land van herkomst en/of in Nederland. Ze voelen zich hierdoor soms snel onbegrepen of buitengesloten. Hier kan extra op gelet worden door de dirigente en leden van de vaste kern. Zo kunnen nieuwkomers die onbegrip of uitsluiting ervaren apart worden genomen om een luisterend oor te bieden, advies te geven en/of een eventuele doorverwijzing.